Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd

Maqollar tematikasi. O‘zbek xalq maqollari dunyodagi
boshqa xalqlarda bo‘lgani kabi mavzu jihatidan xilma-xil va
rang-barangdir. Ular mazmuniga vatan, xalq, mehnat, oila,
oliy insoniy fazilatlar kabi inson hayotida muhim hisoblan-
gan masalalar haqidagi hukmlar singdirilgan. Shuning uchun
ham bu maqollarni xalqning og‘zaki qomusi bilan teng 
-
lashtirish odat tusiga kirgan. Mahmud Koshg‘ariyning
«Devonu lug‘otit turk» asaridan o‘rin olgan maqollarda ham
vatanparvarlik, mehnatsevarlik, hamjihatlik, mardlik,
vafodorlik kabi g‘oyalar o‘z ifodasini topgan. Bu maqollar -
ning xalq hayotida tutgan o‘rni va ahamiyati shu jihatdan
ham muhimki, ularda inson maishiy hayotidagi hamma
lavhalarga mos hikmatli fikrlar bayon etilgan. Ikkinchi
tomondan, bu asarlarda, o‘zbek xalqining xalq sifatida, mil-
lat sifatidagi o‘ziga xosligi, o‘zbekona tabiat belgilari bilan
37

---

ham tanishish mumkin bo‘ladi. Masalan, «Devonu lug‘otit
turk»da «Og‘ilxonada buzoq tug‘ilsa, ariq bo‘yida o‘t unadi»
degan mazmundagi maqol bor. Bu maqolda har bir mavju-
dot, shu jumladan, inson o‘z rizqi bilan dunyoga kelarmish
degan fikr aytilgan. Ajdodlarimiz mazkur maqol namunasi
orqali o‘zlaridan keyingi avlod vakillariga bag‘ri keng inson
bo‘lishni, birovning muvaffaqiyatiga hasad qilmaslikni, har
bir shaxs o‘z hayoti davomida faqat o‘zining rizqini yeyishi
mumkinligini vasiyat qilgandek bo‘ladi. Bu bilan xalqning
tarbiyasiga, fe’li va atvoriga oid mulohazalar bayon etiladi.
Uzoq o‘tmishimizda yaratilgan maqollar orasida insonning
hayotida amalga oshirgan har bir savobli amali ham, har bir
yomonligi ham el dilidan o‘chmas iz qoldirishi bayon etila-
di. Quyidagi maqolga e’tibor beraylik: «Ot kuragidagi yag‘ir,
bolalariga meros bo‘lib qoladi». Ma’lumki, o‘zbek xalqining
asrlar davomida hayotiy asos bilan tasdiqlangan tajribasi har
bir insonning oxir pirovardida nasliga tortishini tasdiqlagan.
E’tibor berish kerakki, bu yerda gap mutlaqo iqtisodiy
ta’minlanganlik, zodagonlik yoki qullik, cho‘rilik haqida
borayotgani yo‘q. Bu yerda gap insonning o‘z millatdoshla -
riga yaxshilik qilishga moyilligi, har xil g‘iybatchilikdan
uzoq ligi, kechirimliligi, hotamtoyligi haqidadir. Haqiqatan
ham, hayot tajribasi oilaviy muhitning bola tarbiyasiga ta’sir
etishi bilan birga qon orqali nasldan naslga o‘tishini ham tas-
diqlamoqda. Binobarin, xalq maqollarida ana shunday
chuqur falsafiy mazmunga ega bo‘lgan fikrning o‘rin olishi
tabiiydir.
O‘zbek xalqi doston, ertak, naql va rivoyatlarda odamlar
o‘rtasidagi nizolarni hamisha tinch yo‘l bilan hal etishni tas -
virlagan. Shuning uchun avvalo xalq maqollarida ham
insonlar o‘rtasidagi munosabatning iliq bo‘lishi lozimligi
qayta-qayta takrorlanadi. «Et tirnoqdan ayrilmas». «Tog‘
toq qa qovushmaydi, odam odamga qovushadi», «Otasi ach -
chiq olma yesa, o‘g‘lining tishi qamashar», «Keng to‘n
to‘zimaydi, kengashli ish buzilmaydi» kabi maqollar shular
jumlasidandir. Ayni chog‘da xalq bu maqollarda aytilgan
fikrlarga amal qilinmagan holda ish tutilganidan keyingi
holatni ham e’tibordan chetda qoldirmagan. Faraz qilaylik,
et tirnoqdan ayrildi va odam odamga qovushmadi: o‘rtada
nizo paydo bo‘ldi. Bu muammoning yechimi ham xalq
maqollarida o‘z ifodasini topgan, chunonchi xalq avvalo
uzoq vaqt mobaynida o‘rtadagi kelishmovchilik davom
38

