Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə
Yüklə 3,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 17 Saraclı. Xalq yazıçısı Hüseyn İbrahimovun yaradıcılığı. Bakı, Yazıçı, 1999 və s.) Bu müəlliflərin əksəriyyəti, həm də ədəbi tənqidimizin fəal, aparıcı nümayəndələridir və nəsrimizin müxtəlif problemlərinə və adları çəkilən sənətkarların ədəbi-bədii yaradıcılıqları barədə dəyərli tənqidi məqalələr qələmə almış və kitab şəklində də çap etdirmişlər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, müasir müstəqillik, ictimai-siyasi istiqlal mövqeyindən, bədii sənətkarlığın çağdaş tələbləri baxımından bu sənətkarların yaradıcılıqları yenidən öyrənilməklə yanaşı, həm də onların yaradıcılıqlarının ədəbi tənqidimizdə estetik dərkinin öyrənilməsinə də xüsusi ehtiyac var. Bizim qələmə aldığımız ―Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə‖ mövzüsusunun tədqiqi də bu ehiyacdan yaranmışdır. Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin müxtəlif janrları əhatə edən yaradıcılığı, о cümlədən də nəsri mövcud ictimai- siyasi zamanın doğurduğu ziddiyyətlərlə birgə öyrənilməlidir ki, ədibin bədii ideyalarının daşıyıcısı olan qəhrəmanların bütövlüyü, mükəmməlliyi haqqında tam dolğun təəssürat yaradılsın. Yalnız belə olan halda vulqar sosiologizm, nihilizm, kosmopolitizm, konfliktsizlik nəzəriyyələrinin hökm sürdüyü şəraitdə yazıb-yaradan Azərbaycan ədiblərinin, о cümlədən də görkəmli nasir və dramaturq İlyas Əfəndiyevin ictimai-tarixi və ədəbi- mədəni xidmətləri haqqında ətraflı və dürüst danışmaq olar. ―Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə‖ mövzusunun aktuallığı bir də onunla şərtlənir ki, ədibin yaradıcılığı bu və ya digər münasibətlə, ayrı-ayrı problemlər hüdudunda təhlilə cəlb olunsa da, bütöv www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 18 şəkildə ədəbi tənqidin hüdüdlarında öyrənilməyib, sistemli tədqiqat hədəfınə çevirlməyib. О da nəzərə alınmalıdır ki, İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı əksərən sovet dövrü ədəbi tənqidinin nüfuz dairəsində olub və o dövrün ədəbi-estetik prinsiplərinə uyğun tərzdə qiymətləndirilsə də tənqidimiz onun yaradıcılığının elə cəhətlərini aşkarlayıb ki, onun milli mövqeyinin gizli, örtülü xüsusiyyətlərinin həmin tənqidi materiallar əsasında öyrənilməsi müasirlik cəhətdən əhəmiyyətlidir. Bu da imkan verir ki, son illərin istiqlal ideyaları işığında, demokratiya prinsipləri, azad cəmiyyət tələbləri ilə ədibin yaradıcılığına yanaşaraq onun lap əvvəldən bu ideyalara xidmət etdiyini söyləməyə nail olaq... Odur ki, İlyas Əfəndiyevin nəsrini və bütövlükdə yaradıcılığını yalnız sosioloji mühit və sovetlər dövrünün ədəbi-bədii prosesi daxilində deyil, eyni zamanda müasir ictimai-mədəni tərəqqi və təkamül miqyasında aydınlaşdırmaq lazımdır... Bir cəhəti qeyd edək ki, İlyas Əfəndiyevin yaradı- cılığına ədəbi tənqidin münasibəti onun barəsində yazılmış ədəbiyyatşünaslıq qismindəki tədqiqatlarda qis- mən qiymətləndirilmişdir... Yəni həmin əsərlərdə ədəbi tənqidin materiallarına ardıcıl müraciət edilmiş, müəyyən nəticələri nəzərə alınmışdır... İndiyə qədər Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı, elmi- nəzəri fikri və publisistik düşüncəsində İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı müxtəlif aspektlərdə öyrənilib, onun nəsri, dramaturgiyası və ədəbi tənqidi görüşləri ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən təhlilə cəlb edilmişdir. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 19 1930-cu illərin axırlarından etibarən nəsr yaradı- cılığına başlayan ədibin ilk əsərlərindən tutmuş sonrakı bütün əsərləri ədəbi-elmi ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olmuşdur. Onun ilk yaradıcılığı haqqında Səməd Vurğun, Mehdi Hüseyn, Əkbər Ağayev, Mirzə İbrahimov, Məmməd Arif, Süleyman Rəhimov, Əli Vəliyev, Əbülhəsən Ələkbərzadə, Kamal Talıbzadə, İmran Qasımov, Hüseyn Şərif, Mehdi Məmmədov və başqaları kimi tanmmış ədəbiyyat, elm və sənət xadimləri dəyərli fikirlər söyləmiş, ədibin irsini xarakterizə edən diqqətəlayiq məqalələr yazmışlar. (Ətraflı bax: Ağayev Ə. ―Kənddən məktublar‖. Ədəbiyyat qəzeti‖, 11 fevral, 1940; Şərifov H. Ümid verən yazıçı. ―Kommunist‖ qəzeti, 8 dekabr, 1943; Hüseyn M. Bir nasirimiz haqqında. ―Kommunist‖ qəzeti, 5 aprel 1944; Arif M. Bu günkü dramaturgiyamıza bir nəzər. ―Vətən uğrunda‖, 1946, N 1, səh.62-78; Orucəli Hüseynov. İlyasın hekayələri (―Aydınlıq gecələr‖ kitabı haqqında) ―Ədəbiyyat‖ qəzeti, 7 sentyabr 1946-ci il və s.) Ömrünün sonuncu ilinə (1996) qədər ardıcıl şəkildə yaradıcılıqla məşğul olan İlyas Əfəndiyevin ədəbi-bədii fəaliyyəti ümummilli ədəbi-mədəni hərəkat məcrasında araşdırılmış, onun bədii-estetik düşüncə orjinallığı, fərdi dil-üslub xüsusiyyəti, dramaturji axtarışları ədəbi tənqid tərəfindən geniş şəkildə, müxtəlif problemlərə uyğun tərzdə şərh olunmuşdur. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığının tənqiddə şərhi tarixinə nəzər salarkən, tanınmış xalq yazıçısı, ədibin oğlu, tənqidçi-ədəbiyyatşünas, filologiya elmlər doktoru, professor Elçin olduqca maraqlı faktları diqqətə çatdırır: ―Cəfər Cəfərov və Məmməd Cəfər, Əli Vəliyev və Osman Sarıvəlli, Cəfər Xəndan və Əli Sultanlı, Mehdi www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 20 Məmmədov və Əkbər Ağayev, Firudin Hüseynov və Əzizə Cəfərzadə, Abbas Zamanov və Orucəli Həsənov və bir çox başqaları kimi tamamillə müxtəlif, bir-birindən fərqli qələm sahibləri, sonrakı ədəbi nəsillərin Bəxtiyar Vahabzadə və İsmayıl Şıxlı, Bayram Bayramov və Bəkir Nəbiyev, Məsud Əlioğlu və Qulu Xəlilov, Cəlal Məmmodov və Əhəd Hüseynov kimi və bir çox başqa nümayəndələri, daha sonralar Xəlil Rza Ulutürk və Yaşar Qarayev, Seyfulla Əsədullayev və Təhsin Mütəllimov, Şamil Salmanov və Arif Səfiyev, Gülrux Əlibəyli və İnqilab Kərimov, Çingiz Hüseynov və İslam İbrahimov, Arif Hacıyev və Abbas Hacıyev, daha sonralar Aydın Məmmədov və Vilayət Quliyev, Kamil Vəliyev və İlham Rəhimli, Nizaməddin Şəmsizadə və Məryəm Əlizadə, Akif Hüseynov və Vaqif Yusifli, уепə də bir çox başqaları dəfələrlə İlyas Əfəndiyev yaradıcılığına müraciət etmiş və bu yaradıcılıq Azərbaycan xalqının XX əsrdəki tarixi və taleyi kontekstində yüksək qiymətləndirilmişdir. İlyas Əfəndiyevin sağlığında Yəhya Seyidov, Yaqub İsmayılov, Aida Salahova, Yaşar Qarayev onun haqqında beş elmi monoqraliya yazıb nəşr etdirmiş, XX əsr Azərbaycan nəsri və dramaturgiyasının, Azərbaycan ədəbi dilinin, Azərbaycan teatr sənətinin inkişafında İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının rolunu və bədii-estetik xüsusiyyətlərini təhlil və tədqiq etmişlər.