Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə



Yüklə 3,14 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/22
tarix03.12.2016
ölçüsü3,14 Kb.
#735
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
17 
Saraclı.  Xalq  yazıçısı  Hüseyn  İbrahimovun  yaradıcılığı. 
Bakı, Yazıçı, 1999 və s.)  
Bu müəlliflərin əksəriyyəti, həm də ədəbi tənqidimizin 
fəal,  aparıcı  nümayəndələridir  və  nəsrimizin  müxtəlif 
problemlərinə  və  adları  çəkilən  sənətkarların  ədəbi-bədii 
yaradıcılıqları  barədə  dəyərli  tənqidi  məqalələr  qələmə 
almış  və  kitab  şəklində  də  çap  etdirmişlər.  Lakin  bütün 
bunlara  baxmayaraq,  müasir  müstəqillik,  ictimai-siyasi 
istiqlal mövqeyindən, bədii sənətkarlığın çağdaş tələbləri 
baxımından  bu  sənətkarların  yaradıcılıqları  yenidən 
öyrənilməklə  yanaşı,  həm  də  onların  yaradıcılıqlarının 
ədəbi  tənqidimizdə  estetik  dərkinin  öyrənilməsinə  də 
xüsusi  ehtiyac  var.  Bizim  qələmə  aldığımız  ―Xalq 
yazıçısı  İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığı  ədəbi  tənqiddə‖ 
mövzüsusunun tədqiqi də bu ehiyacdan yaranmışdır.  
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin müxtəlif janrları əhatə 
edən  yaradıcılığı,  о  cümlədən  də  nəsri  mövcud  ictimai-
siyasi 
zamanın 
doğurduğu 
ziddiyyətlərlə 
birgə 
öyrənilməlidir ki, ədibin bədii ideyalarının daşıyıcısı olan 
qəhrəmanların  bütövlüyü,  mükəmməlliyi  haqqında  tam 
dolğun təəssürat yaradılsın. Yalnız belə olan halda vulqar 
sosiologizm,  nihilizm,  kosmopolitizm,  konfliktsizlik 
nəzəriyyələrinin  hökm  sürdüyü  şəraitdə  yazıb-yaradan 
Azərbaycan ədiblərinin, о cümlədən də görkəmli nasir və 
dramaturq  İlyas  Əfəndiyevin  ictimai-tarixi  və  ədəbi-
mədəni  xidmətləri  haqqında  ətraflı  və  dürüst  danışmaq 
olar.  
―Xalq  yazıçısı  İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığı  ədəbi 
tənqiddə‖ mövzusunun aktuallığı bir də onunla şərtlənir ki, 
ədibin  yaradıcılığı  bu  və  ya  digər  münasibətlə,  ayrı-ayrı 
problemlər  hüdudunda  təhlilə  cəlb  olunsa  da,  bütöv 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
18 
şəkildə ədəbi tənqidin hüdüdlarında öyrənilməyib, sistemli 
tədqiqat hədəfınə çevirlməyib. 
О  da  nəzərə  alınmalıdır  ki,  İlyas  Əfəndiyevin 
yaradıcılığı  əksərən  sovet  dövrü  ədəbi  tənqidinin  nüfuz 
dairəsində  olub  və  o  dövrün  ədəbi-estetik  prinsiplərinə 
uyğun  tərzdə  qiymətləndirilsə  də  tənqidimiz  onun 
yaradıcılığının  elə  cəhətlərini  aşkarlayıb  ki,  onun  milli 
mövqeyinin gizli, örtülü xüsusiyyətlərinin həmin tənqidi 
materiallar  əsasında  öyrənilməsi  müasirlik  cəhətdən 
əhəmiyyətlidir.  Bu  da  imkan  verir  ki,  son  illərin  istiqlal 
ideyaları işığında, demokratiya prinsipləri, azad cəmiyyət 
tələbləri  ilə  ədibin  yaradıcılığına  yanaşaraq  onun  lap 
əvvəldən  bu  ideyalara  xidmət  etdiyini  söyləməyə  nail 
olaq... 
