Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

FXM = (B
2
 – B
1
) / FP
burada 
B
2
 – B
1
 
– vahid sahədən son və başlanğıc dövrdə bitkinin quru kütləsi. 
FXM vegetasiya müddətində dəyişir. Vegetasiyanın birinci ayında sonrakı aylara nisbətən 
FXM yüksək olur, beləki vegetasiyanın başlanğıcında bitkilər biri birini kölgələndirmir, bütün 
yarpaqlar yaxşı işıqlanır. Sonradan yarpaq səthi böyüdükcə aşağı yarpaqların kölgələnməsi ilə 
əlaqədar olaraq FXM azalmağa başlayır.
Vegetasiyanın başlanğıcında biokütlənin artması yavaş-yavaş gedir, sonra artım tempi 
güclənir. Vegetasiyanın sonunda nə vaxt ki yarpaq səthi balacadır, eləcə də biokütlənin sutkalıq 
artımı kiçikdir. Bu vaxt toplanmış assimilyatların yarpaqlardan, budaqlardan və kökdən generativ 
orqanlara yenidən paylanması gedir.
Biokütlənin artımı hər hansı dövr arasında, o cümlədən vegetasiya müddətində FP və FXM 
məhsuluna bərabərdir. Əgər orta hesabla vegetasiyanın 100 günündə FXM 6 q /(m
2
· günlər) 
bərabərdirsə, amma FP – 2 min m
2
· gün/ha, onda quru kütlənin miqdarı 12 ton/ha təşkil edir.
Yarpaq səthi optimala yaxın 30-50 min m
2
/ha olan dövrdə əkin bir fotosintetik sistem kimi 
daha çox səmərəli fəaliyyət göstərir. Əgər FXM bu vaxt 5-7 q /(m
2
· günlər) bərabərdirsə, onda 40 
min m
2
/ha yarpaq səthi ilə quru kütlənin sutkalıq artımı 200-280 kq/ha təşkil edər. Əgər orta yarpaq 
səthi belə dövrlə 30 gün davam edərsə, onda bu müddətdə quru kütlənin artımı 6-8 ton/ha təşkil 
edər. Əkin optimal rejimdə fəaliyyət göstərirsə, bu müddətdə biokütlənin artımı vegetasiya 
dövründə maksimum 70%-dən daha çox təşkil edir, hərçənd ki, bu dövrün davam etmə müddəti 
bitkinin ümumi vegetasiyasının cəmi 30%-ni təşkil edir. FFR istifadə əmsalı bu vaxt, cücərtilər 
əmələ gəldikdən bir ay keçənə qədər, eləcə də vegetasiyanın sonunda 2-3 dəfə çox olur.

---

36 
Yetişmə zamanı əsasən sellülozdan ibarət olan bitkinin quru kütləsinin 50-60% budaqlarda 
(gövdə) və köklərdə toplanır. Göstərilən misalda 12 ton/ha ümumi biokütlənin məhsuluna 5-6 ton 
dən düşür.
Beləliklə əkinlərdə bitkilərin müəyyən fotosintetik fəaliyyətinin gedişi yüksək məhsuldarlığı 
təmin edir. Yarpaq səthinin və biokütlənin çoxalmasının optimal gedişi hər bir bitki və sort üçün 
konkret becərilmə şəraitində müəyyən edilə bilər.