‖ (Bax: Elçin. Seçilmiş əsərləri, 10 cilddə, 8 cild, Bakı, ―Çinar-Çap‖ nəşriyyatı, 2005, səh.137; İlyas Əfəndiyev şəxsiyyəti və sənəti haqqında bir neçə söz (İ.Əfəndieyevin ―Seçilmiş əsərləri‖nə - 7 cilddə yazılmış ön söz. Bax: İ.Əfəndiyev. Seçilmiş əsərləri 7 cilddə, I cild, Bakı: ―Çinar-Çap‖, 2002 s. 15-16; həmçinin bax: www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 21 Yəhya Seyidov. İlyas Əfəndiyev, Bakı: Azərnəşr, 1975; Aida Salahova. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığının poetika- sı. Bakı: Yazıçı, 1984; Yaşar Qarayev. İlyas Əfəndiyev. Bakı: Bilik, 1987; Yaqub İsmayılov. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılıq yolu. Baki: Elm, 1991; Yaşar Qarayev. Xarı bülbülün nağılı. Bakı: Azərnəşr, 1995; Əmin Əfəndiyev. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı. Bakı: Elm, 2000; Yaşar Qarayev. Tarix yaxından və uzaqdan. Bakı: Elm, 1996; Himalay Qasımov. Müasir Azərbaycan romanı: Fil. elm. dok. ...dis. Bakı, 1993; Kamal Talıbzadə. Məhəbəttin tərənnümü. ―Ədəbiyyat qəzeti‖, 3 oktyabr, 1997 və s.) Əmin Əfəndiyevin tərtib etdiyi geniş biblioqrafik göstəricisi (İlyas Əfəndiyev, Biblioqrafik göstərici. Bakı: Azərnəşr, 1985.) nəşr edilmiş, həmçinin İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı haqqında maraqlı və dəyərli dissertasiyalar müdafiə olunmuşdur. (Bax, avtoreferatlara: İ.Nəsirov. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılıq yolu. Bakı, 1967; B.A.Mahmudov. İlyas Əfəndiyevin dramaturgiyası. Bakı, 1974; İ.B.Salmanov. Azərbaycan sovet ədəbiyatında lirik-psixoloji dramların dil və üslub xüsusiyyətləri. İlyas Əfəndiyevin frazeologiyası əsasında. Bakı, 1983; M.Ə.Əlizadə. Lirik-psixoloji dramda qəhrəman problemi, İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı əsasında. Bakı, 1990 və s.) Eyni zamanda, deməliyik ki, İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığından bəhs edən bu çoxsaylı məqalələr, istedadlı müəlliflərin ciddi tədqiqat əsərləri, təbii ki, Azərbaycan ədəbi tənqidinin və ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında da az rol oynamamışdır. Lakin, xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin şəxsiyyətini və yardıcılığını ulu öndər Heydər Əliyev qədər dəqiqliklə, dəyərincə, özü də dəfələrlə, müxtəlif məqamlarda www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 22 qiymətləndirən ikinci bir şəxsiyyət olmamışdır. Heydər Əliyev həmişə İlyas Əfəndiyevə münasibətdə diqqətli olmuşdu və hələ 1980-ci ildə deyirdi: «İlyas Əfəndiyevin əsərləri həm səlis, gözəl bədii dilinə, həm dərin məzmununa görə, həm də yüksək sənətkarlığına görə fərqlənir, oxucuya böyük estetik təsir bağışlayır. Onun kitablarında həm körpüsalanların çətin işi, həm neftçilərin qəhrəman əməyi, həm müasir kəndin həyatı, həm də Azərbaycan ziyalıları arasında mənəvi- psixoloji proseslər inandırıcı şəkildə və dərindən əks etdirilmişdir. Öz yaradıcılığında yazıçı cəmiyyətimizin mənəvi təşəkkülünü və inkişafını diqqətlə izləyir, onun mənasını açıb göstərir, bugünkü həyatımız üçün də, gələcək həyat üçün də nümunə olan adamların parlaq obrazlarını yaradır. O öz sənətkarlığı ilə zəhmətkeşlərin mənəvi