Zbekiston respublikasi

Friktsion tormozlovchi uskunalarni
tormozlash va oraliq nuqtalarda 
pozitsiyalash uchun hamda zvenolarni ushlab turish (fiksatsiya qilish) uchun 
qo`llaniladi.
Friktsion qurilmalarning asosiy xususiyati - ularning kinetik energiyaning 
ko`p qismini issiqlik energiyasiga o`zgartirishi va bu issiqlikni atrof muhitga 
tarqatilishidir. 
Elastik elementlardan tashkil topgan friktsion qurilmalar orqaga beruvchi 
kuch kattaligidagi potentsial energiyani bir qismini jamlab oladi, elastik 
elementlarsiz friktsion qurilmalar esa beriladigan hamma kinetik energiyani yutadi. 
Friktsion tormozlovchi qurilmalar konstruktsiyasi turli xil bo`ladi. Ular 
avtonom yoki dvigatel ichiga qurilgan, boshqariladigan yoki boshqarilmaygan, 
normal yopiq yoki ochiq, bir yoki ikki tomonli amal qiluvchi bo`lishi mumkin. 
Ammo turi va konstruktsiyasidan qat’iy nazar, ular bir yoki bir nechta friktsion 
juftlikdan iborat bo`ladi. Juftliklarning harakati natijasida ishqalanish kuchi hosil 
bo`ladi. Odatda friktsion juftlikning bittasi qaysi korpus yoki boshqa uzelga 
nisbatan tormozlash amalga oshirilsa, o`sha korpusga yoki boshqa uzelga harakatsiz 
mahkamlangan bo`ladi. 
Silindrik prujina va kesilgan konusli vtulka bilan jihozlangan elastik-
friktsion tormozlash qurilmasi 3.6.5-rasmda ko`rsatilgan. Konus bortikli shtok 
6
harakatlanganda segment 
5
ichki silindrsimon yuza 
2
bo`ylab silliq siljiydi va 
prujina 
3
ning
 
qisishi natijasida oshib boradigan kuch bilan yuza 2ga yopishadi. 
Prujina konusssimon vtulka 
4
va boshqariladigan vintli vtulka 
1
orasida joylashgan.

---

236 
3.6.5-rasm. Elastik-friktsion tormozli qurilma 
Sterjenning harakatiga qarshilik qiladigan kuch quyidagicha hisoblanadi: 
 
F
qar
=F
pr
+F
s.k 
bu yerda: 
F
pr
- prujinaning elastiklik kuchi (formula 3.6.1); 
F
s.k..
-
segment va korpus 
orasidagi quruq ishqalanish kuchi.
 
 
F
N
 
— segment va korpus orasidagi normal bosim kuchi; 
f 
— segment va korpuslar 
orasidagi sirpanish koeffitsiyenti; (3.6.1-jadval);
f
1
— shtok 
6
, vtulka 
4 
va 
segmentlar 
5 
orasidagi sirpanish koeffitsiyenti, 
 
(3.6.1-jadval); α — korpus va shtok 
o`qi orasidagi burchak.
Yuklanishni olgandan so`ng, shtokning qayta yurishi prujinalar elatik kuchi 
asosida amalga oshiriladi. 
Friktsion konusli tormoz (3.6.6-rasm) ishchi zvenoli aylanib turuvchi konus 
1
, ilgarilama harakat qiluvchi konus 
2
va prujinadan 
3
iborat. Harakat qiluvchi 
zvenoni to`xtatish uchun prujinaga beriladigan kuch quyidagi formula asosida 
aniqlanadi: 

---

237 
𝐹
𝑝𝑟
= 𝑐𝑥 =
2𝐾𝑇𝑠𝑖𝑛𝛼
𝐷
𝑜′𝑟
𝑓
bu yerda
K 
= 1,25…1,5 - ishlalish sharoitlarini hisobga oluvchi koeffitsiyent; 
T 
-
konus 
1
dagi aylantiruvchi moment;
f 
-konuslar materiallarining sirpanish 
koeffitsiyenti (3.6.1-rasm); α - konus hosil qiluvchi qiyalik burchagi, konuslarning 
tiqilib qolishini oldini olish maqsadida α > 12°…15°sharti qabul qilinadi.