Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə
Yüklə 3,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 86 böyük qayəsi, bu qayə uğrunda mübarizədə təzahür edən ehtirası, xarakterinin bütövlüyü, yaşadığı hisslərin, daxili təlatümün təbiiliyi ilə yaddaşlara həkk olunmuşlar.‖ (Bax: Nəbiyev B. ―O həmişə müasirdir‖ məqaləsinə - İlyas Əfəndiyevin 3 cildlik ―Seçilmiş əsərləri‖nin I cildinə yazılmış ön söz. Bakı, ―Avraasiya Press‖, 2005.) Müəllif fikrini davam etdirərək yazır: ―Bu da maraqlıdır ki, sovet dövrü bədii nəsrində 60-cı illərin əvvəllərində ilk bahar qaranquşu kimi təravətli təsir bağışlayan, həm də о dövrün ədəbi mühitində heç də birmənalı qarşılanmayan ―Кörpüsalanlar‖ povestinin ilk oxucusu makinaçı Sona xanımdan və Elçindən sonra mən olmuşam. 1960-cı ilin ortaları idi. ―Kommunist‖ qəzetinin redaktoru, qocaman jurnalist İsrafil Nəzərova dedim ki, İlyas Əfəndiyev qəzetdə bədii əsər çap etdirməyə həvəs göstərən müəlliflərdən deyil. Ondan xahiş edib boynuna bir yazı (məsələn, müxtəsər hekayə) qoysanız çox yaxşı olar. Bir neçə gündən sonra redaktor məni yanına çağırıb ―Körpüsalanlar‖ povestindən bir parçanı verdi və oxuyub çapa hazırlamağı məsləhət gördü. Mən səhəri gün redaktora dedim ki, bu çox maraqlı bir parçadır, obrazlar arasında əsasən onların düşüncə və dialoqunda özünü büruzə verən təravətli münasibətlər, maraqlı hadisələr və rəvan dil elə təsir bağışlayır ki, həmin parçanı oxuyan oxucu mütləq əsərin hamısını mütaliə etməyə daxili ehtiyac duyur. İsrafil müəllim də sözügedən parçadan məhz bu cür təsirləndiyini söylədi və mənim yanımdaca telefon açıb İlyas müəllimə dedi ki, oxuduğu hissə çox xoşuna gəlir və əsərin hamısını nəzərdən keçirmək üçün xahiş edir ki, povesti tam halda ona göndərsin. İlyas www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 87 müəllim əsəri göndərdi. Beləliklə də, ―Körpüsalanlar‖ı Əfəndiyevlər ailəsindən sonra ilk dəfə tam halda oxumaq, onun haqqında redaktorda konkret obyektiv rəyin formalaşmasna kömək etmək şərəfi mənə nəsib oldu. Bunu xatırlayanda, üstündən 45 il keçdiyinə baxmayaraq bu gün də duyğulanıram... Həmin il sentyabrın 7-dən başlayaraq ―Körpüsalanlar" müntəzəm olaraq parçalar halında qəzetdə çap olunmağa başladı.‖ (Bax: Yenə orada, s.11.) Lakin bu əsər də ədəbi tənqid tərəfindən bir mənalı qarşılanmadı, hətta o vaxtlar Respublika KP MK-nın xüsusi göstərişi ilə bu əsərin çapının yarımçıq dayandırılması haqda göstəriş verilmiş, əsər ətrafında ziddiyyətli diskusiyalar baş alıb getmişdi... Bu barədə prof. Elçinin də xatırlamaları bir çox həqiqətləri ortaya çıxarır. Elçin müəllim yazır: ―Yadıma gəlir, «Körpüsalanlar» povestini İlyas Əfəndiyev 1959-cu ilin sonunda yazıb bitirmişdi və unudulmaz Sona xanımın – mən gözümü açandan Yazıçılar İttifaqında işləyən və İlyas Əfəndiyevin ərəb əlifbası ilə xəttini oxuyan yeganə makinaçının çap