tərbiyəsində fəal iştirak edir.» (Bax: ―Kommunist‖ qəzeti, 25 may, 1980.) Müasir ədəbiyyatşünasliğimiz üçün ciddi elmi-nəzəri əhəmiyyət daşıyan bu məlumatlara, müəllif və əsərlərin siyahısına bir çox başqalarını da indi əlavə etmək mümkündür və yəqin ki, gələcəkdə də həmin imkan olacaqdır. Çünki ədibin əsərləri yeni meyarlar zəminində bundan sonra da araşdırma obyektinə çevriləcək, elmimizin və ədəbi ictimaiyyətimizin diqqətini cəlb edəcəkdir. ―İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığının ədəbi tənqiddə dərki‖ probleminin öyrənilməsi başqa bir cəhətdən də maraqlıdır və yenə də bu barədə Elçin müəllimin fikirlərinə istinad edək: ―Sovet dövrü Azərbaycan nəsri (Süleyman Rəhimov, Əli Vəliyev, Əbülhəsən, Mehdi Hüseyn, Mirzə İbrahimov, Mir Cəlal, İlyas Əfəndiyev, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 23 Sabit Rəhman, Ənvər Məmmədxanlı, İsmayıl Şəxlı, Bayram Bayramov, İsa Hüseynov və b.), poeziyası (Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Osman Sarıvəlli, Məmməd Rahim, Mirvarid Dilbazi, Nigar Rəfibəyli, Əhməd Cəmil, Mədinə Gülgün və b.) bu gün açıq, ya da üstüörtülü tənələrə, yuxarıdan aşağı baxmaq təkəbbürünə, bəzən isə aşkar hörmətsiz münasibətlərə məruz qalırlar. Bu gün, sovet zamanı ədəbiyyata gəlmiş və artıq haqq dünyasına köçmüş yazıçı və şairlərin biri az, o biri çox, o biri isə tamam unudul- maq üzrədir, onların adı istehza və təkəbbür hədəfinə çevrilir, bir qisminin əsərləri bir kənarda qalır, özləri isə sovet ideologiyasının tələbləri və təltifləri çərçivəsində yazdıqları üçün kin-küdurət obyekti olurlar. Əlbəttə, istedadsız yazıçı unudulacaq, bu, sənətin sərt, amansız və mütləq qanunudur və heç kim heç kimi uzun müddət süni surətdə, zorla ədəbiyyatda, sənətdə saxlaya bilməz, amma bu o demək deyil ki, əsərlərini təhlil etmədən, fəaliyyətlərini öyrənmədən sovet zamanı yaşayıb, sosializm-realizm çərçivəsində yaradıblarsa, bir küll halında onların hamısının üzərindən xətt çəkilməlidir. Onlar arasında elə böyük yazıçı və şairlər var ki, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının və ictimai fikrinin inkişafında böyük rol oynamışlar və sovet dövründə yazıb-yaratmış qələm sahiblərinə küll halında yox, təbii ki, diferensial yanaşmaq lazımdır. Ancaq eyni zamanda, onların bir küll halında gördükləri iş də böyük əhəmiyyətə malikdir və böyük də hörmətə layiqdir. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkül tapması, formalaşması və inkişafı, yaxud yeni ədəbi janrların yaranması, sabitləşməsi və ən əsası isə, Azərbaycan bədiiyyatının milli faktoruna çevrilməsi – XX-XXI əsrdə milli-mənəvi www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 24 varlığımızı ifadə edən digər böyük uğurlarımız məhz həmin küllün xidmətlərinin nəticəsidir.‖ (Bax: Elçin. ―Seçilmiş əsərləri‖, 10 cilddə, 8-ci cild, Bakı,―Çinar- Çap‖, 2005, səh. 124-125.) Elə buna görə də, İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığının ədəbi tənqiddə dərki məsələsinin öyrənilməsi bu baxımdan da, mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu prosesi öyrənərkən ədəbi tənqidin özünün də mahiyyəti, nələri aşkarladığı ortaya çıxır. Bu cəhətdən, filologiya elmlər doktoru, görkəmli tənqidçi, professor Şamil Salmanovun fikri məsələyə tam aydınlıq