Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd

Savol va topshiriqlar:
1. Xalqimiz og‘zaki ijodining qanday xususiyatlari bor?
2. An’anaviylik xalq og‘zaki ijodi asarlarini ijro etishda va
matnda qay yo‘sinda namoyon bo‘ladi?
3. Og‘zakilik haqida so‘zlang.
4. Xalq og‘zaki ijodidagi jamoalik tushunchasiga izoh bering.
Adabiyotlar:
1. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O‘zbek
xalq og‘zaki poetik ijodi. T., «O‘qituvchi», 1990, 4—14-betlar.
19

---

ENG QADIMGI XALQ OG‘ZAKI IJODI 
NAMUNALARI, MIFLAR
Faraz qilaylik, siz yaqin kishingiz bilan biron joyda
uchrashishga kelishgansiz. Ammo kutgan odamingiz vaqti-
da oldingizga kelmadi. Shundan keyin xayolingizni har xil
shubhalar egallaydi. Avvalo, tez orada kelib qolar, deysiz.
Bir oz o‘tgach, kelishilgan joyda anglashil 
movchilik
bo‘ldimikan, deb o‘ylaysiz. Vaqt yana o‘tavergach,
taxminiy sabablar soni ham ko‘payaveradi. Oxiri fikringiz-
dan ko‘ngilsiz voqealar tizimi o‘ta boshlaydi. Xullas,
uchrashuvga yetib kelmagan kimsaning kechga qolish
sababini bilmaguningizgacha tinchimaysiz.
Qadim-qadim zamonlarda yashagan ajdodlarimizga
dunyoda ro‘y berayotgan voqea-hodisalar ham ana shunday
tinchlik bermagan. Masalan, o‘ta qattiq yer silkinishi sodir
bo‘lsa, yer o‘rtasida magma deb atalmish cho‘g‘ borligini,
uning harakatga kelish oqibatida yer qimirlashlari bo‘lishi-
ni ilmiy asoslay olmagan bechora odamlar yerimizni ho‘kiz
shoxida ko‘tarib turgan bo‘lsa kerak, ho‘kiz charchaganida
shoxlarini qimirlatib, dam olsa kerak, oqibatda yer qimir-
laydi, deb faraz qilganlar. Chunki bular u paytlarda hatto
yerning dumaloq ekanini ham bilishmas edi. Bunday
faraziy mulohazalar shunday ko‘p bo‘lgan-ki, o‘tmishdagi
odamlar ularga javob topishga ham ulgurmaganlar. Ammo
fikr yuritish, taxminiy sabablar topish xususiyatlari hozirgi
dunyo kishisida ham ajdodlar dunyo qarashiga yaqin holda
saqlanib qolgan, deyish mumkin.
Inson hamisha har bir hodisadan o‘ziga manfaatli jihat-
larini topishga urinadi. Xayolan bu manfaatlarni asoslashga
sabablar axtaradi. Zamonlar o‘tgani sari turmush tajribasi
mazkur hodisalarni turlarga bo‘lish, ulardan foydali va
zararlilarni ajratish imkonini beradi. Oqibatda xalq
tasavvurida bunday bo‘lsa yaxshi, bunday bo‘lsa, yomon
degan tushunchalar paydo bo‘ladi.
Masalan, safarga chiqqan odam yo‘lda oq tuyasi bor kar-
vonni uchratsa, uning maqsadi amalga oshgan bo‘lishi
mumkin. Yo‘lovchi uzoqdan bo‘rini ko‘rib qolsa, uning
hayo tida ijobiy o‘zgarish ro‘y bergandir. Tulkini uchratsa,
aksincha bo‘lgandir. Tushida bas hang kiyinib, egarlangan oq
otda chavandozlik qilgan yigitning ishlari yurishib ketgandir.
Xonadoniga qal dirg‘och in qo‘ygan oila tez orada oyoqqa
20