 Odur  ki,  İlyas  Əfəndiyevin  nəsrini  və  bütövlükdə 
yaradıcılığını yalnız sosioloji mühit və sovetlər dövrünün 
ədəbi-bədii prosesi daxilində deyil, eyni zamanda müasir 
ictimai-mədəni 
tərəqqi 
və 
təkamül 
miqyasında 
aydınlaşdırmaq lazımdır... 
Bir  cəhəti  qeyd  edək  ki,  İlyas  Əfəndiyevin  yaradı-
cılığına  ədəbi  tənqidin  münasibəti  onun  barəsində 
yazılmış  ədəbiyyatşünaslıq qismindəki  tədqiqatlarda  qis-
mən  qiymətləndirilmişdir...  Yəni  həmin  əsərlərdə  ədəbi 
tənqidin materiallarına ardıcıl müraciət edilmiş, müəyyən 
nəticələri nəzərə alınmışdır... 
 İndiyə  qədər  Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığı,  elmi-
nəzəri fikri və publisistik düşüncəsində İlyas Əfəndiyevin 
yaradıcılığı  müxtəlif  aspektlərdə  öyrənilib,  onun  nəsri, 
dramaturgiyası  və  ədəbi  tənqidi  görüşləri  ayrı-ayrı 
müəlliflər tərəfindən təhlilə cəlb edilmişdir.  

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
19 
1930-cu  illərin  axırlarından  etibarən  nəsr  yaradı-
cılığına  başlayan  ədibin  ilk  əsərlərindən  tutmuş  sonrakı 
bütün 
əsərləri 
ədəbi-elmi 
ictimaiyyətin 
diqqət 
mərkəzində  olmuşdur.  Onun  ilk  yaradıcılığı  haqqında 
Səməd  Vurğun,  Mehdi  Hüseyn,  Əkbər    Ağayev,  Mirzə 
İbrahimov,  Məmməd  Arif,  Süleyman  Rəhimov,  Əli 
Vəliyev,  Əbülhəsən  Ələkbərzadə,  Kamal  Talıbzadə, 
İmran  Qasımov,  Hüseyn  Şərif,  Mehdi  Məmmədov  və 
başqaları kimi tanmmış ədəbiyyat, elm və sənət xadimləri 
dəyərli  fikirlər  söyləmiş,  ədibin  irsini  xarakterizə  edən 
diqqətəlayiq  məqalələr  yazmışlar.  (Ətraflı  bax:  Ağayev 
Ə.  ―Kənddən  məktublar‖.  Ədəbiyyat  qəzeti‖,  11  fevral, 
1940;  Şərifov  H.  Ümid  verən  yazıçı.  ―Kommunist‖ 
qəzeti,  8  dekabr,  1943;  Hüseyn  M.  Bir  nasirimiz 
haqqında. ―Kommunist‖ qəzeti, 5 aprel 1944; Arif M. Bu 
günkü  dramaturgiyamıza  bir  nəzər.  ―Vətən  uğrunda‖, 
1946,  N  1,  səh.62-78;  Orucəli  Hüseynov.  İlyasın 
hekayələri 
(―Aydınlıq  gecələr‖  kitabı  haqqında) 
―Ədəbiyyat‖ qəzeti, 7 sentyabr 1946-ci il və s.) 
 Ömrünün  sonuncu  ilinə  (1996)  qədər  ardıcıl  şəkildə 
yaradıcılıqla  məşğul  olan  İlyas  Əfəndiyevin  ədəbi-bədii 
fəaliyyəti  ümummilli  ədəbi-mədəni  hərəkat  məcrasında 
araşdırılmış,  onun  bədii-estetik  düşüncə  orjinallığı,  fərdi 
dil-üslub  xüsusiyyəti,  dramaturji  axtarışları  ədəbi  tənqid 
tərəfindən  geniş  şəkildə,  müxtəlif  problemlərə  uyğun 
tərzdə şərh olunmuşdur.  
 İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığının  tənqiddə  şərhi 
tarixinə  nəzər  salarkən,  tanınmış  xalq  yazıçısı,  ədibin 
oğlu, tənqidçi-ədəbiyyatşünas,  filologiya  elmlər doktoru, 
professor Elçin olduqca  maraqlı faktları diqqətə çatdırır: 
―Cəfər  Cəfərov  və  Məmməd  Cəfər,  Əli  Vəliyev  və 
Osman  Sarıvəlli,  Cəfər  Xəndan  və  Əli  Sultanlı,  Mehdi 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
20 
Məmmədov  və  Əkbər  Ağayev,  Firudin  Hüseynov  və 
Əzizə Cəfərzadə, Abbas Zamanov və Orucəli Həsənov və 
bir  çox  başqaları  kimi  tamamillə  müxtəlif,  bir-birindən 
fərqli  qələm  sahibləri,  sonrakı  ədəbi  nəsillərin  Bəxtiyar 
Vahabzadə və İsmayıl Şıxlı, Bayram Bayramov və Bəkir 
Nəbiyev,  Məsud  Əlioğlu  və  Qulu  Xəlilov,  Cəlal 
Məmmodov  və  Əhəd  Hüseynov  kimi  və  bir  çox  başqa 
nümayəndələri, daha sonralar Xəlil Rza Ulutürk və Yaşar 
Qarayev,  Seyfulla  Əsədullayev  və  Təhsin  Mütəllimov, 
Şamil  Salmanov  və  Arif  Səfiyev,  Gülrux  Əlibəyli  və 
İnqilab  Kərimov,  Çingiz  Hüseynov  və  İslam  İbrahimov, 
Arif  Hacıyev  və  Abbas  Hacıyev,  daha  sonralar  Aydın 
Məmmədov və Vilayət Quliyev, Kamil Vəliyev və İlham 
Rəhimli,  Nizaməddin  Şəmsizadə  və  Məryəm  Əlizadə, 
Akif  Hüseynov  və  Vaqif  Yusifli,  уепə  də  bir  çox 
başqaları  dəfələrlə  İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığına 
müraciət etmiş və bu yaradıcılıq Azərbaycan xalqının XX 
əsrdəki 
tarixi 
və 
taleyi 
kontekstində 
yüksək 
qiymətləndirilmişdir. İlyas Əfəndiyevin sağlığında Yəhya 
Seyidov,  Yaqub  İsmayılov,  Aida  Salahova,  Yaşar 
Qarayev onun haqqında beş elmi monoqraliya yazıb nəşr 
etdirmiş, XX əsr Azərbaycan nəsri və dramaturgiyasının, 
Azərbaycan  ədəbi  dilinin,  Azərbaycan  teatr  sənətinin 
inkişafında  İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığının  rolunu  və 
bədii-estetik  xüsusiyyətlərini  təhlil  və  tədqiq  etmişlər.‖ 
(Bax:  Elçin.  Seçilmiş  əsərləri,  10  cilddə,  8  cild,  Bakı, 
―Çinar-Çap‖  nəşriyyatı,  2005,  səh.137;  İlyas  Əfəndiyev 
şəxsiyyəti  və  sənəti  haqqında  bir  neçə  söz 
(İ.Əfəndieyevin ―Seçilmiş əsərləri‖nə - 7 cilddə yazılmış 
ön  söz.  Bax:  İ.Əfəndiyev.  Seçilmiş  əsərləri  7  cilddə,  I 
cild,  Bakı:  ―Çinar-Çap‖,  2002  s.  15-16;  həmçinin  bax: 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
21 
Yəhya  Seyidov.  İlyas  Əfəndiyev,  Bakı:  Azərnəşr,  1975; 
Aida Salahova. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığının poetika-
sı.  Bakı:  Yazıçı,  1984;  Yaşar  Qarayev.  İlyas  Əfəndiyev. 
Bakı:  Bilik,  1987;  Yaqub  İsmayılov.  İlyas  Əfəndiyevin 
yaradıcılıq  yolu.  Baki:  Elm,  1991;  Yaşar  Qarayev.  Xarı 
bülbülün nağılı. Bakı: Azərnəşr, 1995; Əmin Əfəndiyev. 
İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığı.  Bakı:  Elm,  2000;  Yaşar 
Qarayev.  Tarix  yaxından  və  uzaqdan.  Bakı:  Elm,  1996; 
Himalay  Qasımov.  Müasir  Azərbaycan  romanı:  Fil.  elm. 
dok.  ...dis.  Bakı,  1993;  Kamal  Talıbzadə.  Məhəbəttin 
tərənnümü. ―Ədəbiyyat qəzeti‖, 3 oktyabr, 1997 və s.) 
Əmin  Əfəndiyevin  tərtib  etdiyi  geniş  biblioqrafik 
göstəricisi (İlyas Əfəndiyev, Biblioqrafik göstərici. Bakı: 
Azərnəşr, 
1985.)  nəşr  edilmiş,  həmçinin  İlyas 
Əfəndiyevin  yaradıcılığı  haqqında  maraqlı  və  dəyərli 
dissertasiyalar 
müdafiə 
olunmuşdur. 
(Bax, 
avtoreferatlara:  İ.Nəsirov.  İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılıq 
yolu.  Bakı,  1967;  B.A.Mahmudov.  İlyas  Əfəndiyevin 
dramaturgiyası.  Bakı,  1974;  İ.B.Salmanov.  Azərbaycan 
sovet  ədəbiyatında  lirik-psixoloji  dramların  dil  və  üslub 
xüsusiyyətləri. İlyas Əfəndiyevin frazeologiyası əsasında. 
Bakı,  1983;  M.Ə.Əlizadə.  Lirik-psixoloji  dramda 
qəhrəman  problemi,  İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığı 
əsasında. Bakı, 1990 və s.) 
Eyni  zamanda,  deməliyik  ki,  İlyas  Əfəndiyevin 
yaradıcılığından  bəhs  edən  bu  çoxsaylı  məqalələr, 
istedadlı  müəlliflərin  ciddi  tədqiqat  əsərləri,  təbii  ki, 
Azərbaycan  ədəbi  tənqidinin  və  ədəbiyyatşünaslıq 
elminin inkişafında da az rol oynamamışdır. 
 Lakin, xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin şəxsiyyətini və 
yardıcılığını  ulu  öndər  Heydər  Əliyev  qədər  dəqiqliklə, 
dəyərincə,  özü  də  dəfələrlə,  müxtəlif  məqamlarda 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
22 
qiymətləndirən  ikinci  bir  şəxsiyyət  olmamışdır.  Heydər 
Əliyev  həmişə  İlyas  Əfəndiyevə  münasibətdə  diqqətli 
olmuşdu və hələ 1980-ci ildə deyirdi: 
 «İlyas  Əfəndiyevin  əsərləri  həm  səlis,  gözəl  bədii 
dilinə,  həm  dərin  məzmununa  görə,  həm  də  yüksək 
sənətkarlığına görə fərqlənir, oxucuya böyük estetik təsir 
bağışlayır.  Onun  kitablarında  həm  körpüsalanların  çətin 
işi, həm neftçilərin qəhrəman əməyi, həm müasir kəndin 
həyatı,  həm  də  Azərbaycan  ziyalıları  arasında  mənəvi-
psixoloji  proseslər  inandırıcı  şəkildə  və  dərindən  əks 
etdirilmişdir.  Öz  yaradıcılığında  yazıçı  cəmiyyətimizin 
mənəvi  təşəkkülünü  və  inkişafını  diqqətlə  izləyir,  onun 
mənasını  açıb  göstərir,  bugünkü  həyatımız  üçün  də, 
gələcək  həyat  üçün  də  nümunə  olan  adamların  parlaq 
obrazlarını  yaradır.  O  öz  sənətkarlığı  ilə  zəhmətkeşlərin 
mənəvi 
tərbiyəsində 
fəal 
iştirak 
edir.» 
(Bax: 
―Kommunist‖ qəzeti, 25 may, 1980.) 
