Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd

Savol va topshiriqlar:
1. «Epos» so‘ziga izoh bering.
2. «Xalq qo‘shiqlari — lirika namunasidir» mavzusida yozma
nutq tayyorlang.
3. Xalq og‘zaki ijodidagi qaysi janrlar epik tur namunalari
hisoblanadi?
4. Og‘zaki ijodimizdagi janrlararo munosabat haqida gapiring.
Adabiyotlar:
1. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O‘zbek
xalq og‘zaki poetik ijodi. T.,»O‘qituvchi», 1990. 84—90-betlar.
2. Sarimsoqov B. O‘zbek folklorining janrlar sostavi. O‘zbek
folklori ocherklari, 1-jild, T., 1988. 64—85-betlar.
32

---

MAQOLLAR
Xalq o‘zining hayotiy tajribasidan olgan xulosalarini,
falsafiy mulohazalarini maqollar orqali ifodalagan. O‘zbek
maqollari mavzu jihatdan xilma-xil va rang-barangdir. Ayni
chog‘da ular yaratilishi jihatdan juda qadimiy zamonlarda
yashagan ajdodlarimiz ijodining mahsulidir. Mahmud
Koshg‘ariy o‘zining «Devonu lug‘otit turk» asarida kitobni
«hikmatli so‘zlar, saj’lar, maqollar, rajaz va nasr deb atal-
gan adabiy parchalar» bilan bezaganligini aytadi. Haqiqatan
ham, «Devonu lug‘otit turk»da uch yuzga yaqin xalq
maqollari berilganki, turkiy xalqlarning madaniy merosiga
voris sifatida har bir o‘zbek ular bilan faxrlansa arziydi.
Yana shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, 80-yillarning
oxirlarida O‘zbekiston Fanlar Akademiya 
sining Alisher
Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti xodimlari
tomonidan 13 mingga yaqin maqollar alifbo bo‘yicha tar -
tiblashtirilgan holda nashr ettirildi. Bu misol ham o‘zbek
xalqining naqadar ulkan va bebaho madaniy merosga ega
ekanligini dalillaydi. Hech ikkilanmasdan alohida qayd
etish lozimki, bunday ulkan xazinaga dunyodagi kamdan-
kam xalqlar ega bo‘lishi mumkin. Hayot tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, bironta shoirtabiat inson qattiq ehtirosga beril-
gan paytida o‘nlab qo‘shiq to‘qib tashlashi mumkin. Ammo
bitta maqolning badiiy jihatdan mukammal tarzda shakl-
lanishi va xalq qalbidan joy olishi uchun o‘nlab yillar, ko‘p
vaqtlar zarur bo‘ladi. Ana endi Mahmud Koshg‘ariy turkiy
so‘zlarning lug‘ati misolida keltirgan uch yuz maqolga va 13
mingdan ortiq bu janr namunalariga baho berib ko‘raylik.
Ma’lum bo‘ladiki, bu qadar soni ko‘p va badiiy mukammal
xalq hikmatli so‘zlarini ijod qilish faqat dono, zukko, har
bir hayot voqeasini mulohaza laboratoriyasidan o‘tkaza
olgan ajdodlarimizgagina nasib etishi mumkin.
Maqol xalq hayotiy tajribalari xulosasini badiiy jihatdan
mukammal ifodalovchi hikmatli so‘zlardan iboratdir.
Maqollarda ifodalanishi lozim bo‘lgan fikr va mazmun keng
qamrovli bo‘ladi. Bizning fikrimizcha, har bir maqolning
vujudga kelishida birorta ibratli voqea ro‘y bergan va bu
voqea o‘ta zukko, sinchkov dono ajdodlarimiz vakili
tomonidan kuzatilishiga sabab bo‘lgan. «Devonu lug‘otit
turk»dan olingan quyidagi misollarga murojaat qilaylik:
«Besh qo‘l barobar emas», «Ho‘kizning oyog‘i bo‘lguncha,
33
2—Xalq og‘zaki poetik ijodi