---

turib, mushkullari osonlashgandir. Aksincha, biron sabab
bilan qaldirg‘och inini buzgan xonadon tushkunlikka uchra-
gandir. Ukki sayragan hovli xonavayron bo‘lgan dir. Bu mi -
sollarning har biri o‘nlab, yuzlab marta tajribada sinalgan.
Ularning izohini har kim har xil sharhlagan. Ayrimlari o‘sha
kutilgan natijani bermagan hamdir. Lekin xalq ongida yillar
o‘tgani sari o‘ziga xos hukmlar paydo bo‘lib borgan. Bu
hukmlar son jihatidan ko‘payib urf-odatlarga, rasm-rusum-
larga asos: suvga tupurma, qaldirg‘och inini buzma,
qarg‘ishga qoladigan ish qilma, birovga tamasiz yaxshilik qil,
hatto bir sochiqqa bir paytda ikki kishi qo‘l artmasin, yoki
shaftolini bo‘lib yeb bo‘lmaydi, kabi tushunchalar ana shun-
day hodisalarning ro‘y berishi natijasida asrlar davomida
o‘zbeklar ongida shakllanib kelgan.
Xalqimizning tabiati shu darajada nozik bo‘lganki,
uning tasavvurida raqamlar, ranglar ham yangi-yangi mulo-
hazalar hosil qilgan. Akademik shoir G‘afur G‘ulom
Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonini to‘liq
sharh bilan nashrga tayyorlashda Xoqon farzandli bo‘lgan
kuni mamlakatidagi hamma devorlarni qora rangli ipak
matolar bilan bezash buyrug‘ini berganini aytadi.
Tabiiyki, nima uchun podsho farzand ko‘rgan kuni
butun yurtini qora harir libosda ko‘rishni xohlagan, degan
savol tug‘iladi. Gap shundaki, Navoiy yashagan paytda
qora rang buyuklik, ulug‘lik ramzi hisoblangan. Bu tushun-
cha hozir ham ayrim viloyatlarda saqlangan. O‘zbeklarda
Qoravoy, Qorajon, Qora botir, Qoraxon degan ismlarning
qo‘yilishi ham bu fikrni dalillaydi. Shuningdek, malla —
yetuklik, oq-poklik, tozalik, yashil—yoshlik kabi ma’no-
larni anglatgan.
Yuqorida aytilgan fikrlarning hammasi jamlangan holda
mifik dunyoqarash belgilari hisoblanadi. Bu belgilarning
shakllanish davri, paydo bo‘lish muddati shu qadar
qadimiyki, ularni yillar, o‘n yillar, yuz yillar bilan emas,
balki ming yillar bilan o‘lchash mumkindir.
Uzoq qadim zamonlarda odamlarni hayratga soladigan
savollar juda ko‘p bo‘lgan. Xususan, inson va tabiat qanday
paydo bo‘ldi, tabiatdagi o‘zgarishlar nimalar oqibatida ro‘y
beradi, nima uchun yomg‘ir yog‘adi, yer qimirlaydi kabi
muammolar ajdodlarimizni o‘ylashga, o‘zlaricha izohlar
topishga majbur qilgan. Bu paytlarda ham hali yozuvlar,
quyosh, yer, osmon tushunchalari haqidagi ilmiy sharhlar
21