Müasir  ədəbiyyatşünasliğimiz  üçün  ciddi  elmi-nəzəri 
əhəmiyyət  daşıyan  bu  məlumatlara,  müəllif  və  əsərlərin 
siyahısına  bir  çox  başqalarını  da  indi  əlavə  etmək 
mümkündür  və  yəqin  ki,  gələcəkdə  də  həmin  imkan 
olacaqdır. Çünki ədibin əsərləri yeni meyarlar zəminində 
bundan  sonra  da  araşdırma  obyektinə  çevriləcək, 
elmimizin  və  ədəbi  ictimaiyyətimizin  diqqətini  cəlb 
edəcəkdir. 
 ―İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığının  ədəbi  tənqiddə 
dərki‖  probleminin  öyrənilməsi  başqa  bir  cəhətdən  də 
maraqlıdır  və  yenə  də  bu  barədə  Elçin  müəllimin 
fikirlərinə  istinad  edək:  ―Sovet  dövrü  Azərbaycan  nəsri 
(Süleyman  Rəhimov,  Əli  Vəliyev,  Əbülhəsən,  Mehdi 
Hüseyn,  Mirzə  İbrahimov,  Mir  Cəlal,  İlyas  Əfəndiyev, 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
23 
Sabit  Rəhman,  Ənvər  Məmmədxanlı,  İsmayıl  Şəxlı, 
Bayram  Bayramov,  İsa  Hüseynov  və  b.),  poeziyası 
(Mikayıl  Müşfiq,  Səməd  Vurğun,  Süleyman  Rüstəm, 
Rəsul  Rza,  Osman  Sarıvəlli,  Məmməd  Rahim,  Mirvarid 
Dilbazi,  Nigar  Rəfibəyli,  Əhməd  Cəmil,  Mədinə  Gülgün 
və  b.)  bu  gün  açıq,  ya  da  üstüörtülü  tənələrə,  yuxarıdan 
aşağı  baxmaq  təkəbbürünə,  bəzən  isə  aşkar  hörmətsiz 
münasibətlərə  məruz  qalırlar.  Bu  gün,  sovet  zamanı 
ədəbiyyata gəlmiş və artıq haqq dünyasına köçmüş yazıçı 
və  şairlərin  biri  az,  o  biri  çox,  o  biri  isə  tamam  unudul-
maq  üzrədir,  onların  adı  istehza  və  təkəbbür  hədəfinə 
çevrilir, bir qisminin əsərləri bir kənarda qalır, özləri isə 
sovet  ideologiyasının  tələbləri  və  təltifləri  çərçivəsində 
yazdıqları üçün kin-küdurət obyekti olurlar. 
 Əlbəttə, istedadsız yazıçı unudulacaq, bu, sənətin sərt, 
amansız və mütləq qanunudur və heç kim heç kimi uzun 
müddət  süni  surətdə,  zorla  ədəbiyyatda,  sənətdə  saxlaya 
bilməz,  amma  bu  o  demək  deyil  ki,  əsərlərini  təhlil 
etmədən,  fəaliyyətlərini  öyrənmədən  sovet  zamanı 
yaşayıb,  sosializm-realizm  çərçivəsində  yaradıblarsa,  bir 
küll  halında  onların  hamısının  üzərindən  xətt 
çəkilməlidir.  Onlar  arasında  elə  böyük  yazıçı  və  şairlər 
var  ki,  XX  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatının  və  ictimai 
fikrinin  inkişafında  böyük  rol  oynamışlar  və  sovet 
dövründə  yazıb-yaratmış  qələm  sahiblərinə  küll  halında 
yox,  təbii  ki,  diferensial  yanaşmaq  lazımdır.  Ancaq  eyni 
zamanda, onların bir küll halında gördükləri iş də böyük 
əhəmiyyətə  malikdir  və  böyük  də  hörmətə  layiqdir. 
Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkül tapması, formalaşması 
və  inkişafı,  yaxud  yeni  ədəbi  janrların  yaranması, 
sabitləşməsi  və  ən  əsası  isə,  Azərbaycan  bədiiyyatının 
milli faktoruna çevrilməsi – XX-XXI əsrdə milli-mənəvi 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
24 
varlığımızı  ifadə  edən  digər  böyük  uğurlarımız  məhz 
həmin  küllün  xidmətlərinin  nəticəsidir.‖  (Bax:  Elçin. 
―Seçilmiş  əsərləri‖,  10  cilddə,  8-ci  cild,  Bakı,―Çinar-
Çap‖, 2005, səh. 124-125.)  
 Elə  buna  görə  də,  İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığının 
ədəbi  tənqiddə  dərki  məsələsinin  öyrənilməsi  bu 
baxımdan da, mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
 Bu  prosesi  öyrənərkən  ədəbi  tənqidin  özünün  də 
mahiyyəti,  nələri  aşkarladığı  ortaya  çıxır.  Bu  cəhətdən, 
filologiya  elmlər  doktoru,  görkəmli  tənqidçi,  professor 
Şamil  Salmanovun  fikri  məsələyə  tam  aydınlıq  gətirir: 
―Bütün  ədəbiyyatımızda,  ədəbi  fikrimizdə  olduğu  kimi, 
tənqidimizdə də böyük, mürəkkəb bir əsr başa çatmışdır; 
elə  bir  yüz  illik  ki,  tənqid  onun  bütün  mərhələ  və 
dövrlərində  ədəbi  prosesin,  ədəbi  hərəkatın  inkişafının 
ayrılmaz,  üzvi  hissəsi  olmuşdur,  tənqid  ədəbiyyatın 
ideyasını,  fəlsəfəsini,  yaradıcılıq  prinsiplərini  işləyib 
hazırlamış,  öz  konsepsiyalarında  və  dəyərlərində  bunu 
ifadə  etmişdir.  Ədəbiyyatın  böyük  sənət  uğrunda 
mübarizəsinin  fəal  iştirakçısı  olaraq  tənqid  milli  ədəbi 
prosesin  fundamental  vəzifələrini  həyata  keçirmiş,  sənət 
və  yaradıcılıq  problemlərini  həll  edə  bilmişdir.‖  (Bax: 
―Ədəbiyyat qəzeti‖, 03 may 2002.) 
 Lakin  burada  bir  cəhətə  də  diqqəti  cəlb  etmək  istər-
dik.  Bu  işimizdə,  biz  İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığının 
ədəbi  tənqiddə  dərkini  öyrənərkən  bütün  tənqidi 
materialları  əhatə  emək  imkanından  məhrum  olduğu-
muzu  boynumuza  almalıyıq.  Çünki,  bu  materiallar  o 
qədər  çoxdur  ki,  bunu  əhatə  etmək  imkan  xaricindədir. 
Görkəmli  ədəbiyyatşünas-tənqidçi,  professor  Elçin 
Əfəndiyev  bu  barədə  yazır:  ―Ədəbiyyat  aləminə  ilk 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
25 
addımını  atan  25  yaşlı  coğrafiya  müəllimi  İlyas 
Əfəndiyevin  ilk  kitabı  –  həmin  «Kənddən  məktublar»  – 
1939-cu  ildə  Azərbaycan  Dövlət  Nəşriyyatında  çapdan 
çıxdığı  vaxtdan  etibarən,  o  –  İlyas  Əfəndiyev  həmişə 
ədəbi  tənqidin  diqqət  mərkəzində  olub  və  bu  uzun  dövr 
ərzində  onun  yaradıcılığı  haqqında  yazılanlar  həcm 
etibarilə,  bəlkə  də,  onun  özünün  yazdıqlarından  da 
çoxdur.‖  (Elçin.  Seçilmiş  əsərləri,  10  cilddə,  5-ci  cild, 
Bakı, ―Çinar-Çap‖ nəşriyyaı, 2005, s.275 – 494 səh.)  