etdiyi əlyazmanın ilk oxucusu mən oldum. O zaman 10-cu sinifdə oxuyurdum və «Körpüsalanlar»ın romantikası, o əsərdəki lirika, psixoloji məqamlar mənə çox təsir etmişdi, hətta o qədər təsir etmişdi ki, bunu atamdan gizlətməyə çalışırdım... İlyas Əfəndiyev «Körpüsalanlar»ı da, başqa əsərləri kimi, əvvəlcə «Azərbaycan» jurnalına vermək istəyirdi. Ancaq hər şey başqa cür oldu. O zaman ən nüfuzlu qəzet Azərbaycan Kommunist Partiyasının orqanı olan «Kommunist» qəzeti idi və o qəzetin redaktoru rəhmətlik İsrafil Nəzərov həmin www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 88 ərəfədə İlyas Əfəndiyevdən qəzet üçün bir yazı istədi. İlyas Əfəndiyev isə ayrıca bir yazı yazmağa vaxtı və həvəsi olmadığı üçün, «Körpüsalanlar»dan kiçik bir parça seçib ona göndərdi (orası da yadımdadı ki, həmin parçanı mən aparıb İsrafil Nəzərovun katibəsinə verdim). Bir gündən sonra, İsrafil Nəzərov dedi ki, parça çox xoşuna gəlib və povestin hamısını oxumaq istəyir. İlyas Əfəndiyev əsəri ona göndərdi və təxminən on-on beş gündən sonra İsrafil Nəzərov İlyas Əfəndiyevə telefon açdı, dedi ki, bütün redaksiya heyəti povesti oxuyub, çox xoşlarına gəlib və qərara alıblar ki, əsəri nömrədən nömrəyə əvvəldən axıracan çap etsinlər. Bu, o zaman üçün çox əlamətdar bir hadisə idi, çünki «Kommunist» qəzeti o vaxta qədər belə böyük əsər dərc etməmişdi, belə bir ənənə yox idi. Beləliklə, 1960-ci ilin 7 sentyabrından başlayaraq, «Körpüsalanlar» «Kommunist» qəzetində çap olunmağa başladı və oxucular arasında geniş əks-səda doğurdu.‖ (Bax: Elçin. ―Seçilmiş əsərləri‖, 10 cilddə, c.5, s. 283.) Lakin bütün bunlara baxmayaraq ―Körpüsalanlar‖ əsəri, xüsusən onun gənc, ən yeni obrazı olan Səriyyə yuxarıların və bir qrup aşağıdakı qaragüruhçular tərəfindən xüsusi, amansız şiddətlə qarşılanır. Elçin müəllim bu barədə də fikrini davam etdirərək yazır: ―Ancaq on üç nömrədən sonra, əsər yarıya çatmış, sentyabrın 21-də qəzet birdən-birə elan dərc etdi ki, povestin çapını dayandırır. Bu – İlyas Əfəndiyev üçün həm gözlənilməz oldu, həm də əsərin beləcə yarımçıq qalması, təbiidir ki, ona ağır təsir etdi. Sonra məlum oldu ki, povestin çapı Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Bürosunun www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 89 tapşırığı ilə dayandırılıb və bu hadisə İsrafil Nəzərovun özünü də çox pərt edib. Orasını da deyim ki, İlyas Əfəndiyevlə İsrafil Nəzərovun cavan yaşlarından etibarən istiqanlı münasibətləri var idi. Yadıma gəlir, həmin sentyabr axşamlarından birində İsrafil Nəzərov, İlyas Əfəndiyevə ürək-dirək vermək üçün bizə gəldi, oturub bir az yeyib-içdilər və iş elə gətirdi, söhbət elə alındı ki, İlyas Əfəndiyev özü İsrafil Nəzərova ürək-dirək verməyə başladı... Bir müddət keçdikdən sonra, Azərbaycan mətbuatında «Körpüsalanlar»a qarşı Stalinin ölümündən sonra Azərbaycan ədəbi həyatında misli görünməmiş bir