---

bo‘lmagan. Natijada, o‘tmish ajdodlarimiz butun dunyoni
qandaydir ilohiy kuchlar yaratgan bo‘lishi mumkinligini
o‘ylab topadilar. Ularning tasavvurlarida bu ilohiy kuchlar
asosan ikki toifaga bo‘lingan edi. Birinchi toifani odamlarga
yordam beradigan xudolar, ikkinchi toifani zarar keltiruvchi
xudolar deb tasavvur qilganlar. Shunday qilib, dunyoning,
insoniyatning, tabiatning, odamlarning paydo bo‘lishi
haqidagi eng qadimgi sodda hikoyalarni miflar deb atash
qabul qilingan. Mahmud Koshg‘ariy o‘zining «Devonu
lug‘otit turk» asarida «sav» so‘zining ma’nosini beradi.
Olimlarning ta’kidlashicha, bu so‘z ota-bobolarimizning
aytgan birinchi gaplaridan iboratdir. «Savlashmoq» esa ota-
lar so‘zini eslab suhbatlashishni anglatadi. Ma’lum bo‘ladi-
ki, «sav» so‘zini ham mif ma’nosiga yaqinligi bor. Shu 
-
ningdek, o‘tgan asrlarda yaratilgan ilmiy adabiyotlarda arab
tilidan kirib kelgan asotir so‘zini ham eslash mumkin.
Chunki bu so‘z ham o‘z ma’nosi jihatidan mif atamasiga
yaqin turadi. Ammo hozirgi zamondagi ilmiy adabiyotlarda
va folklorshunoslikka oid tadqiqotlarda mif so‘zini qo‘llash
qabul qilingan. Shuning uchun «sav» (turkiy), «asotir»
(arab), so‘zlari o‘rnida «mif»ni qo‘llash maqsadga mu 
-
vofiqdir. O‘zbek ensiklopediyasida «mif» yunoncha «mif 
-
hos»dan olingan bo‘lib rivoyat, afsona tushunchalarini
anglatishi qayd etiladi Ayni paytda «mif... — koinot va ha -
yotning paydo bo‘lishi, tabiat hodisalari, xudolar va afso 
-
naviy qahramonlar haqida ibtidoiy zamon kishilari tushun -
chalari ning badiiy ifodasi» — deb belgilab qo‘yilgan. Shun -
day qilib, mif deganda, eng qadimgi afsona, rivoyat, hikoya -
larni tushu nish mumkin. O‘rta Osiyoda yashaydigan xalqlar -
ning o‘tmish hayoti bilan bog‘liq miflarnnig dastlabki namu-
nalari «Avesto» kitobida uchraydi. Bu kitobda yaxshilik va
yomonlik kuchlari Mitra, Anaxita, Kayumars, Yima (Jam -
shid), Gershasp (Elikbek) timsollarida namoyon bo‘lgan.
Mitra. Odamlar tasavvurida nur taratuvchi, insoniyatga
yaxshilik keltiruvchi xudo sifatida paydo bo‘lgan Mitrani
hech qanday yovuz kuch yenga olmas edi, chunki u qilich
kesmaydigan, nayza o‘tmaydigan, suvda cho‘kmaydigan,
hatto o‘tda yonmaydigan fazilatlarga ham ega edi. Shuning
uchun urushga otlanishda, ovga chiqishda, dehqonchilik va
chorvachilikda odamlar Mitrani o‘z qatorlarida turgan
kuch-quvvat sifatida his qilishga odatlanishadi. Nisbatan
keyin paydo bo‘lgan va turkiy xalqlar o‘rtasida ko‘p shuhrat
22

---

qozongan «O‘g‘uznoma», «Kitobi Dadam Qo‘rqut»larda
ham o‘tmish ota-bobolarimiz o‘zlariga homiy, mehnat
jarayonlariga yordam beruvchi tayanch qahramonlarni
tasavvur qilganlar. Mifni o‘rganuvchi fan mifologiya deb
ataladi. Mifologiyada 3 ta asosiy tushuncha muhim
hisoblanadi.
1. Totem.
2. Fetish.
3. Anima.
Totem — deganda, biz dunyodagi turli xalqlar hozirgi
paytgacha o‘zlariga homiy deb bilgan hayvonlarni tushu-
namiz. Jumladan, burgut, sher, yo‘lbars, bo‘ri, ilon (ajdar),
humo kabi hayvonlar va qushlar ko‘p xalqlarda alohida
e’zozlanadi. O‘zbek xalqi hozirgi paytda ham yo‘lbars, ilon,
bo‘ri, ayiq, tuya, ot, qo‘y, qaldirg‘och, burgut, baliq kabi
qushlar va hayvonlarga hamisha hurmat bilan qaraydilar.
Ularning yashash joylarini sababsiz buzish, o‘zlarini biron
ehtiyoj sezilmagan paytda bezovta qilish, o‘ldirish gunoh
hisoblangan. Ayni paytda, safardagi odamning bo‘rini,
burgutni, oq tuyani uchratishi yaxshilik belgisi hisoblangan.
Hatto bu mavjudotlarni tushda ko‘rishni ham yaxshilikka
yo‘yganlar. Ma’lum bo‘ladiki, totemizm belgisi o‘zbek
xalqining maishiy hayotida shu paytgacha o‘z ta’siriga ega.
Shunday qilib, yer kurrasining turli hududlarida yashaydi-
gan xalqlar tabiiy sharoitlarga qarab, turli narsa, hayvon va
qushlarni o‘zlariga homiy deb bilganlar: hatto, hozir ham
bayroqlariga, gerblariga ularning tasvirini ramz sifatida ki -
ritganlar. O‘zbekiston Respublikasi bayro 
g‘ida oy va
yulduz lar, gerbida humo ana shunday timsol sifatida
muhrlanib qolganligini eslang.
Qashqadaryo viloyatida tug‘ilgan farzand hayotdan ko‘z
yumaversa, oila boshlig‘i — ota toqqa chiqib bo‘ri ovlagan.
Bo‘rini o‘ldirib, uning lunjini kesib yangi tug‘ilgan chaqalo-
qni o‘tqazishgan, terisini beshikning tagiga solishgan, tish-
lari va tirnog‘ini beshikka o‘yinchoq qilib osib qo‘yishgan.
Bu bilan yangi tug‘ilgan go‘dakka bo‘rining homiylik qilishi
belgilangan. Endi bo‘ri uni turli ins-jinslardan hamisha
asraguvchi homiyga aylangan. Bolaga esa Bo‘riboy,
Gurkiboy, Bo‘ritosh, Bo‘rixon deb ism qo‘yishgan. Buni
qarang-ki, aynan ana shu farzand keyinchalik uzoq umr
ko‘rgan. Bu hollarning qanchalik hayot haqiqatiga mos kel-
ishini hozirgi zamon ilmi ham izohlay olmaydi. 
23

