Xalbayeva maftunanin’ "Intelektual huqiq" páninen O’zbetinshe jumisi Tapsirdi: Xalbayeva m qabillawshi

Shet el mámleketlerde intellektual múlk huqıqınıń ulıwma xarakteristikası
XIX ásir aqırı - XX ásir basına kelip jeke huqıqta dóretiwshilik tarawındaǵı munasábetlerdi tártipke salıwdıń áhmiyeti jáne de asadı. Bunnan ko’p jillar aldın payda bolǵan avtorlıq hám patent huqıqı institutları óziniń evolyuciyalıq rawajlanıwı processinde “tolıq huqıqlar”din’ keń toparına birlesedi yamasa kórkem ádebiyatqa baylanıslı, ilimiy múlk, sanaat múlki, sanaat huqıqların qorg`aw, materialliq emes zatlar huqıqı dep daǵaza etiledi. XX ásir ortalarına kelip bul kategoriyalar negizinde úsh túsinik: tolıq huqıq, sanaat múlki huqıqı hám intellektual múlk huqıqı qáliplesedi hám keń qollanila baslaydı. Intellektuallıq múlk huqıqı túsinigi menen dóretiwshilik iskerliginiń barlıq jemislerine bolǵan huqıqlar qamtıp alınadı.Házirgi zaman xalıq aralıq jeke huqıqında avtorlıq hám patent huqıqı obyektleri “intellektual mulk” dep atalǵan bir ulıwma gruppaǵa birlestirile baslandı. Bul Pútkil dunya intellektual múlk shólkemin qurag’an 1967-jilg’i Stokgolm konvenciyasinin’ juwmaǵı menen baylanıslı Intellektuallıq múlk adamlardıń dóretiwshilik iskerligi nátiyjeleri menen tikkeley baylanıslı bolıp, bul túsinikte insannıń intellektuallıq, dóretiwshilik iskerligi nátiyjeleri hám olardı mámleket tárepinen huqıqıy qorǵaw óz-ara birlesadi. 1710-jıl Angliyada qabıl etilgen, daǵaza etilgen shıǵarmanı qorǵawǵa, jeke huqıqtı bekkemlewge bolǵan “Qirolicha Anna statuti” adamzat tariyxındaǵı birinshi avtorlıq huqıqı haqqındaǵı nızam esaplanadı. Házirgi zaman patent nızamları 1624-jıl Angliyada qabıl etilgen “Yakov I statuti” (yamasa Monopoliyalar haqqındaǵı statut) jatadı. Usı statutda zárúrli qaǵıyda belgilengen: patsha hákimiyat oylap tabıw ushın patentten tısqarı, basqa hesh qanday patent beriwi múmkin emes5. Avtorlıq, patent huqıqı hám ulıwma intellektuallıq múlk huqıqınıń payda bolıw tariyxı boyınsha sırt elde ham, respublikamızda ham kóp sanlı ádebiyatlar daǵaza etilgen. Tovar óndirisiniń rawajlanıwı nátiyjesinde ádebiyat, pán hám kórkem óner dóretpelerine bolǵan huqıqlar, oylap tabılǵanlar hám sanaat úlgilerine patentler, tovarlardıń túrli belgilerine bolǵan huqıqlar puqaralıq hám sawda mámilesinen keń orın aldı. Isbilermenlerdiń isbilermenlik abırayı arnawlı qáwipsizlik obyektine aylandı. Usı abırayǵa ziyan jetkiziw, insaplı isbilermenlik munasábetlerine nizamg’a tis usıllar járdeminde hújim qılıw insapsız básekini toqtatıw haqqındaǵı nızam hújjetlerine muwapıq juwapkerlikke tartıwǵa sebep boladı.