cəhalət hücumu kompaniyası və həmin kompaniyanın yaratdığı ajiotaj başladı: əsərin bədii-estetik cəhətləri qaldı bir tərəfdə və Stalin dövrünə məxsus bir vulqar- sosioloji cəbhədən, sovet cəmiyyətinin mənəvi qələbələr əldə etdiyi bir zamanda bu povestdə «əxlaq normaları pozulur», «müasir əxlaq normasından kənara çıxan sərbəst hərəkətlərə» yol verilir, «Səriyyə Qəribcanla hadisələrin əvvəlindən sonuna qədər açıq-saçıq bir şəkildə, təsəvvürə sığışmayan (!– E.) bir tərzdə davranır» (Səriyyə haqlıdırmı? «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 17 iyun 1961; «Sevil»dən «Saçlı»ya», «Azərbaycan» jurnalı, 1962. və s.) deyə, povest nadan mülahizələrlə «ifşa» edilirdi, hətta iş o yerə gəlib çıxmışdı ki, misal üçün, «Azərbaycan qadını» jurnalı «Körpüsalanlar»ı «ifşa» edən xüsusi rubrika açmışdı və nömrədən-nömrəyə təşkil etdiyi «hiddətlənmiş oxucu məktubları» çap edirdi. (Bax: Yenə orada, s.284.) Elçin müəllim haqlı olaraq yazır: ―Mən «Körpüsalanlar»a qarşı həmin qaragüruh hücumunun təfərrüatına varmaq istəmirəm, onsuz da, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 90 aradan keçən bu qırx il hər şeyi yerbəyer etdi, bu gün oxucular ən müxtəlif dillərdə «Körpüsalanlar»ı oxu- yurlar, onun haqqında o vaxt Azərbaycan mətbuatını dolduran o cahil və nadan mülahizələr isə, indi yalnız acı təbəssüm doğurur,– bundan artıq deyil. Maraqlananlar isə, o dövrün mətbuatına baxa bilərlər və mən özüm də vaxtilə ədəbiyyatımız üçün bu prinsipial məsələ ilə bağlı ətraflı yazmışam. (Ədəbi tənqid və xarakter məsələsi, ADU-nun elmi əsərləri, Dil və ədəbiyyat seriyası, 1968, 2; Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri. Bakı, 1981, səh. 174 – 189.) – (Bax: Yenə orada. s.285.) Biz də maraqlandıq və həmin illərin ―Azərbaycan qadını‖ jurnalını vərəqləməli olduq və qəribə bir mənzərə ilə, qəribə imzalarla qarşılaşdıq. (Bax: 1. Məsud Əlioğlu. Səriyyə haqlıdırmı? 2. Rayihə Xəlilova. Biz belə düşünürük. 3. Qəriqə Mikayılova. Mənim Səriyyəyə münasibətim. 4. Arifə İsmayılova. Mənim fıkrim belədir // ―Azərbaycan qadını‖ juranlı, 1961, №10. 5. Həcər Qasımova. О haqsızdır. 6. Rəxşəndə Tağıyeva. Səriyyə bizə örnək ola bilməz. 7. Nəsibə Məlikova. Mənim fıkrimcə. 8. Gülövşə Məmmədova. Kimin kimdən xoşu gəlsə. 9. Fenya İbrahimova. Bu cür yaramaz // Azərbaycan qadmı jurnalı, 1962, №12, s.18. 10. Babayeva Kübra. Səriyyəni sevə bilmədim. («Körpüsalanlar» əsəri haqqında) //Ədəbiyyat və incəsənət. -1961. - 22 iyul. və s.) Hətta məlum olur ki, bu təşkil olunmuş məktub-mə- qalələr arasında qondarma imzalarla da ―məktublar‖ dərc www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 91 edilirmiş ki, bu da o dövrdə mənəvi korluğun bir nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir. Yenə də Elçin müəllimin xatirəsinə müraciət edək: ―Bu sətirləri yazarkən, kiçik bir hadisə də yadıma düşdü. O zaman mən gənc