Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd

Savol va topshiriqlar:
1. Miflar haqida so‘zlang.
2. Mahalladagi qariyalardan ot, ilon va boshqa hayvonlar
haqidagi hikoyalarni eshiting, yozib oling.
3. Tushlarning ta’biri haqida hikoya qiling.
Adabiyotlar:
1. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O.,
O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. T., «O‘qituvchi» 1990. 43—56-
betlar.
XALQ OG‘ZAKI IJODI JANRLARI,
ULARNING TARKIBI
Adabiyotshunoslikda, shu jumladan, folklorshunoslikda
badiiy asarlarning janrlari masalasi hamisha muhim
ahamiyatga ega nazariy ilmiy muammo sifatida baholanib
kelgan. Xalq dostonlari, ertaklari, qo‘shiqlar, maqollar,
askiya, lof va boshqa janrlar bir-biridan qanday jihatlar
bilan farqlanadi. Ularning bevosita janr sifatida qanday
belgi va xususiyatlari bor. Bu xususiyatlarning qaysi birlari
ayni paytda boshqa janrlardagi asarlarda mushtarak
hisoblanadi. Ma’lum bir janrga oid asarlarning hajmi, maz-
muni, nasr va nazm parchalar mutanosibligi qanday muhim
belgilari bilan ajralib turishi olimlarni qiziqtirib kelgan.
Binobarin, badiiy asarlarning janr jihatidan qaysi atamaga
aloqadorligi faqat nazariy emas, balki amaliy ahamiyatga
ham egadir.
Qadim zamonlardanoq taniqli adabiyotshunos olimlar
so‘z san’atining asosan uch jinsga bo‘linishini ta’kidlagan-
27

---

lar. Xususan, bu uch tur epos, lirika va dramadan iboratdir.
Xalq og‘zaki ijodiga oid badiiy asarlarni ham ana shu
tamoyil asosida uch turga bo‘lish mumkin bo‘ladi. Bu jins
va turlarning bosh xususiyatini quyidagicha farqlash
mumkin:
1. Epos — yunoncha «epos» — rivoya, hikoya, qo‘shiq
so‘zidan iborat bo‘lib, so‘z san’atida biron hikoya, voqeani
bayon qilish yoki hayotiy lavhani ifodalash ma’nosini
anglatadi. Ta’rifdagi qo‘shiq so‘ziga ajablanish kerak emas,
chunki qadimgi yunonlar nazarda tutgan qo‘shiqlar bizning
tasavvurimizdagilardan farqli o‘laroq voqea-hodisalar bayo -
nini she’riy tarzda aks ettirib ohang bilan ijro etish xususiy-
atiga ega bo‘lgan. Shunday qilib, «epos» deganda, aniq bir
voqeani badiiy tarzda hikoyalash tushunilar ekan.
Umuman, hamma xalqlar og‘zaki ijodida epos yoki epik
janrdagi asarlar mavjud bo‘lib, ular ertaklardan, afsonalar-
dan, ruslarda bilinalardan, turkiy xalqlarning ko‘pchiligida
dostonlardan iboratdir. Ammo shu bilan birga o‘zbek xalq
og‘zaki ijodidagi mif, afsona, rivoyat, ertak, naql, latifa, lof,
tarixiy qo‘shiqlar, terma, doston kabi janrlarni epik asarlar
deb atash mumkindir. Shu bilan birga maqollar,
topishmoq lar kabi atamalar bilan yuritiladigan asarlarni
ham, professor B. Sarimsoqov «maxsus tur» deb ataydi.
Haqiqatan ham, ularda ma’lum darajada epiklik ya’ni qay-
sidir hayotiy lavha yuzasidan ma’lumot berish belgisi
mavjuddir.
Ayni paytda, xalq og‘zaki ijodida shunday asarlar ham
borki, ularda xalqimiz tarixiga oid voqealar mardligi,
jasurligi, qahramonligi orqali dong taratgan botirlarimiz
faoliyati bilan uyg‘un qo‘yilgan holda aks etadi. Bunday
asarlarda ko‘tarinki ruh ham alohida sezilib turadi.
Alpomish va Go‘ro‘g‘li turkumiga oid ayrim dostonlar ana
shunday asarlar qatoridan o‘rin oladi.
Lirika — inson hayotida, tabiatda ro‘y bergan biron
hodisa, lavhadan ta’sirlanish natijasida unga nisbatan paydo
bo‘lgan munosabatni ichki kechinmalar, his-tuyg‘u vosi-
tasida ifodalashdir. Lirika o‘zida ichki kechinmalarni ifo-
dalash xususiyati bilan epik asarlardan farqlanadi. Chunki
bunday asarlarda bosh maqsad sodir bo‘lgan hayotiy
voqeani emas, balki ana shu voqeaga nisbatan munosabat
tarzida ifodalanuvchi ruhiy taassurotlarni ifodalashdan ibo-
ratdir. Shuning uchun lirik asarda voqea bayonini nisbiy
28