---

buzoq ning boshi bo‘lgan yaxshiroq», «Ot kuragidagi yag‘ir,
bolalariga meros bo‘lib qoladi», «Quduqda suv bor, ammo
it burni tegmaydi».
Ma’lum bo‘ladiki, yuqoridagi har bir misolni yillar
davomida tajribadan o‘tgan, uning haq ekanligiga ishonch
hosil qilingan, badiiy jihatdan mukammallashib borgan
namuna sifatida qabul qilish mumkin. «Devonu lug‘otit
turk»da «savlashmoq» so‘zi berilgan. Buning otalar so‘zini
eslamoq ma’nosini anglatishi aytiladi. Taxmin qilish
mumkinki, bundan ming yil avval ajdodlarimiz maqollarni
«sav» deb ataganlar. Keyinchalik Alisher Navoiy ijodida
maqol atamasi «masal» tarzida beriladi: «masaldurkim —
uyqu o‘limdir». «Masal» atamasining XX asr boshlarigacha
qo‘llanib kelingani ma’lum. O‘tgan asrning ikkinchi cho 
-
ragidan boshlab maqol so‘zi tez-tez uchray boshlaydi. XX
asr yarmidan esa faqat maqol tarzida qo‘llandi.
Xalq maqollari mukammal badiiy ijod namunasi sifatida
adabiyotshunoslar, folklorshunoslar tomoni dan o‘rganilgan.
Jumladan, bugungi kunimizdan deyarli ming yil avval
Mahmud Koshg‘ariy o‘zining «Devonu lug‘otit turk» asari-
da ko‘plab maqollardan namunalar keltirdi va xalqimiz ijo-
dida maqol janrining uzoq tarixga ega ekanligini isbotlab
berdi. Olimlar qadimgi shohlardan Abos Safoviy amri bilan
maqol va matallarimiz bir joyga jamlangani haqida ma’lu-
mot beradilar. Afsuski, bu majmua bugungi kunda yo‘qol-
gan. O‘tgan asrda o‘nlab maqollar to‘plami e’lon qilindi.
«O‘zbekcha otalar so‘zi» (1924), «Maqollar va hikmatli
so‘zlar» (1939), «Otalar so‘zi — aqlning ko‘zi» (1947),
«O‘zbek xalq maqollari» (1978), «O‘zbek xalq maqollari» (2
jildlik, 1987—1988) kabilar shular jumlasidandir. Ularni
to‘plash, nashrga tayyorlash, tadqiq etishda avval Hodi
Zarifov, Buyuk Karimov, G‘ozi Olim Yunusov, G‘ulom
Zafariy; keyin 
chalik Mansur Afzalov, Oxunjon Sobirov,
Zubayda Husainova, G‘ani Jahongirov, Rajab Juma 
-
niyozov, To‘ra Mirzaev, Bahodir Sarimsoqov, Malik
Murodov, Ibrohim Haqqulov, Asqar Musaqulov, R. Zarifov
kabi olimlar munosib hissa qo‘shdilar.
Maqol arab tilidagi «qavlun»dan olingan bo‘lib so‘z
tushunchasini anglatadi. Demak, maqol atamasini hikmatli
so‘z ma’nosida qabul qilish mumkin.
Xalq og‘zaki ijodi haqida ilmiy ish olib borgan dunyo-
dagi hamma olimlar maqollarda millatning dunyoqarashi,
34

---

hayot va tabiat voqealariga bo‘lgan munosabati aks etgani-
ni alohida ta’kidlaydilar. Haqiqatan ham, agar o‘zbek
maqollari namunalariga murojaat qilsak, bu fikr juda to‘g‘ri
ekaniga ishonchimiz komil bo‘ladi. «Tulki o‘z uyasiga
qarab hursa, qo‘tir bo‘ladi» maqolida ajdodlarimizning o‘z
vataniga bo‘lgan hurmati, vatanni talash emas, himoya qi -
lish kerakligi haqidagi fikri aks etgan. «Kim tutunni
qo‘zg‘otsa, o‘ziga tutaydi» maqolida esa har bir ishni hamji-
hatlik bilan amalga oshirish kerakligi ta’kidlanadi. «Baxt
belgisi ilmdir» misolida xalqimizning minglab yillar davo 
-
mida ilmga bo‘lgan munosabati o‘z ifodasini topgan.
«Shoshqaloq pashsha, sutga tushadi»da har bir ishni mulo-
haza bilan o‘ylab bajarish nazarda tutiladi. «Til bilan
bog‘langan, tish bilan ochilmas» maqolida bir tomondan
vafodorlikka chaqirish mazmuni aks etgan bo‘lsa, ikkinchi
tomondan odamlar, oilalar, mamlakatlar o‘rtasidagi nizolar
muzokara yuritish yo‘li bilan hal etilishi kerakligi uqtiriladi.
Bu maqollarning har birida hayot-mamot masalalari,
insonning tabiati, bag‘ri keng odamgina el orasida hurmat-
ga sazovor bo‘lishi qayta-qayta ta’kidlanadi.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, maqolning el orasida keng
tarqalishi ularda haqiqat ifodasi bilan aloqadordir. Agar
maishiy hayotda biron narsa predmetning ishlatilishi
to‘xtatilsa, ma’lum muddatdan so‘ng ana shu narsa nomi
ishtirokidagi maqol sekin-asta iste’moldan chiqadi.
Jumladan, «Choriq», «Xoqon» kabi so‘zlar tilimizda kam
ishlatilgani sababli bularning ishtirokidagi maqollar ham
yo‘qolib ketgan. Yoki O‘zbekistonning deyarli hamma
viloyatlarida «Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang
yuz hayda» maqoli keng tarqalgandir. Ammo Xorazm
hududlarida yashaydigan yurtdoshlarimiz bu maqolni o‘z
ma’nosida ishlatmaydilar. Chunki Xorazmda yer osti
suvlari yer qatlamiga juda yaqin joylashganligi tufayli bu
viloyatda dehqonchilik tajribasida kuzda ekin maydonlari
haydalmaydi.
Ma’lum bo‘ladiki, xalqimiz tomonidan qo‘llanadigan
har bir maqol hayot tajribasidan o‘tgan, zamonlar sinoviga
bardosh bergan so‘z san’ati namunasidir.