idim, universitetin ilk kursla- rında oxuyurdum və atamdan fərqli olaraq, o qaragüruh hücum mənə çox təsir edirdi. «Azərbaycan qadını» jurnalında çap olunan və Səriyyə surətini «ifşa» edən məktublardan birinin müəllifinin müəllimə olduğu göstərilirdi. Mən soraqlaşıb o müəllimənin dərs dediyi məktəbə telefonla zəng etdim və məlum oldu ki, həmin məktəbdə o adda müəllimə işləmir. Bunu atama danışdım və dedim ki, bu məsələni açmaq lazımdı, qoy redaksiya cavab versin ki, bu müəlliməni haradan tapıb, niyə belə təxribatlarla məşğuldu? İlyas Əfəndiyev gülə-gülə: – Əşşi, sənin də işin qurtarıb də!..– dedi və bununla elə mən özüm də sakitləşdim (sonralar da onun məni beləcə «sakitləşdirmələri» çox olub...)‖. (Bax: Yenə orada, s.285.) Ədəbi mühitdə, əlbəttə ki, yuxarıların göstərişi ilə ―Səriyyə‖ ajiotajı 17 iyun 1961 ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzetində dərc edilən ―Səriyyə haqlıdırmı?‖ məqaləsi ilə başlamışdı. Məqaləni həmin dövrdə olduqca nüfuz qazanmış tənqidçi Məsud Əlioğlu (Əli Vəliyevin oğlu) qələmə almışdı. Bu məqalədə əsərin bədii məziyyətləri, mövzunun orjinallığı, yazıçının həyatabaxışının yeniliyi bir tərəfə qoyularaq sırf mühafizəkar mövqedən yazılması idi. Güya Səriyyə obrazı milli-mənəvi əxlaqi dəyərlərə olduqca ciddi zərbə vurur. Müəllif yazırdı: ―Səriyyə kimi gözüaçıq, ağıllı bir qızın, yeni səciyyəli, ciddi bir qadının ən adi əxlaq normalarını pozmasına www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 92 oxucuların qəzəblənməsi yerindədir.‖ (Bax: Əlioğlu M. ―Səriyyə haqlıdırmı?‖, ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzeti, 17 iyun 1961-ci il.) İnsaf xatirinə demək lazımdır ki, tənqidçi Səriyyə obrazının müsbət cəhətlərini, ―gözüaçıqlığını, ağıllı bir qız, yeni səciyyəli, ciddi bir qadın‖ oldüğünü görürdü, amma milli mentalitetə uyuşmayan açıq-saçıq hərəkətlərini, əri Adildən uzaqlaşaraq Qəribə uymasını qəbul etmir, ənənəvi əxlaq normalarının ―müdafiəçisi‖ rolunda çıxış edirdi. Əslində bu obraza birtərəfli yanaşma idi və Səriyyənin xarakterindəki mənəvi-psixoloji inkişafı, dinamikanı görməmək idi. Lakin bu məqalənin özü də, ədəbi tənqid tərəfindən birmənalı qarşılanmadı. Azərbaycan ədəbi tənqidində bir- birinin ardınca ―Körpüsalanlar‖ın ədəbi-bədii məziyyətlərindən, eləcə də qüsurlarından obyektiv mə- qalələr yazılır, Səriyyə obrazı ədəbiyyatımızda orijinal xarakter kimi qəbul edilirdi. (Bax: Məmməd Arif. Keçən ilin nəsri haqqında qeydlər. ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzeti, 25 mart 1961-ci il ; Seyfulla Asadullayev. ―Stroiteli mosta‖. ―Bakinskiy raboçiy‖, 25 noyabr 1961- ci il ; Djalal Mamedov. Sariya, eyo druzya i neduriqi. ―Literaturnaya qazeta‖, 26 may 1962-ci il və s.) Lakin mübahisələr səngimək bilmirdi. Yuxarıda dediyimiz kimi inkarçı oxucu məktubları dərc edilir, bünlar ictimaiyyətin, cəmiyyətin fikri kimi təqdim edilirdi. Bu məqalələrdə Səriyyənin ailə quruluşunu pozmaqda, vəfalı həyat yoldaşından üz döndərməkdə, fəhlələrlə ova getməsində, azərbaycanlı qadına xas olmayan bir sıra hərəkətlərində günahlandırırdılar, hətta ittiham edirdilər. (Bax: Mikayılova T. Mənim Səriyyəyə www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 93 münasibətim. Yenə həmin sayda; Ramazanova Z. Siz necə baxırsınız? ―Azərbaycan qadını‖ jurnalı, 1961, say.7, s.22; Xəlilova R. Biz belə düşünürük… ―Azərbaycan qadını‖ jurnalı, say 8, s. 16; İsmayılova A. Mənim fikrim belədir. ―Azərbaycan qadını‖, jurnalı, 1961, say 10, s.18 və s.) Lakin bu oxucu məktubları içərisində (dərc olunanları nəzərdə tuturuq, amma yazıçıya yüzlərlə Səriyyəni müdafiə xarakterli məktublar gəlirdi) Hacıyev O. adlı bir oxucunun ―Səriyyənin məhəbbəti‖ (―Azərbaycan gəncləri‖ qəzeti, 19 aprel 1993-cü il) oxucu məktubu buna misaldır. İş o yerə çatmışdır ki, akdemik Məmməd Cəfər kimi nüfuzlu bir tənqidçi bu cür oxucu məktublarına cavab olaraq ―Bir mübahisə münasibətilə‖ (1962) məqaləsində bu cür yanlış münasibətlərə ədəbi arqumentlərlə cavab verdi. (Bax: Məmməd Cəfər. Həyatın romantikası. Bakı, Azərnəşr, 1968, s.149.) Belə bir məqamda tənqidçi Məsud Əlioğlu onu tənqid edənlərə cavab yazaraq ―Azərbaycan‖ jurnalında dərc etdirdi. (Bax: Məsud Əlioğlu. ―Sevil‖dən ―Saçlı‖ya‖. ―Azərbaycan‖ jurnalı, 1962, say 3, səh. 228-240.) Tənqidçi ədəbiyyatımızda yaradılan qadın obrazları silsiləsini təhlil edərək, yenə də Səriyyə obrazı barəsindəki əvvəlki fikirlərini bir az da dərinləşdirərək yazırdı: ―Səriyyənin ailə-əxlaq normalarının saflığını pozan sərbəst hərəkətləri bizi narazı salır. Nuriyyədən fərqli olaraq (―Söyüdlü arx‖ romanının qəhrəmanı – J.Q.) Səriyyə, nə müasir həyatla, nə də milli adət-ənənələrlə bağlanmayan açıq-saçıq, ipə-sapa yatmayan, hərcayi bir qızdır.‖ (Bax: Yenə orada, s.238.) www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 94 Bu məqalədən sonra ədəbi mühitdə yenidən bir canlanma başladı və bir-birinin ardınca Mehdi Hüseynin, Seyfulla Əsədullayevin, Gülrux Əlibəyovanın, İsaq İbrahimovun, Cəlal Məmmədovun məqalələri dərc edildi və görkəmli tənqidçi Cəfər Cəfərov yazıçıların IV qurultayında ―Ədəbi tənqid haqqında‖ məruzəsilə bu məsələyə bir növ yekun vurmuş oldu. (Bax: Elçin. Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri. Bakı, Yazıçı, 1981, s.187.) Cəfər Cəfərov konkret olaraq deyirdi: «Körpüsa- lanlar» povesti ilə əlaqədar olaraq özünü göstərən avamlıqlara yol verilməməli, vaxtilə Mustafa Quliyevin dediyi «müsəlman tənqidinin» qalıqları ilə mübarizə edilməlidir». (Bax: Cəfərov C. Əsərləri. İki cilddə, 2-ci cild, Bakı, 1968, səh. 388-389.) Beləliklə də ―Körpüsalanlar‖ romanı ilə bağlı ―müsəlman tənqidinin‖ qalıqları‖na yekun vuruldu. Bu məsələyə münasibətdə yekun olaraq bildirək ki, 60-cı illərdən başlayan və sonrakı dövr Azərbaycan ədəbi