---

etishi har ikki tarafga ham zarar keltirishini ta’kidlaydi.
Jumladan, «Bo‘linganni bo‘ri yer, ayrilganni ayiq», «Bir kun
urush bo‘lgan uydan qirq kun baraka ko‘tarilar», «Bir kunlik
isitma, qirq kunlik kuchni olar» kabi maqollarning mazmu-
ni ana shunday vaziyatni izohlaydi. Demak, ajdodlarimiz
bizni zudlik bilan ahil bo‘lishga, ittifoqli turmushga, o‘rtada-
gi nizolarni ko‘tarishga chorlaganlar va muammoli vaziyat-
ning yechimini tezroq topishga undaganlar. Ammo bu
yechim aql, farosat bilan topilishi tavsiya etilgan. Yo‘qsa,
«o‘t alanga bilan o‘chirilmas», «qonni qon bilan yuvilmaydi»
kabi maqollar yaratilmas edi.
O‘zbek xalqi tabiatan halol mehnatni quvvatlab kelgan.
Pora olish, harom yo‘l bilan boylik orttirish hamisha
qoralangan. Natijada, el-yurtning poraxo‘r 
ga, o‘g‘riga,
xiyo nat yo‘li bilan topilgan mol-davlatga bo‘lgan muno 
-
sabatini bildiruvchi maqollar yaratilgan. Xususan, bir
maqolda «Pora do‘zax eshigini ochadi» deyilsa, boshqala -
rida «Poraxo‘rning tavbasidan qo‘rq, mug‘ombirning
yig‘isidan» kabi asarlarga duch kelamiz.
Xalq maqollarining matni bilan tanishar ekanmiz,
xalqimiz el farzandlarining bir-biriga hamkor, halol, pok
bo‘lishi bilan birga mard, vatanparvar, ilmni sevuvchi shaxs
darajasiga ko‘tarilishini ham xohlaganligiga ishonamiz.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng
uzoq o‘tmishda yashab o‘tgan o‘nlab olim va allomalarning
nomlari, asarlari, kashfiyotlari haqidagi dalillar qayta tik-
landi. Natijada, «Olim bo‘lsang, olam seniki», «Olimdan ot
qoladi, nodondan dod», «Ota-onasini tanimagan, tang risini
tanimas» kabilardagi fikrlar tasdiqlandi.
Albatta, inson hayoti bevosita oila bilan bog‘liq.
Oiladagi turmushning totuvligi har bir oila a’zosining
taqdiriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Oilasi notinch odamning
xayoli turg‘un bo‘lmaydi. Bunday sharoitda tarbiyalangan
bolalar ham har tomonlama insoniy yetuklikka erisha
olmaydilar. Shuning uchun ham xalq maqollari qatoridan
«Oila ahil bo‘lsa, omad o‘z oyog‘i bilan kelar», «Oila —
tinch — yurt tinch», «Oila qo‘sh, ustunli ayvon», «Husn
to‘yda kerak, mehr kunda» kabi namunalar o‘rin olgan.
Ma’lum bo‘ladiki, asrlar davomida xalqimiz o‘zining dun-
yoqarashini ijobiy fazilat va nuqsonlarga bo‘lgan muno 
-
sabatini, ezgulik va yovuzlik haqidagi fikr va mulohazalari-
ni o‘z maqollarida ifoda etgan. Bu hikmatli so‘zlar har bir
o‘zbek farzandi uchun ota-bobosidan qolgan pand-nasihat
39