Intellektuallıq múlk huqıqı derekleri qatarına nızamlar (avtorlıq, patent, sanaat úlgileri, tavar belgilerin qorǵaw haqqındaǵı hám basqa nızamlar ), precedentlar hám xalıq aralıq pitimler (universal hám regionlıq, mısalı, YeIH sheńberinde dúzilgen pitimler) kiredi. Intellektuallıq múlk huqıqı obyektleriniń tolıq dizimi Pútkil dunya intellektual múlk shólkemi (WIPO - World Intellectual Property Organization; OMPI -Organisation Mondiale de la Propriety Intellectuelle) di du`zgen 1967-jilg’i Stokgolm konvenciyasinda keltirilgen. Pútkil dunya Intellektuallıq múlk shólkemin shólkemlestiriwge arnalǵan Stokgolm diplomatik konferenciyasında 74 mámleket wákilleri, sonıń menen birge 40 xalıq aralıq húkimetler araliq hám húkimetlik emes shólkemlerinen gúzetiwshiler qatnasqan. Pútkil dunya Intellektual múlk shólkemin shólkemlestiriw haqqında konvenciya 1967-jıl 14-iyulda qol qoyıldı. Bul konvenciya 1970-jıl 26-aprelden kúshke kirdi. Sol waqıttan baslap intellektuallıq mulkni qorg`aw tarawında kóp sanlı pitimler ortasında jáne de izbe-iz baylanıs ornatıwǵa qaratılǵan sistema ámel ete basladı. Házirgi waqıtta Pútkil dunya Intellektuallıq múlk shólkemi qáwenderligi astında intellektual múlk tarawında ilimiy izertlewler de ótkerilmekte. Konvenciyanin’ 2-statyasına muwapıq “intellektual mulk” tómendegilerge tiyisli:
- kórkem ádebiyatqa baylanıslı, kórkem hám ilimiy dóretpeler;
- artistlardin’ atqarıwshılıq iskerligine, dawıs jazıwǵa, radio esittiriwler hám televizion kórsetiwlar;
- insan iskerliginiń barlıq tarawlarındaǵı oylap tabıliwlar ;
- ilimiy jańa ashılıwlar, sanaat úlgileri, tovar belgileri, xizmet kórsetiw belgileri, firma atları hám kommerciya belgileri (nishanları ) ;
- insapsız básekige qarsı qorǵawǵa, sonıń menen birge islep shıǵarıw, ilimiy, kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám kórkem tarawlardaǵı intellektuallıq iskerlikke tiyisli bolǵan basqa barlıq huqıqlardı qorǵawǵa bolǵan huqıqlardı óz ishine aladı.
Intellektuallıq múlk retinde qorg’alatug’in huqıqlar bir qansha ulıwma táreplerge iye. Olar materialliq emes, fizikaliq emes, ideal ózgeshelikke iye bolǵan obyektlerge tiyisli bolıp, arnawlı bir múddet penen sheklengen hám barlıq úshinshi shaxslarǵa salıstırǵanda tolıq ózgeshelik kásip etedi. Sońǵı jıllarda nızam hújjetleri, ádebiyatlar hám ámeliyatda sanaat múlki hám intellektuallıq múlk túsinikleri barǵan sayın keń qollanılıp atır. Pútkil dunya Intellektuallıq múlk shólkeminiń shólkemlestiriw intellektual múlk tarawında tálim hám izertlewlerdi rawajlandırıw xalıq aralıq awqamı dúziliwine alıp keldi. 1965-jıl 1-iyulda Sanaat múlkin qorǵawga arnalg’an Parij konvenciyasi sheńberinde Intellektual mulkti qorg`aw xalıq aralıq awqamınıń milliy toparı (AIPPI) duzildi.