 İlyas  Əfəndiyev  ədəbiyyata  1939-cu  ildə  «Kənddən 
məktublar»  kitabındakı  hekayələrlə  gəldi  və  vəfatından 
sonra nəşr olunmuş «Sən ey böyük Yaradan» kitabındakı 
hekayə və kiçik povestlər isə onun son əsərləri oldu. 
 Bu  57  yaradıcılıq  ili  ərzində  İlyas  Əfəndiyev  altı  ro-
man  («Söyüdlü  arx»  –  1958;  «Körpüsalanlar»  –  1960; 
«Dağlar  arxasında  üç  dost»  –  1963;  «Sarıköynəklə 
Valehin  nağılı»  –  1976;  «Geriyə  baxma,  qoca»  –  1980; 
«Üçatılan»  –  1981(bu  romanların  bəzisi  povest  kimi  də 
təqdim  olunub),  beş  povest  («Kənddən  məktublar»  – 
1939;  «Aydınlıq  gecələr»  –  1941;  «Torpağın  sahibi»  – 
1952;  «Qaçaq  Süleymanın  ölümü»  –  1993;  «Xan  qızı 
Gülsənubərlə tarzən Sadıqcanın nağılı» – 1996), böyüklü-
kiçikli  qırx  yeddi  hekayə,  bir  çox  oçerklər  və  xatirələr 
yazmışdır... Nəsr onun yaradıcı fəaliyyətinin daimi tərkib 
hissəsi olsa da, İlyas Əfəndiyev nəsri və İlyas Əfəndiyev 
dramaturgiyası həmişə bir-birini əvəz və davam etmişdir. 
Buna  görə  də,  biz  tədqiqat  apararkən,  əvvəlcədən 
nəzərdə  tutduğumuz  kimi,  təkcə  yazıçının  nəsrini  yox, 
dramaturgiyasının da ədəbi tənqiddə  dərki  problemlərinə 
toxunmalı  olduq.  Həmçinin,  biz  gördük  ki,  ulu  öndər 
Heydər  Əliyev  İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığına  xüsusi 
rəğbət  bəsləyib,  olduqca  dəyərli  fikir  və  mülahizələr 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
26 
söyləyibdir.  Bunları  da  nəzərə  alaraq,  tədqiqatda  bu 
istiqamətə də ayrıca bölmədə toxunmağı vacib saydıq. 
 Beləliklə, ―Xalq  yazıçısı İlyas Əfəndiyev  yaradıcılığı 
ədəbi  tənqiddə‖  tədqiqat  işi  girişdən,  iki  fəsildən  və 
nəticədən, kitabiyyatdan, həmçinin əlavə faktik material-
lardan ibarətdir. 
  

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
27 
 
I FƏSIL 
 
İlyas Əfəndiyevin həyat və yaradıcılığının ilkin 
mərhələsi ədəbi fikir və tənqiddə 
 
 XX  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatı  klassiki,  böyük  nasir 
və dramaturq, xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı 
həmişə  ədəbi  tənqidin  də,  ictimai  fikrin  də  diqqət 
mərkəzində  olub.
  Bu  da  təsadüfi  deyil.  Çünki  o,  çox 
maraqlı həyat və  yaradıcılıq  yolu keçmişdir. Və bu  yolu 
öyrənmədən,  onu  təsəvvürə  gətirmədən  İlyas  Əfəndiyev 
yaradıcılığının  bir  çox  ədəbi-estetik  çalarlarını  obyektiv 
qiymətləndirmək 
mümkün  olmazdı...  Bu  böyük 
sənətkarın  keçdiyi  həyat  yoluna,  boya-başa  çatdığı 
mühitə ümumi bir nəzər salaq... 