---

Fetish — insonlar tomonidan alohida e’tibor bilan qa -
raladigan narsa, predmetlar tushunchasini anglatadi.
Xususan, turkiy xalqlarda quyosh, oy, yer, ayrim yulduz lar,
suv, tuproq, yoy, qilich, qalam kabilarga asrlar davomida
alohida hurmat bildirilgan. Masalan, yigit kishining pichoq
yo‘qotishi, yoyining sinishi yomonlik belgisi bo‘lib kelgan,
ayni paytda tuproq, suv bilan doimiy ra vishda yaqin bo‘lish
baxt hisoblangan.
O‘zbeklar hamisha fetish tushunchasiga juda mas’uli 
-
yatli munosabatda bo‘lganlar. «Suvga tupurma», «do‘pping-
ni yo‘qotma» kabi tushunchalar fikrimizga dalil bo‘la oladi.
Odatda fetish ma’no jihatdan totemdan ancha keng
tasavvur qilinadi. Chunki, har bir rang, har bir narsa, pred-
met, tush va hokazolar xalqimiz tarixida alohida o‘ringa ega
bo‘lgan.
Mifik dunyoqarash belgilari bolalarga ism qo‘yishda ham
o‘z ta’sirini saqlab qolgan. Albatta, oilada farzand tug‘ilgani
zahoti unga ism qo‘yish odati yaxshi tashvishga aylangan.
Oila a’zolari o‘z farzandlariga hamisha eng mazmunli, eng
go‘zal, eng ta’sirchan ism qo‘yishni xohlaganlar.
Oilada ism qo‘yish alohida an’ana hisoblangan. Odatda
ismni piri-badavlat, uvali-juvali, xalq-orasida katta obro‘ga
ega bo‘lgan qariya qo‘ygan. Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib
olingan «Alpomish» dostonida Boybo‘ri va Boysari farzand-
lariga ism qo‘yish lavhasini eslaylik: «Bir vaqt shunda biylar
qarasa, uzoqdan bir qalandar ko‘rinib kelaberdi. Biylarning
esiga (tushdi): Ravzada «Qalandar bo‘lib borib, o‘zim otini
qo‘yib kelaman», — degan ovozni eshitgan edi. Shunday
qarasa, yaxshi nurli bir qalandar mast bo‘lib, qalandarday
bo‘lib, shul majlisga qarab kela berdi. Xaloyiqlar ham
ko‘rdi: Tarzi gul yuzli, shirin so‘zli, bir siyosatli kishi qalan-
dar bo‘lib kelayotir, o‘zga kishilarga bu qalandarning holi-
ahvoli ma’lum emas, Ravzadagi so‘zlagan ovozni eshitgani
sababli Sho himardon pirim shul kishi bo‘lmasa, — deb biy-
lar o‘rnidan turib, oldiga peshvoz chiqib, salom berib zi 
-
yorat qilib, majlisxonaga boshlab olib keldi. Shunda
farzandlarning uchovini olib kelib, Shohimardon piri 
ning
etagiga soldi. Shohimardon piri Boybo‘rining o‘g‘lini otini
Hakimbek qo‘ydi, o‘ng kiftiga besh qo‘lini urdi. Besh
qo‘lining o‘rni dog‘ bo‘lib, besh panjaning o‘rni bilinib
qoldi. Qizining otini Qaldir g‘ochoyim qo‘ydi. Boysari ning
qizini otini Oybarchin qo‘ydi». Xalqimizda Hasan; Fotima
24