---

tushunish lozim. Masalan, «Alpomish» dostonidagi bir
lavhani olaylik: «Kunlardan bir kun Hakimbek kitob o‘qib
o‘tirib, baxildan, saxiydan gap chiqib qoldi». Bu parchada
baxshi tinglovchiga Hakimbek hayotida ro‘y bergan bir
voqea haqida xabar bermoqchi. Aslini olganda, dostonning
butun mazmuni ana shunday xabarlar yig‘indisidan tashkil
topadi. Endi «Yor-yor»dan olingan quyidagi parchaga e’ti-
bor qilaylik:
Tokchadagi qaychini
Zang bosibdi yor-yor,
Yangi tushgan kelinni
G‘am bosibdi yor-yor.
Yuqoridagi to‘rtlikda yor-yor aytayotgan ijrochining
maqsadi tinglovchilarga mutlaqo tokchadagi qaychini zang
bosgani haqida ma’lumot yoki xabar berish emas. Bu
qo‘shiqda yosh qizning ko‘ngil qo‘ymay turmushga chiqa -
yotganiga nisbatan achinish kayfiyatini ifodalash yetak 
-
chidir. Qo‘shiq ruhi bizning holatimizda, ruhiyatimizda
o‘ziga xos kechinmalar hosil qiladi. Ijrochi ichki kechin-
malarini biz 
ning ruhimizga singdiradi. Jumladan, bolalar
ijro etadigan «Oftob chiqdi olamga» qo‘shig‘i har bir ting -
lovchida sovuq kunlar tugagani, olamning yorishgani bilan
bog‘liq xursandlik tuyg‘usini paydo qiladi.
Shunday qilib, lirika inson ruhiy olamini badiiy tarzda
tasvirlovchi asarlardan iborat bo‘ladi. O‘zbek xalq og‘zaki
ijodida qo‘shiqlarning hamma turlari: yor-yorlar, allalar;
marosim folkloridagi janrlar: marsiyalar, yig‘ilar lirik janrlar
namunasi hisoblanadi. Quyidagi qo‘shiqqa diqqat qiling:
Dayrani ul yuzidan sel keladi,
Sel bilan ikki o‘rdak teng keladi.
O‘rdakka o‘rdak munosib g‘ozga g‘oz,
Yigitga qayliq munosib qizga noz.
Bu qo‘shiqda daryoning narigi betidan kelayotgan sel,
selning kelishini kuzatayotganday bo‘lib uchayotgan o‘rdak
yor haqidagi ichki his-tuyg‘ularni ifodalash niyatida turgan
yigit uchun shunchaki bir bahona. Yigitning bosh maqsadi
o‘ziga teng hisoblayotgan yor tavsifi va u yorning nihoyat-
da nozli qiz ekanligini ta’riflashdir. Ma’lum bo‘ladiki, inson
qaysi vosita bilan bo‘lmasin o‘zining ruhiy holatini ifodalar
29

---

ekan, lirik asar uchun asos vujudga keladi. Ana shu sababli
ham ayrim iqtidorsiz shoirlarning faqat qofiyadosh so‘zlar-
dan iborat bo‘lib, biron e’tiborga loyiq fikr bildirmaydigan
misralarini lirika namunasi ham, she’riy asar ham deb
bo‘lmaydi, chunki haqiqiy ma’nodagi lirik asarlar insonni
loqayd qoldirmaydi, unga ma’naviy ozuqa berish bilan birga
estetik rohat bag‘ishlaydi.
Bolalar folkloriga oid allalarda yoki maktab yoshidagi
farzandlar sevib kuylaydigan «Boychechak», «Oq terakmi,
ko‘k terak» kabi qo‘shiqlarda ham lirik asarlarga qo‘yiladi-
gan talablarga javob topish mumkin. Shunday ekan, bolalar
folkloridagi qo‘shiq 
lar janriga oid asarlarni ham lirika
namunalari sifatida qabul qilish mumkin bo‘ladi.