gətirir: ―Bütün ədəbiyyatımızda, ədəbi fikrimizdə olduğu kimi, tənqidimizdə də böyük, mürəkkəb bir əsr başa çatmışdır; elə bir yüz illik ki, tənqid onun bütün mərhələ və dövrlərində ədəbi prosesin, ədəbi hərəkatın inkişafının ayrılmaz, üzvi hissəsi olmuşdur, tənqid ədəbiyyatın ideyasını, fəlsəfəsini, yaradıcılıq prinsiplərini işləyib hazırlamış, öz konsepsiyalarında və dəyərlərində bunu ifadə etmişdir. Ədəbiyyatın böyük sənət uğrunda mübarizəsinin fəal iştirakçısı olaraq tənqid milli ədəbi prosesin fundamental vəzifələrini həyata keçirmiş, sənət və yaradıcılıq problemlərini həll edə bilmişdir.‖ (Bax: ―Ədəbiyyat qəzeti‖, 03 may 2002.) Lakin burada bir cəhətə də diqqəti cəlb etmək istər- dik. Bu işimizdə, biz İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının ədəbi tənqiddə dərkini öyrənərkən bütün tənqidi materialları əhatə emək imkanından məhrum olduğu- muzu boynumuza almalıyıq. Çünki, bu materiallar o qədər çoxdur ki, bunu əhatə etmək imkan xaricindədir. Görkəmli ədəbiyyatşünas-tənqidçi, professor Elçin Əfəndiyev bu barədə yazır: ―Ədəbiyyat aləminə ilk www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 25 addımını atan 25 yaşlı coğrafiya müəllimi İlyas Əfəndiyevin ilk kitabı – həmin «Kənddən məktublar» – 1939-cu ildə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında çapdan çıxdığı vaxtdan etibarən, o – İlyas Əfəndiyev həmişə ədəbi tənqidin diqqət mərkəzində olub və bu uzun dövr ərzində onun yaradıcılığı haqqında yazılanlar həcm etibarilə, bəlkə də, onun özünün yazdıqlarından da çoxdur.‖ (Elçin. Seçilmiş əsərləri, 10 cilddə, 5-ci cild, Bakı, ―Çinar-Çap‖ nəşriyyaı, 2005, s.275 – 494 səh.) İlyas Əfəndiyev ədəbiyyata 1939-cu ildə «Kənddən məktublar» kitabındakı hekayələrlə gəldi və vəfatından sonra nəşr olunmuş «Sən ey böyük Yaradan» kitabındakı hekayə və kiçik povestlər isə onun son əsərləri oldu. Bu 57 yaradıcılıq ili ərzində İlyas Əfəndiyev altı ro- man («Söyüdlü arx» – 1958; «Körpüsalanlar» – 1960; «Dağlar arxasında üç dost» – 1963; «Sarıköynəklə Valehin nağılı» – 1976; «Geriyə baxma, qoca» – 1980; «Üçatılan» – 1981(bu romanların bəzisi povest kimi də təqdim olunub), beş povest («Kənddən məktublar» – 1939; «Aydınlıq gecələr» – 1941; «Torpağın sahibi» – 1952; «Qaçaq Süleymanın ölümü» – 1993; «Xan qızı Gülsənubərlə tarzən Sadıqcanın nağılı» – 1996), böyüklü- kiçikli qırx yeddi hekayə, bir çox oçerklər və xatirələr yazmışdır... Nəsr onun yaradıcı fəaliyyətinin daimi tərkib hissəsi olsa da, İlyas Əfəndiyev nəsri və İlyas Əfəndiyev dramaturgiyası həmişə bir-birini əvəz və davam etmişdir. Buna görə də, biz tədqiqat apararkən, əvvəlcədən nəzərdə tutduğumuz kimi, təkcə yazıçının nəsrini yox, dramaturgiyasının da ədəbi tənqiddə dərki problemlərinə toxunmalı olduq. Həmçinin, biz gördük ki, ulu öndər Heydər Əliyev İlyas Əfəndiyev yaradıcılığına xüsusi rəğbət bəsləyib, olduqca dəyərli fikir və mülahizələr www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 26 söyləyibdir. Bunları da nəzərə alaraq, tədqiqatda bu istiqamətə də ayrıca bölmədə toxunmağı vacib saydıq. Beləliklə, ―Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyev yaradıcılığı ədəbi tənqiddə‖ tədqiqat işi girişdən, iki fəsildən və nəticədən, kitabiyyatdan, həmçinin əlavə faktik material- lardan ibarətdir. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 27 I FƏSIL İlyas Əfəndiyevin həyat və yaradıcılığının ilkin mərhələsi ədəbi fikir və tənqiddə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı klassiki, böyük nasir və dramaturq, xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı həmişə ədəbi tənqidin də, ictimai fikrin də diqqət mərkəzində olub. Bu da təsadüfi deyil. Çünki o, çox maraqlı həyat və yaradıcılıq yolu keçmişdir. Və bu yolu öyrənmədən, onu təsəvvürə gətirmədən İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının bir çox ədəbi-estetik çalarlarını obyektiv qiymətləndirmək mümkün olmazdı... Bu böyük sənətkarın keçdiyi həyat yoluna, boya-başa çatdığı mühitə ümumi bir nəzər salaq... İ.Əfəndiyevi sənət aləminə aparan yolun başlanğıcı ailədən və orta məktəbdən keçmişdir. Bu insan həyatının elə bir anıdır ki, yeniyetmə gənc konkret və müstəqil biliyə yiyələnməyə, ətrafda baş verən hadisələri dərk etməyə, mütaliəyə maraq göstərməyə, əqli və zehni qabiliyyətini inkişaf etdirməyə başlayır. Bu yolun uğurlu başlanğıcından çox şey asılıdır. Ailədəki tərbiyə üsulları, oradakı abi-həyat, qarşılıqlı münasibətlər çox şeydən xəbər verir. İnsan həyat yollarında ilk sınaqlarla burada rastlaşır. İlyas Əfəndiyevin boya-başa çatdığı ailənin üzvləri də halal zəhmətlə yaşamış, minnətsiz çörək yeyərək övladlarını da bu ruhda tərbiyə etmişlər. İlyas Məhəmməd oğlu Əfəndiyev 1914-cü il may ayının 26-da (may ayının 28-də göstərilir – Vikpediya) Qaryagində (indiki Füzuli şəhəri) tanınmış və hörmətli tacir ailəsində anadan olmuşdur. Nəsilliklə oxumuş www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 28 ruhani və varlı tacir ailəsindən çıxmış Məhəmməd kişi 1884-cü ildə anadan olmuşdur. Onun ata-babası bütün Qarabağda tanınan, kasıba, yoxsula əl tutan, xeyirxah və alicənab adamlar idilər. Bu ailənin bir qolu tacir nəslinə mənsub olub alqı-satqı işlərilə məşğul olmuşdur. Digər qolu isə ruhani təhsili almış, savadlı axund və üləmalardan ibarət idi. Bu barədə Elçin müsahibələrinin birində belə məlumat verir: ―Bizim ulu babamız Əhməd Xoca Türkiyənin Kars vilayətindən gəlib, indiki Füzuli rayonunun Saraçıq deyilən yerində kənd salıb və mənim hesablamalarıma görə, bu, XIX əsrin lap əvvəllərinin hadisəsidir. Əhməd Xoca dövrünün nüfuzlu ruhani ziyalılarından olub və ümumiyyətlə, bizim Əfəndiuşağı deyilən nəsil ruhani ziyalı nəslidir. Əhməd Xocanın oğlu Qarabağda məşhur bir şəxs olan Xoca Mustafa Əfəndi olub. Xoca Mustafa Əfəndinin Molla Ağa Məhəmməd və Abdulla Əfəndi adlı oğlanları olub. Mənim ata babam Abdulla Ağanın nəvəsi, Məhəmməd Molla Ağa Məhəmmədin oğludur və nəslin ruhani ənənələrindən fərqli olaraq tacir olub.‖ (Bax: Elçin. Seçilmiş əsərləri, 10 cilddə, 10-cu cild, səh.179.) Bu səcərə məsələsi yaradıcılıqda mühüm əhəmiyyət kəsb edir və genetik kodun daşıyıcısıdır, qan yaddaşıdır və mərhələ-mərhələ yaradıcılığın cövhərinə hopan nəsnələrdəndir... Yazıçının atası Məhəmməd Əfəndiyev həmin ailənin ticarətlə məşğul olan qoluna mənsub olmuşdur. O, 7-8 yaşında olarkən atası vəfat etmiş, anası ərə getməyərək bütün ömrünü dörd kiçik oğlu ilə bir qızını boya-başa çatdırmağa sərf etmişdir. Məhəmməd Əfəndiyev kənddə beşillik rus-tatar məktəbini əla qiymətlərlə bitirmiş, rus |