---

va Zuhra; Arofat, Ortiq, Mashrab, Tojixon, Tojiboy;
Navro‘z kabi farzandlar o‘z ismi bilan tug‘ilishi haqida
mulohazalar bor. Ayni choqda Muhammad, Abu Ali,
Ulug‘bek, Alisher kabi ismlar bolaga og‘irilk qilishi, bunday
ismli bolalar o‘zlariga niho yatda ehtiyot bo‘lishlari lozimli-
gi ham turli yo‘llar bilan ta’kidlanadi. Har holda ko‘pincha
har bir inson yillar o‘tishi bilan o‘z ismiga mos tabiatga ega
bo‘lishini hayot tajribasi ham tasdiqlaydi. Shuning uchun
ism shaxs haqida dastlabki ma’lumot beruv chi belgi sifatida
o‘z bahosini olgan.
Anima — inson tomonidan totem va fetishga ishonch
bilan qarash ma’nosini anglatadi. Tushga ishonish oddiy
hayotda ro‘y berayotgan voqealardan kelajak haqida
tasavvur hosil qilishga urinish odatlari animizm ta’siri bilan
bog‘liqdir. To‘g‘ri, aksari paytlarda odamlar irimlarni xush
ko‘rmaydilar, lekin tarixiy jihatdan shakllangan urf-odat-
larimiz, rasm-rusumlarimizda totemizm, fetishizm, ani-
mizm belgilari aniq sezilib turadi. Bunday voqea-hodi 
-
salarga bo‘lgan munosabat badiiy adabi yotimizda ham o‘z
ifodasini topgan. G‘. G‘ulomning «Shum bola» qissasidagi
o‘choq olldida ro‘y bergan hodisani, O‘lmas Umarbekov,
O‘tkir Hoshimov asarlaridagi ayrim lavhalarni eslasak
kifoyadir.
Hayot taraqqiyoti asta-sekin miflarda o‘z aksini topgan
voqea va hodisalarni ilmiy jihatdan izohlash holatlarini
kuchaytirdi. Jumladan, yil davomida fasllarning o‘zgarishi,
quyosh va oyning tutilishi, yer qimirlashlar, zamon o‘tishi
bilan ilmiy jihatdan asoslab berildi. Asta-sekinlik bilan
insonlarning o‘zlari tabiat hodisalariga aralashdilar, ilm-fan
rivojlandi. Dehqonchilik, chorvachilik sohasida qator-qator
yangiliklar paydo bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar ma’lum darajada
miflarga bo‘lgan munosabatlarga ham yangilik kiritdi.
Shundan so‘ng qadim-qadim zamonlarda ro‘y bergan
muhim ahamiyatli voqealar miflar bilan uyg‘unlasha bosh-
ladi.
Natijada, badiiy tafakkurning miflarda ifodalanishi
ta’sirida sekin-asta xalq og‘zaki ijodi namunalari badiiy
jihatdan mukammal asar sifatida paydo bo‘la boshladi.
Bu o‘rinda N. M. Mallayevning «O‘zbek adabiyoti ta -
rixi» kitobidan Kayumars, Jamshid mifini misol sifatida
keltirish maqsadga muvofiqdir.
Mifologiyaga ko‘ra, Gaya Martan (Kayumars-u
25