---

sifatida qabul qilinmog‘i lozimdir. Chunki yuqorida misol
sifatida keltirilgan maqollarning o‘zi ham ming-ming yillar
davomida ajdodlarimiz hayot tajribasidan o‘tib, zamon
sinovlariga bardosh bergan holda bizgacha yetib kelgan.
Xalq maqollari asrlar davomida o‘zining shakl va maz-
mun jihatdan benazirligi bilan buyuk va taniqli adiblar e’ti-
borini jalb qilib keldi. Yusuf Xos Hojibdan tortib
Muqimiygacha, Alisher Navoiydan tortib Abdulla Qah 
-
horgacha xalq maqollaridan samarali foydalanganlar. Hatto
xalq o‘zi yaratgan maqollaridan doston, ertak, rivoyat va
naqllarda unumli foydalangan. Jumladan, Alisher Navoiy
lirikasida «Chiqma 
g‘on jong‘a umid», «It uyub qoldiyu,
ko‘chdi karvon», «Men firoqdin desam, ul der Iroqdin»;
Bobur ijodida: «Bo‘lib turur ikki ko‘zim yo‘lida to‘rt»,
«Men edim saningdek, sen bo‘lg‘oysen maningdek»;
Abdulla Qahhor ijodida «Otning o‘limi, itning bayrami»,
«Quruq qoshiq og‘iz yirtar»; «Alpomish» dostonida «Sulton
suyagini xo‘rlamas», «Elakka borgan xotinning ellik og‘iz
gapi bor» kabi maqollar ko‘plab uchraydi.
Folklorshunoslik ilmida shoir va yozuvchilar tomonidan
xalq maqollarining asar matnida keltirilishi folklorizm deb
ataladi. Bu holat ijodkorning xalq og‘zaki ijodiga bo‘lgan
munosabati ijobiy ekanini tasdiqlaydi.
Xalqimiz yaratgan maqollar mazmun jihatdan chuqur
bo‘lishi bilan birga badiiy jihatdan ham mukammaldir.
Ularda go‘zal o‘xshatishlar, tovushdoshlik, mubolag‘alar,
majoziy obrazlar yetakchi o‘rinni egallaydi. «Ona bilan
bola — gul bilan lola» maqolida o‘xshatish badiiy san’ati
qo‘llangan. Maqolning mazmunida ona bilan bolaning gul
bilan lolaga o‘xshatilishi nazarda tutiladi. «Olim bo‘lsang,
olam saniki» maqolida «l», «m», «s» tovushlari alliteratsiya-
tovushdoshlik holatini vujudga keltirgan. Endi «Boy boyga
boqar, suv soyga oqar» maqoliga diqqat qilaylik. Bu maqol-
da «boyga» va «soyga» so‘zlari ichki qofiyani, «boqar» va
«oqar» so‘zlari tashqi qofiyani tashkil etadi. Qizig‘i shunda-
ki, har ikkala qofiyadosh so‘zlarda ham faqat bitta tovush-
da farq seziladi. Bu esa maqolning badiiy jihatdan mukam-
malligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayni
chog‘da «b», «o», «e», «r», «s» kabi tovushlar vositasida
tovushdoshlik holati vujudga keltirilgan. Ma’lum bo‘ladiki,
xalqimiz yaratgan maqollar faqat mazmun jihatdan emas,
badiiy jihatdan ham ajoyib so‘z san’ati namunalari sifatida
baholanishi mumkin.
40

---

Yuqorida qayd etilgan fikrlardan quyidagi xulosalarga
kelishimiz mumkin: 
Xalq maqollari asrlar davomida o‘zbek xalqining hayot
tajribasini badiiy jihatdan ifodalovchi so‘z san’ati namu-
nalari sifatida yashab keldi.
Xalq maqollari ming yil davomida shoir va yozuvchilar
tomonidan badiiy asarlarga kiritildi va folklorizm namunasi
sifatida so‘z san’atidan o‘rin oldi. 
Mahmud Koshg‘ariyning turkiy so‘zlarga izoh berish
maqsadida keltirgan maqollari o‘z davrida o‘rta asr olimi
tomonidan dastlabki o‘rganish ob’ekti bo‘lgani sifatida
baholanishi mumkin. Keyinchalik esa, bu an’ana o‘zbek
folklorshunos olimlari tomonidan rivojlantirilganini e’tirof
etish joizdir. Bu olimlar ko‘p asrlik madaniy merosimizdan
munosib o‘rin olgan otalar so‘zini to‘pladilar, ilmiy tahlil-
dan o‘tkazdilar, nashrdan chiqardilar va xalqqa taqdim
etdilar.
Maqollar mundarijasi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’-
naviy masalalarga oid mavzulardan iboratdir. Ularda
o‘zbekning vataniga, xalqiga, mehnatga, ilmga, hunarga,
oilaga, mardlikka, ahillikka bo‘lgan munosabatlari o‘zining
badiiy ifodasini topgan.
Badiiy jihatdan mukammallik maqollarning asosiy fazi-
latlaridan biri hisoblanadi. O‘xshatish, tovushdoshlik, sifat-
lash, istiora, majoz kabi badiiy san’atlar keng qo‘llanilgan-
ligi bilan ular o‘quvchi diqqatini o‘ziga jalb etadi.
Maqollar uzoq o‘tmishda bo‘lgani kabi bugungi kunda
ham mustaqillikka erishgan o‘zbek xalqining yosh avlodini
ajdodlar havas qilgan barkamol inson darajasiga yetaklovchi
asosiy tarbiya vositalaridandir.