tənqidini və ümumiyyətlə, ictimai fikrini tədqiq edərkən, aşkar görsənir ki, həmin illərdə ortaya çıxmış «Səriyyə məsələsi» xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və ən başlıcası isə, bir tərəfdən vulqar sosioloji təfəkkür tərzində, digər tərəfdən isə, yalançı xəlqilik konsepsiyasının süqutu üçün dönüş mərhələsi təşkil edir. Ədəbi tənqid sübut etdi ki, «Körpüsalanlar» və bu povestin qəhrəmanı Səriyyə obrazı həm bədii-estetik cəhətdən, həm də mövzu baxımından Azərbaycan nəsrində tamam yeni bir hadisə idi və özü ilə keyfiyyət dəyişikliyi gətirdi, ədəbi mərhələyə çevrildi, eyni www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 95 zamanda, ədəbi tənqiddə qeyd etdiyimiz dönüş mərhələsinin yaranmasına səbəb oldu. İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının ən səriştəli təd- qiqatçılarından biri, bizim gözəl tənqidçimiz Yaşar Qarayev yazırdı: «Söyüdlü arx» (1958), «Körpüsalanlar» (1960), «Dağlar arxasında üç dost» (1963) – bu əsərlərdə ifadə olunan yenilik, hər şeydən əvvəl, müəllifin «müsbət qəhrəman» və «mənəvi gözəllik» anlayışını o illərin stereotip ölçü, qəlib və normalarından fərqləndirən cəhətlərdən idi. Belə ki, müəllif bilavasitə mövcud ədəbi ənənədən yox, həyatdan, ictimai və mənəvi-əxlaqi inkişafda yeni mərhələnin formalaşdırdığı nəslin üzərində müşahidələrdən çıxış edərək, müasir insan, məişət və əxlaq haqqında öz anlayışlarını irəli sürürdü.» (Bax: Qarayev Y. «Xarı bülbülün nağılı», Bakı, 1995, səh. 19.) Tənqidçilərimizin bir qismi ―Körpüsalanlar‖ poves- tinin baş qəhrəmanı Səriyyə obrazının xarakterindəki yeniliyin, novatorluğun, qadın düşüncə və rəftarındakı müstəqilliyin, sərbəstliyin, azadxahlığın ziddiyyətli hal, xasiyyət, rəftar kimi yozulmasında, əlbəttə ki, haqlı deyildilər... Amma sonrakı mərhələlərdə, elə indinin özündə də, xüsusən ədəbiyyatşünaslığımızda bu obraza artıq yenidən qayıdış, yeni təhlillərlə yanaşma mövcuddur və davam etməkdədir ki, bu da ―Körpüsalanlar‖ romanının daimi mövcud olan müasirliyindən və yüksək bədiilik prinsipi ilə yaradıldığından xəbər verir. Bu cəhətdən ədəbi tənqidimizin Yaşar Qarayev, Akif Hüseynov, Nizaməddin Şəmsizadə, Vaqif Yusifli, Şirindil Alışanov, Tehran Əlişanoğlu və s. bu kimi nümayəndələrinin əsərlərində müəyyən ədəbi faktlar mövcuddur... Bir neçə bariz misalla kifayətlənək: www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 96 Akif Hüseynov əsərin geniş təhlilindən sonra yazır: ―İlyas Əfəndiyevin ―Körpüsalanlar‖ povestinin qəhrəmanı Səriyyədə şəxsi sərbəstlik hissi çox güclüdür. ...Təhkiyyənin emosionallığı, lirizmi, psixoloji səhnələri ilə maraq doğuran bu əsərdə müəllif həmin xarakteri incə detallarla nəzərə çarpdırır, fəhlə surətlərini məhəbbətlə, səmimiyyətlə yaradır və Səriyyənin hərəkələrini məhz əks əxlaqi sifətlərin uyuşa bilməməsindən doğan təbii bir hal kimi təqdir edir. Bu uyuşmazlıq Səriyyənin həssas təbiətində və müşahidələrində, pak mənəviyyatının şüa- sında öz qabarıq inikasını tapdığı kimi, onun intixabı ilə də naqisliyin mənəvi cəzası, inkarı, nəcib keyfiyyətlərin təsdiqi kimi səslənir.