---

Gavomard, ya’ni ho‘kiz-kishi, deb ham yuritilgan), yer
yuzida paydo bo‘lgan birinchi odam bo‘lib, go‘yo u Axura
Mazda (Xurmuz) tomonidan yaratilgan va ikki vujuddan:
ho‘kizdan va odamdan tashkil topgan ekan. Insoniyatning
ashaddiy dushmani bo‘lgan Axriman Kayumarsni o‘ldiradi.
Kayumars jasadining ho‘kiz qismidan 55 xil don, 12 xil
o‘slimlik, sigir va ho‘kiz, ulardan esa 272 xil foydali
hayvonlar paydo bo‘ladi; odam qismidan insonning erkak
va ayol jinsi hamda metall vujudga keladi. Shunday qilib,
Kayumars birinchi inson va insoniyat hayotining ibtidosi
sifatida tasvirlanadi. Kayumars yozma adabiyotda ham
qayta-qayta uchraydi. Jumladan, u Firdavsiyning «Shoh 
-
noma»sida kishilarni zulmatdan, g‘orlarda yashashdan
qutqarib, uy-joy va shaharlar bino qilgan qahramon shoh
sifatida gavdalantiriladi. Kayumar obrazi tasviriy san’atda
ham ma’lum iz qoldirgan. 1932 yilda Tali Barzuda
(Samarqand yaqinida) topilgan sopolga ishlangan surat
shuni ko‘rsatadi. Bu suratda gavdasining pastki qismi
ho‘kiz, yuqori qismi odam bo‘lgan bir shakl tasvirlangan.
Yima (Jamshid) ham Kayumars kabi najotkor qahra-
mon sifatida tasvirlanadi. «Avesto»da bayon etilishicha, u
adolatli hukmron bo‘lib, uning davrida qahraton sovuq va
jazirama issiq ham, qarish va o‘lish ham bo‘lmagan ekan.
Jamshid yer yuzini uch baravar kengaytiradi, chorvani va
turli xil qushlarni nihoyatda ko‘paytiradi... Biroq qahraton
qish boshlanib, kishilarga ofat keltiradi. Qish o‘tib, qor-
muzlar erib, yaylovlarni suv bosadi. Shunda Jamshid yana
najotkor bo‘ladi. U katta g‘ovlar qurib kishilarni va ular ning
mol-mulkini suv toshqinidan saqlab qoladi, uy-joylar qura-
di, ariqlar ochadi.
Shunday qilib, Kayumars va Jamshid mifologik obraz -
lari Axriman va uning devlariga qarshi kurashda xalq
najotkori sifatida tasvirlanadi, kishilarning ma’naviy
g‘alabasi va o‘z kelajagiga ishonchini ifodalaydi. Jamshid
obrazining ayrim qadimgi izlari o‘zbek xalqining «Kitobi
Jamshid» asarida ham saqlangan.
Xalq ijodida mifologik obrazlar bilan birga afsonaviy
qahramonlar obrazi ham vujudga keladi. Bu qahrmonlar
kishilarning osoyishtaligi va baxt-saodati uchun kurashib,
fidokorlik ko‘rsatadilar. Biroq bu kurash dastlabki davrlar-
da ko‘pincha ajdar, dev va jin kabi g‘ayritabiiy kuchlarga
qarshi qaratiladi. Ajdar, dev, jin va boshqalar ayni zamon-
26

---

da har xil yomonlikning timsoli sifatida gavdalanuvchi
simvolik obrazlardir. Eng muhimi shundaki, kishilar jami -
yat va tabiatdagi baxtsizlik hamda turli ofatlarning sababi va
mohiyatini tushunolmagan bo‘lsalar ham, o‘z kuch-quvvat-
lariga ishonganlar, «ajdar», «dev» va «jin»lar ustidan g‘alaba
qozonuvchi Gershasp va Elikbek kabi o‘lmas bahodirlar
obarzini yaratganlar. Bunday afsonalarning hayotiy aha 
-
miyati ham ana shunda.
Shunday qilib, miflar ikki-uch ming yil oldin yaratilgan
eng dastlabki sodda hikoyalar namunasidir.