“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир

Vaqif Abbasov

30

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

---

1903-cü il

Fizika üzrə

– Parisdə qış və radioktivliyin kəşfi;

Kimya üzrə:

– Elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsinin banisi;

Fiziologiya və tibb üzrə:

– Günəşin nurunu dərk etmiş alimin tibb elminə verdiyi töhfə

Åëì ñàùÿëÿðè öçðÿ Íîáåë

ìöêàôàò÷ûëàðû

---

32

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

Fransız fiziki Anri Bekkerel 15 dekabr

1852-ci ildə Parisdə anadan olmuşdur. O, orta

təhsilini böyük Ludovik liseyində aldıqdan

sonra Paris politexnik məktəbinə daxil

olmuşdur. Xətti polyarlaşmış işığa maqnetiz -

min təsirini öyrənən Bekkerel Ali Körpü və Yol

Məktəbində texnika sahəsi üzrə alimlik

dərəcəsi almışdır. Fizik atası ilə 4 il əməkdaşlıq

etdiyi vaxtlarda Yerin temperaturu haqqında bir

sıra məqalələr yazmış, lüminessensiya sahə -

sində atasının işlərini davam etdirmişdir. 1888-ci

ildə Paris Universitetinin təbiət elmləri fakül -

təsində kristallarda işığın udulması haq qında

dissertasiya işinə görə ona doktorluq dərəcəsi

verilmişdir. 

Bekkerel 1892-ci ildə atasının vəfatından

bir il sonra onun varisi kimi İncəsənət

Konservatoriyasında fizika kafedrasının müdiri

vəzifəsini tutmuş, iki il sonra isə  Körpü və Yol

İdarəsinə baş mühəndis təyin olunmuşdur. 

1895-ci ildə Vilhelm Rentgen bugünkü

gündə rentgen şüası adlandırılan, böyük ener -

jiyə və keçicilik keyfiyyətinə malik olan şüanı

kəşf etdi. Bir çox tədqiqatçı kimi, o da katod

şüa şarında yaranan lüminessensiya hadisəsini

araşdırırdı. Lakin Rentgenin katod şüalarının

üstündə apardığı araşdırmalar yeni bir növ

şüanın kəşfinə yol açdı. “Krokes şarı” adı

verilən içi boş bir şüşə şarın içərisinə yerləş -

dirilən anod və katod təcrübə qurğusu ilə

işləyirdi. Katoddan qopan elektronlar anoda

çatmadan şüşəyə dəyərək floresan adı verilən

işıq parıldamaları meydana gətirirdi. O dövrdə

bir çox elm adamının laboratoriyasında olan

“Krokes şar”ları sadəcə boşluqda elektron

ötürülməsi üçün istifadə edilirdi. Bu şüaları

araşdıran Rentgen X şüalarının elektrik və

maqnit sahələrin təsiriylə istiqamət dəyişdir -

mədiyini sübuta yetirdi. X şüalarının cisimlərin

içindən keçmə qabiliyyətlərini incələdi və bu

şüaların havanı ionlaşdırdığını ortaya çıxardı. 

Bunlarla dərindən maraqlanan Bekkerel

aydınlaşdırmağa çalışırdı ki, katodla yox, işıqla

lüminessentləşmiş material rentgen şüası

buraxa bilərmi? O, lüminessent material kimi

sulfat uranil kaliumu (uran duzlarından biri)

qara kağıza bərk bükərək fotoqrafik lövhəyə

yerləşdirməklə bir neçə dəqiqə günəş işığının

təsirinə məruz qoymuşdur. Bundan sonra o

tapdı ki, şüalanma qara kağızdan keçərək

---

fotoqrafik lövhəyə təsir etmiş və nəticədə uran

duzu rentgen şüası buraxmışdır. Fransız fiziki

buludlu fevral günlərində günəş görünmədiyi

üçün konstruksiyasını stolun yeşiyində bir neçə

gün saxlayır. Havanın belə şəraitdə davam

etməsi Bekkereli darıxdırırdı.  Bir neçə gündən

sonra təcrübəsini davam etdirmək istədikdə,

fotolövhədə izlərin zəifləməsini güman edirdi.

Ancaq Bekkereli təəccüb bürüdü. Belə ki,

siluet çox aydın idi. Böyük fizik görür ki,

proses günəş şüası olmadan, qaranlıqda da

gedir. Gələcəyin Nobel mükafatçısı müşahidəsi

nəticəsində belə qənaətə gəldi ki, bu cür təsirin

nəticəsi rentgen şüalarından deyil, yeni növ

keçirici radiasiyadandır.

Sonrakı aylarda o, təcrübəsini başqa lümi -

nessent maddələrlə apardı. Və tapdı ki, yalnız

uran birləşmələrindən hər hansı biri öz-özünə

şüalanır. 1896-cı ilin may ayında o, təcrübəsini

təmiz uranla apardı və tapdı ki, fotoqrafik

lövhələr o dərəcədə şüalanma göstərir ki, bu,

birinci dəfə istifadə olunan uran duzunun

şüalanmasından bir neçə dəfə çoxdur. Urana

xas olan bu möcüzəli şüalanma Bekkerel şüa -

ları adlandırıldı. 

Sonrakı illərdə Bekkerel və başqa alimlərin

apardığı təcrübələr göstərdi ki, şüalanmanın

gücü zamana görə azalmır. 1900-cü ildə

Bekkerel belə ehtimal etdi ki,  bu şüalar qismən

elektronlardan ibarət olmalıdır. Onun tələbəsi

Mari Küri isə tapdı ki, tori elementi də

Bekkerel şüalarını buraxır. Küri bunun adını

radioaktivlik qoydu. Mari Küri və onun həyat

yoldaşı Pyer Küri üzücü tədqiqatlardan sonra

iki radioaktiv elementi – polonium və radiumu

kəşf etdilər.  

Bekkerel və Kürilər 1903-cü ildə

“radioaktivliyi kəşf etdiklərinə” görə fizika

üzrə Nobel mükafatına layiq görüldülər. 

Bekkerel yazırdı: “Aydın məsələdir ki,

radioaktivliyin kəşfi bizim laboratoriyada

həyata keçirilməli idi, əgər atam sağ olsa idi,

bunu o edəcəkdi”.

Radioaktivliyin kəşfi fizikada əsl inqilab

idi. Bununla nüvə fizikasının əsası qoyuldu:

buna görə atom və nüvə daha kiçik

hissəciklərdən ibarətdir. Alimin şərəfinə

radioaktivliyin ölçü vahidi bekkerel (bk) qəbul

olunmuşdur.

Böyük fizik 25 avqust 1908-ci ildə qəflətən

ürəktutmasından vəfat etmişdir.

Rentgen şüaları kimi, radioaktivliyin kəşfi

də əvvəlcə inamsızlıq yaratmışdı. Bununla

bağlı təbiət elmlərinin Kembric klubunda

keçirilən tədbirində böyük ingilis fiziki Releyin

oğlu R.Strettin Bekkerelin müşahidələri ilə

bağlı söylədiyi nitqi tələbələrinin birinin

ucadan bu sözləri söyləməsinə səbəb olmuşdur:

“Əgər bu tarix Bekkerel haqqındadırsa, onda

enerjinin saxlanması qanununu pozur”. 

Lakin radioaktivliyin təbiəti tam aydın

olduqdan sonra belə şübhələr aradan

qalxmışdır.