‖ (Bax: Hüseynov A. Müxtəlifliyin birliyi, bakı, Yazıçı, 1983, s.199.) Filologiya elmlər doktoru, tənqidçi-ədəbiyyatşünas Vaqif Yusifli isə ədibin yaradıcılığına indiki dövrdə də dərin marağın olma səbəbini onun müasirliyində görərək yazır: "... Həmişə müasir İlyas Əfəndiyev... Onun haqqında düşünəndə hər şeydən öncə, bu müasirlik ifadəsi yada düşür. Yəni həmişə təzə, təravətli, novator bir sənət." (Bax: "Azərbaycan" qəzeti, 3 oktyabr 2001.) Tənqidçi Tehran Əlişanoğlu da özünəməxsus bir üslubda yazır: "Bizim nəsrdə bütün XX əsr boyu keçən bir "qadın mövzusu" vardır. Mən onu "qadın emansipasionu" şəklində qabardıram, ... cəmiyyət həyatında qadın oyanışı, qadının cəmiyyətdə yerini axtarması. Bizdə bu bir xəttdir. 30-cu illərdə sosial plandadır. 50-60-cı illərdə nəsrdə güclü publisist aksentlə aktuallaşır. Məsələn, İlyas Əfəndiyevin qadın obrazları. Siz (Sema Doqan) deyən başlanğıclar lirik məzmunda artıq Nuriyyədə var – "Söyüdlü arx" əsərində, azadlıq www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 97 hissini içindən keçirir. "Körpüsalanlar"da – Səriyyədə hətta "üsyan" tiplidir, milli qadın olaraq qalmaqala, təzadlı şəkildə, buxovlara ictimai planda etiraz edir." (Bax: Tehran Alışanoğlu. Sema Doqanla müsahibə, "Rezonans" qəzeti, 30 sentyabr - 2 oktyabr, 1998.) Tehran Əlişanoğlu başqa bir planda – ―müsbət qəhrəman‖ problematikası bucağından da Səriyyə obrazına diqqət yetirir. O, bu məsələdə İlyas Əfəndiyevin oz sözlərindən çıxış edərək yazır: "Mən heç bir zaman səni qəhrəman hesab etməmişəm" (İlyas Əfəndiyev, ―Seçilmiş əsərləri‖, altı cilddə, ikinci cild, "Yazıçı", Bakı, 1984, səh. 122) – Səriyyənin Adilə qarşı üsyanı təkcə idealın mövcud gerçəkliklərlə təzadını ifadə etmir, həm də artıq "qəhrəman" anlayışının etik və estetik məzmunlarının bir-birini tamamlamadığını göstərirdi, bununla da bir bədii kateqoriya kimi, tərkibi olduğu sosrealizmlə birgə estetik əhəmiyyətini itirmiş olurdu. Səriyyə bu sırada sonuncu surətdir. 50-ci illər nəsrinin "qəhrəman" ölçülərinə sığmayıb bir tərəfdən onun apologiyasını, digər baxımdan isə inkarını ziddiyyətli şəkildə özündə birləşdirir.‖ (Bax:Tehran Əlişanoğlu. "Qobustan" jurnalı, 1-2, 1998; Tehran Əlışanoğlu. ―Azərbaycan yeni nəsri‖, Bakı, 1999, səh. 23; 25.) Yeni mərhələ tənqidçilər, ədəbiyyatşünaslar nəslinin digər bir nümayəndəsi – İsmayıl Öməroğlu İlyas Əfəndiyev yaradıcılığını belə görür: "İlyas Əfəndiyevin bədii nəsrində şəxsiyyətin fərdi xüsusiyyətlərini göstərmək, xarakterlərin özünəməxsusluğunu müəyyənləşdirmək, həyatın gedişində meydana çıxan insani və ictimai ziddiyyətlərin mahiyyətinin üzə çıxarılmasında fərdi münasibətlərin rolunu |