Dóretiwshilik iskerliginiń huqıq menen qorg’alatug’in nátiyjeleri múlk huqıqı ob'ektlerinen parıq etedi (insan iskerliginiń materiallıq ónimleri yamasa tábiyiy obyektlerge bolǵan múlk huqıqı sıyaqlı ). Múlk huqıqı sub'ekti úsh qıylı huqıq : iyelik qılıw, paydalanıw hám ıqtıyar etiwdi ámelge asırıwın názerde tutadı. Intellektual iskerliginiń barlıq jemislerin óz ishine alıwshı materialliq o’nimlerge salıstırǵanda “iyelik qılıw” huqıqın qóllaw múmkin emes: ideyalar hám obrazlarǵa fizikalıq iyelik qılıwdıń ılajı joq. Materialliq emes obyektlerge “paydalanıw” sıyaqlı materiyaliq huqıqın da tuwrıdan-tuwrı qollanıw múmkin emes. Ilimiy-texnikalıq ideyalar hám kórkem obrazlardan bir waqtıniń ózinde san-sanaqsiz subyektler paydalanıwı múmkin. Bunda usı obyektler paydalanıw processinde fizikalıq isten shiqpaydi. Olar tek ruwxıy tozıwı múmkin. Dóretiwshilik iskerlik nátiyjelerin ıqtıyar etiwge de zárúrli ayrıqshalıqlar tán: satıwshı (litsenziar) olardan paydalanıw huqıqınan litsenziya shártnamasına qaray ózge shaxs paydasına waz kesher eken, ózi olardan áyne sol yamasa basqa usıllar menen paydalanıwda dawam etiw múmkinshiliginen ayrilmaydı. Usınıń sebepinen múlk kategoriyasi ilimiy-texnikalıq hám kórkem obrazlardıń materiallıq dereklerine (qoljazbaalar, dóretpeler, texnikalıq hújjetlerge) salıstırǵanda qollanılıwı múmkin. Soǵan qaramay, sırt el ádebiyatları, nızam hújjetleri ámeliyatında sanaat múlki hám intellektual múlk túsinikleri bekkem orın alǵan. P. Rozenberg (AQSh) pikirine kóre, “patentler múlktiń túri esaplanadı”. Usınıń menen bir waqıtta, batıs avtorları G. Lask sıyaqlı patentke bolǵan múlk huqıqı haqqında aytar eken, patent “kepillikler kompleksi bolıp, olardıń járdeminde patentlengen predmetti soǵıwǵa bolǵan tolıq huqıqtan kelip shıǵıp paydanı alıwǵa erisiwge boladi” dep aytip o’tedi. Tolıq huqıqlar degende olardıń iyelerine nızamda ruxsat etilgen barlıq háreketlerdi orınlawdı támiyinleytuǵın hám áyne waqıtta barlıq úshinshi shaxslarǵa kórsetilgen háreketlerdi huqıq iyeleriniń razılıǵısız orınlawdı qadaǵan etetuǵın subyektiv huqıqlar túsiniledi. Obyektlerdiń materialliq emes tábiyaatı, olardı jaratıw boyınsha miynettiń dóretiwshilik ózgesheligi, rásmiylestiriwdegi uqsaslıq hám huqıq iyeleri wákillikleriniń tolıqlıǵı ótken ásir basındayaq “tolıq huqıqlar” yamasa sanaat huqıqları hám avtorlıq huqıqı yamasa keń mánistegi avtorlıq huqıqı birden-bir institutın dúziw jolında háreketlerge sebep bolǵan. Batıs yuristleri oylap tabılǵanlar, sanaat úlgileri, tovar belgilerin hám sanaat múlkiniń basqa obyektlerin qorg`awshi túrli nızamlardıń ámeldegi ishki baylanısıwların tiykarlawǵa háreket etse, geyde bul nızamlardıń barlıǵı shaxstıń jetilisiwine xizmet etiwin belgilep o’tedi. Sonı atap kórsetiw kerek, intellektual múlk dóretiwshilik iskerlik nátiyjeleri (avtorliq huqıqı menen qorg`alatug`in dóretpeler, atqarıwshılıq nátiyjeleri, oylap tabılǵanlar, selekciya jetiskenlikleri hám b.) ga bolǵan huqıqlardı da, jaratılıwında dóretiwshilik áhmiyetli bolmaǵan, intellektual miynettiń basqa materialliq emes nátiyjeleri (firma atları, tovar belgileri, tovarlar kelip shıqqan jay atları, kásiplik sırları - “nou-xau” hám b.) g’a bolǵan huqıqlardı da óz ishine aladı.