İ.Əfəndiyevi  sənət  aləminə  aparan  yolun  başlanğıcı 
ailədən və orta məktəbdən keçmişdir. Bu insan həyatının 
elə  bir  anıdır  ki,  yeniyetmə  gənc  konkret  və  müstəqil 
biliyə  yiyələnməyə,  ətrafda  baş  verən  hadisələri  dərk 
etməyə,  mütaliəyə  maraq  göstərməyə,  əqli  və  zehni 
qabiliyyətini inkişaf etdirməyə başlayır. Bu  yolun uğurlu 
başlanğıcından çox şey asılıdır. Ailədəki tərbiyə üsulları, 
oradakı  abi-həyat,  qarşılıqlı  münasibətlər  çox  şeydən 
xəbər  verir.  İnsan  həyat  yollarında  ilk  sınaqlarla  burada 
rastlaşır.  İlyas  Əfəndiyevin  boya-başa  çatdığı  ailənin 
üzvləri  də  halal  zəhmətlə  yaşamış,  minnətsiz  çörək 
yeyərək övladlarını da bu ruhda tərbiyə etmişlər. 
 İlyas  Məhəmməd  oğlu  Əfəndiyev  1914-cü  il  may 
ayının  26-da  (may  ayının  28-də  göstərilir  –  Vikpediya)  
Qaryagində  (indiki  Füzuli  şəhəri)  tanınmış  və  hörmətli 
tacir  ailəsində  anadan  olmuşdur.  Nəsilliklə  oxumuş 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
28 
ruhani  və  varlı  tacir  ailəsindən  çıxmış  Məhəmməd  kişi 
1884-cü  ildə  anadan  olmuşdur.  Onun  ata-babası  bütün 
Qarabağda tanınan, kasıba, yoxsula əl tutan, xeyirxah və 
alicənab  adamlar  idilər.  Bu  ailənin  bir  qolu  tacir  nəslinə 
mənsub  olub  alqı-satqı  işlərilə  məşğul  olmuşdur.  Digər 
qolu  isə  ruhani  təhsili  almış,  savadlı  axund  və 
üləmalardan  ibarət  idi.  Bu  barədə  Elçin  müsahibələrinin 
birində belə məlumat verir:  
―Bizim  ulu  babamız  Əhməd  Xoca  Türkiyənin  Kars 
vilayətindən  gəlib,  indiki  Füzuli  rayonunun  Saraçıq 
deyilən  yerində  kənd  salıb  və  mənim  hesablamalarıma 
görə,  bu,  XIX  əsrin  lap  əvvəllərinin  hadisəsidir.  Əhməd 
Xoca  dövrünün  nüfuzlu  ruhani  ziyalılarından  olub  və 
ümumiyyətlə,  bizim  Əfəndiuşağı  deyilən  nəsil  ruhani 
ziyalı  nəslidir.  Əhməd  Xocanın  oğlu  Qarabağda  məşhur 
bir  şəxs  olan  Xoca  Mustafa  Əfəndi  olub.  Xoca  Mustafa 
Əfəndinin Molla Ağa Məhəmməd və Abdulla Əfəndi adlı 
oğlanları olub. Mənim ata babam Abdulla Ağanın nəvəsi, 
Məhəmməd  Molla  Ağa  Məhəmmədin  oğludur  və  nəslin 
ruhani  ənənələrindən  fərqli  olaraq  tacir  olub.‖  (Bax: 
Elçin. Seçilmiş əsərləri, 10 cilddə, 10-cu cild, səh.179.)  
Bu  səcərə  məsələsi  yaradıcılıqda  mühüm  əhəmiyyət 
kəsb  edir  və  genetik  kodun  daşıyıcısıdır,  qan  yaddaşıdır 
və  mərhələ-mərhələ  yaradıcılığın  cövhərinə  hopan 
nəsnələrdəndir... 
Yazıçının  atası  Məhəmməd  Əfəndiyev  həmin  ailənin 
ticarətlə  məşğul  olan  qoluna  mənsub  olmuşdur.  O,  7-8 
yaşında  olarkən  atası  vəfat  etmiş,  anası  ərə  getməyərək 
bütün  ömrünü  dörd  kiçik  oğlu  ilə  bir  qızını  boya-başa 
çatdırmağa sərf etmişdir. Məhəmməd Əfəndiyev kənddə 
beşillik  rus-tatar  məktəbini  əla  qiymətlərlə  bitirmiş,  rus 

Yüklə 3,14 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin