Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə
Yüklə 3,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 121 müəyyənləşməsində ciddi rol oynayan duyğuları lirik- romantik planda işıqlandıra bilsin. Bu duyğular yazıçının gerçək həyatla, dərindən müşahidə etdiyi insanlarla, hadisələrlə bağlı duyğuları idi. Yazıçının subyektiv ―mən‖ində baş qaldıran duyğular onun qəlb və ürək süzgəcindən keçir, gerçək həyatın təsviri və təhlilinə yönəlirdi.‖ (Bax: Seyidov Y. ―İ.Əfəndiyev‖. Bakı: Azərnəşr, 1975, s. 19.) Məlum səbəblər üzündən vaxtilə bizim bir sıra əsərlərimizdə vulqar sosiologizm təzahürləri çox qüvvətlənmiş, bu da öz növbəsində diqqəti insan mənə- viyyatının dərin psixoloji şərh və təhlilındən uzaq- laşdırmışdı, ―konfiliktsizlik‖ deyilən anlayış meydana çıxarmışdır. Bu zaman İlyas Əfəndiyevin əsərləri ilə nəsr və dramaturgiyamıza əsl həyati konfliktlər əsasında yaradılmış qəhrəmanların, təmiz ürəkli, prinsipial və mərd adamların yeni bədii surətləri gəldi və bunlar ədəbi tənqidin süzgəcindən, təhlilindən uğurla keçdi. ―Ədəbi tənqidimizin gəldiyi qənaətə görə İlyas Əfəndiyevin ―Söyüdlü arx‖, ―Körpüsalanlar‖, ―Sarıköy- nəklə Valehin nağılı‖ kimi yazıldığı dövrün gerçəkliyini əks etdirən əsərlərinin qəhrəmanları ...adamların rifahını yaxşılaşdıran, onların qəlbinin dərinliklərinə işıq salan nufzlu adamlardır; ...ədibin qəhrəmanları öz böyük qayəsi, bu qayə uğrunda mübarizədə təzahür edən ehtirası, xarakterinin bütövlüyü, yaşadığı hisslərin, daxili təlatümün təbiiliyi ilə yaddaşlara həkk olunmuşlar. Bu xüsusiyyətlər keçmiş həyatımızın, tariximizin ən tipik lövhələrini əks etdirən ―Üçatılan‖, ―Geriyə baxma, qoca‖ romanları üçün də səciyyəvidir...‖ (Bax: Bəkir Nəbiyevin göstərilən məqaləsi.) www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 122 Ədəbi tənqidin diqqət mərkəzində olan mühüm problemlərdən biri də İlyas Əfəndiyev yaradıcılığındakı psixologizm problemidir. Bu problemlə bağlı tənqidçi- tədqiqatçılardan Vilayət Quliyev, Məriyəm Əlizadə, İlham Rəhimli, Rəhim Əliyev, Muxtar İmanov, Vəli Nəbiyev, Nizaməddin Şəmsizadə, Vaqif Yusifli, Şirindil Alışanov, Vəfa Xanoğlan öz məqalə və tədqiqatlarında qiymətli fikirlər söyləmiş, bu problemi ətraflı işıqlandırmış, psixologizmi İlyas Əfəndiyevin mühüm və aparıcı, onun üslubunu başqalarından fərqləndirən, orjinallığını təmin edən yaradıcılıq maneralarından hesab etmişlər. Ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslıq psixologizmi bir bədii üsul kimi ədəbi janrlarda (roman, povest, hekayə, ssenari, dram) bədii ifadə vasitəsi kimi işlənərək mahiyyətcə yeni forma almasını xüsusi olaraq bir ədəbi prinsip kimi təqdim edir. Psixologizm problemini 60-70- ci illər Azərbaycan nəsrinin əsasında tədqiq edən filologiya elmləri doktoru Muxtar İmanov nəsrdə psixologizmi həyat həqiqətlərini ədəbi-bədii əksetdirmənin üsul və prinsiplərindən biri kimi təqdim edir: ―Psixologizmin üstünlük qazandığı nəsr əsərlərində özünütəhlilin ətraf aləmin təhlillə bağlılığı özünü təkcə onda göstərmir ki, müəllif ara-sıra qəhrəmanının düşüncələrinin ifadəsində baş verən əhvalatların bilavasitə təsvirinə keçir. Ən başlıcası onda göstərir ki, ətraf aləm qəhrəmanın fikir dünyasında, daxili hekayə və dramında daimi iştirakçı kimi çıxış edir.‖ (Bax: İmanov M. ―Müasir Azərbaycan nəsrində psixologizm (60-70-ci illər)‖. Bakı,1991, s.31.) www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 123 Tədqiqatçı Vəfa Xanoğlan ―İlyas Əfəndiyevin nəsrin- də psixologizm və polifonizm‖ adlandırdığı məqaləsində yazır: ―İlyas Əfəndiyev nəsrinin ən səciyyəvi cəhətlərindən biri ondakı psixologizmdir, insanların daxili aləmini, onların mənəvi dünyasındakı ziddiyyətləri nəsrin obyektinə çevirməsidir. Roman və povestlərində yazıçının əsas məqsədi şəxsiyyətin daxili aləminin mübhəm çalarlarını, insan taleyinin zaman axarında başqalaşmasını, başqa sözlə, zaman-insan-tale problemini aydınlatmaqdan, mənəvi suverenliyi ifadə etməkdən ibarət olub. Qəhrəmanın dərin psixoloji aləminə nüfuz etmək yazıçının həm nəsrinə, həm də dramaturgiyasına xas olan ən əlamətdar xüsusiyyətlərdən biridir.‖ (Bax: ADMİU-nun ―Əsərləri‖, 30 mart 2011-ci il, 5-ci sayı, s.21.) **** Tənqidçi və ədəbiyyatşünasların qeyd etdiklərinə görə yazıçının üslubundakı lirizm ovqatını və psixologizm axarını şərtləndirən cəhələrdən biri də onun xalq təfəkkürünə, folklora dərindən bələdliyi olmuşdur. (Bax: Şükürova G.V. "İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığında folklor" (namizədlik dissertasiyası). Bakı. 2006; ―İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında xalq ədəbiyyatı, "Dil və ədəbiyyat" jurnalı, 1999, say 3, s.25; Əlavə bax: Şükürova G.V. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığında folklor motivləri. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın Avtoreferatı. Bakı, 2007, 28 səh.; ―İlyas Əfəndiyevin hekayələrində mifizm‖, Dil və ədəbiyyat, say: 1(26), Bakı, 2000, s.61- 63; ―İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığında Qarabağ mövzusu www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 124 və folklor‖, Dil və ədəbiyyat, say: 2(27), Bakı, 2000, səh.77-80; ―İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında əfsanə, rəvayət, nağıl, dastan süjetlərindən və motivlərindən istifadə‖, Dil və ədəbiyyat, say:4(38), Bakı, 2003, s.49- 53; ―İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında bayatı, aşıq yaradıcılığı və xalq mahnılarından bəhrələnmə‖, Dil və ədəbiyyat, say: 4(38), Bakı, 2003, s.53-58.) Bu münasibətlə İlyas Əfəndiyevin özü yazırdı: "Uşaq vaxtı eşitdiyim nağıllar, əfsanələr uzun illər boyunca mənimlə olmuşdur və qəribədir ki, illər keçdikcə elə bil ki, onlar mənim üçün yeni boyalar, çalarlar əldə etmişdir. Sonralar məlum olmuşdur ki, mənim uşaq təfəkkürümü tamam sehrli bir aləmə çəkib aparan həmin əhvalatların bir qismi Azərbaycan nağıllarından, qədim inam və ayinlərimizdən, bir qismi də hədislərdən, dini şərhlərdən gəlir, onların bəzisini qələmə alarkən mən ilkin mənbələri yox, öz yaddaşımı, hisslərimi əsas götürmüşəm." (Bax: Əfəndiyev İ. Sən ey böyük yaradan. Bakı, 1997, s.10.) Bu cəhətdən tənqidçi, ədəbiyyatşünas, şair, filologiya elmlər doktoru Qasım Qasımzadənin müşahidəsi, elə bil ki, ədəbi tənqidimizin bu problemlə bağlı fikirlərini, mülahizələrini yığcam bir şəkildə ümumiləşdirmişdir. Müəllif ―Tarixə müasir baxışın yeniliyi‖ məqaləsində yazır: ―Sənətkarın müasirliyi elə ancaq onun əsərlərinin ideya-məzmun vacibliyində deyil, həm də əhvalatın, fikrin ifadəsindəki üslub müasirliyindədir. ...İ.Əfəndiyev üslubu həmişə daxili yeniləşmə gedişatlı, milli xüsusiyyəti ilə seçilən üslubdur. Nağıl-dastan şirinliyi də, klassik poeziya nəfəsi də, müasair nəsrin bir sıra novator axtarışları da müəyyən ölçü dairəsində burada məskundur. 60-70-ci illər ədəbiyyatında, xüsusən, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 125 nəsrindəki yenilikləri, psixologizmi, yazı manerasındakı orijinallığı çox zaman həmin dövrdə ədəbiyyata gələnlərin adı ilə bağlayırlar. Lakin İlyas Əfəndiyevin bu bölgüdə yaşlı nəslin nümayəndəsi kimi yeniləşmə prosesində öz yeri var və gənc qüvvələrə istiqamət verənlərdəndir. Bədii ədəbiyyatda, xüsusən xalq yaradıcılığında bir növ, ―calaq etmə‖ mənasında işlənən ―kontaminasiya‖ termini var. Yəni zaman keçdikcə, əsrlər ötdükcə xalq öz yaratdıqlarına bir də qayıdıb nəzər yetirir, onu köhnəlikdən təmizləyir, dövrə müvafiq əlavələrlə təzələyir. İlyas Əfəndiyev də böyük sənətkarlıq intuisiyası ilə qələmini dövrə uyğun üslubi məziyyətlərlə zənginləşdirib təzələyir, həmişə ədəbiyyatın ön sıralarında gedir.‖ (Bax: Qasımzadə Qasım. ―Ədəbiyyatımız, mənənəviyyatımız‖, Bakı, Yazıçı, 1988, s.243-244.) Tənqidçi-ədəbiyyatşünas ―bu zənginləşmə‖ prosesinin ən güclü amilini görkəmli nasirin folklora müraciətində görərək fikrini belə davam etdirir: ―Bizcə ədibin indi nağıla, folklora müraciətini (bunu ən çox müəllifin son illərdə yazdığı üç əsərə - ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖, ―Geriyə baxma, qoca‖, ―Üçatılan‖ romanlarına aid edirik) səbəblərindən biri müasir texniki tərəqqinin təsiri ilə xalqın bir çox nəcib qənaətləri – mərdlik, namus, vəfa barədəki poetik dünyası xələldar olmuş, yaxud başqa məzmun kəsb etmişdir, bir növ ötən günlərdə qalan xatirəyə - nağıla çevrilmişdir. Öz estetik idealına həmişə sadiq qalan bir ustad kimi tanıdığımız ədib belə bədii zərurət hallarında folklordan, nağıl tərzindən bəhrələnib vəziyyətdən məharətlə çıxır.‖ (Bax: Yenə orada, s.244.) www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 126 Beləliklə, ədəbi tənqidin müşahidələrindən (Bəkir Nəbiyev, Yəhya Seyidov, Yaqub İsmayılov, Yaşar Qarayev, Əmin Əfəndiyev və b.) məlum olur ki, yarım əsrdən çox yaradıcılıq yolu keçən İlyas Əfəndiyev öz dərin məzmunlu əsərlərində xalqımızın keçdiyi tarixi yolun milli həyatımızda, məişətimizdə, şüurumuzda, psixologiyamızda baş verən hadisələri işıqlandırmışdır. Bu prosesi görkəmli tənqidçi Yaşar Qarayev belə şərh edir: ―İlyas Əfəndiyev əfsanə, mahnı və nağıl kimi qələmə aldığı ilk hekayələrlə nəsrə gəlmişdir... Özü də ―nağıl‖, ―əfasnə‖ sözlərini müəllif zahirən də gizlətmir, onu hətta başlığa, sərlövhəyə çıxarır. ―Sarıköynəklə Valehin nağlı‖nda belə səciyyəvi ―nağıl ifadələri‖, təhkiyyə və kompozisiya əlamətləri də vardır: - ―aldı Valeh, aldı Sarıköynək‖ və s. Sanki aşıq dastan danışır.‖ (Bax: Qarayev Y. Boy çiçəyinin ətri (ön söz). Əfəndiyev İ. ―Seçilmiş əsərləri‖, 6 cilddə,1 cild, Bakı, Yazıçı, 1984, s.5. – 364 səh.) Beləliklə məlum olur ki, yazıçının əsərlərini oxucuya sevdirən, onu xalqın sevimli sənətkarına çevirən əsas amillərdən biri, məhz onun xalq yaradıcılığına dərindən bələd olması və ondan yaradıcı surətdə bəhrələnməsidir ki, bunu da ilk dəfə ədəbi tənqid üzə çıxarmış, ədəbiyyatşünaslıq isə tədqiqatlarla bu istiqaməti elmi- nəzəri şəkildə sübuta yetirmişlər. Tanınmış dilçi alim, akademik Tofiq Hacıyev yazır: ―İlyas Əfəndiyev yaradıcılığı əsasən milli ədəbi ənənələrimizin yeni forma və məzmununda davam və inkişaf etdirilmişdir. Bədii əsərlərinin dili əfsanə, rəvayət, nağıl və dastanların leksikasından gələn üslubi çalarlarla zəngindir. El ədəbiyyatından gələn dərin hikmət, hər bir www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 127 sözü yerində işlətmək, yüksək ideya-məzmun, fəlsəfi dərinlik, sistemli sintaktik düzüm, bədiilik, obrazlılıq, ləngərli deyim ekspressivliyi, axıcılıq və yüksək şeiriyyət bu əsərlərin təsirliliyini, estetik siqlətini, bədii hüsnünü və məna dərinliyini daha da artırır.‖ (Bax: Hacıyev T. ―Şeirimiz, nəsrimiz, ədəbi dilimiz‖. Bakı, Yazıçı, 1990, s. 177.) Müsahibələrinin birində isə xalq yazıçısı yazırdı: ―...Bizim valehedici el ədəbiyyatımızın mənə çox təsiri olub. Mən uşaqlıqda el nağıllarını, el qoşmalarını çox eşitmişəm. Bizim yerlərdə uzun qış gecələrində xoruz banına qədər nağıl deyərdilər.‖ (Bax: İlyas Əfəndiyev: Yazıçı üçün dil onun ürəyinin tərcümanıdır. ―Qobustan‖ jur., 2009, say.1.) Elə bunun nəticəsi olaraq ―İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığında folklor motivləri‖ mövzusunda tədqiqat- dissertasiya işinin yazılması vacibliyi ortaya çıxmış, Gülxani Pənah bu mövzuda monoqrafiya yazmış, dissertasiya müdafiə etmişdir. Bu da, ədəbi tənqidimizin ədəbiyyatşünaslığın tədqiqat siferasına mühüm təsir və istiqamət verməsinə bariz bir misaldır... Bu cəhətdən onun "İlyas Əfəndiyevin "Qəhrəman və bülbülün nağılı" hekayəsində folklor nümunələri" və "İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında xalq ədəbiyyatı", ―İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında əfsanə, rəvayət, nağıl, dastan süjetlərindən və motivlərindən istifadə‖, ―İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında bayatı, aşıq yaradıcılığı və xalq mahnılarından bəhrələnmə‖ təkin elmi məqalələri diqqəti çəkir. Tədqiqat xarakteri daşıyan bu məqalələrdə İlyas Əfəndiyevin ən sıx tellərlə Azərbaycan folkloruna bağlı olması və yeri düşdükcə folklordan böyük məharətlə istifadə etməsi tədqiq və təhlil olunur. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 128 Müəllif yazır: "İlyas Əfəndiyevin əsərlərinin hər biri və bu əsərlərdə istifadə etdiyi xalq ədəbiyyatının nümunələri böyük tərbiyyəvi həyat məktəbidir. O, xalqını, elini, obasını sevənləri, onların yüksək əxlaqi keyfiyyətlərini böyük məhəbbətlə qələmə almağı, xalqına, torpağına pis gözlə baxanları, yurdunu zəbt etmək üçün günahsız qanlar axıdanlara qarşı nifrət hissi yaratmağı bacarmış, hər bir oxucuda vətənə, elinə, torpağına məhəbbət, sədaqət hissini artırmağa çalışmışdır... Xalq ədəbiyyatına həmişə sənətkarlıqla yanaşmış İlyas Əfəndiyev bu xalq hikmətlərindən yaratdığı əsərin bədii dəyərini artırmaq üçün yeni ruhda onlardan istifadə etmişdir." (Bax: G.V.Şükürova. ―İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında xalq ədəbiyyatı‖, "Dil və ədəbiyyat" jurnalı, 1999, say 3, s.25.) İlyas Əfəndiyevə qəhrəmanının daxili aləmini açmaq, onların könlündən keçən arzu və istəkləri, qəmi, qubarı, sevinci daha təsirli, daha qabarıq şəkildə vermək üçün eldən gələn bir bayatı da bəs edir. Əsərlərində milli koloriti artırmaq üçün müəllif roman, povest və hekayələrində, dram əsərlərində el kədərini, el sevinc və istəyini ifadə etmək üçün dərin məzmunlu, geniş yayılmış bayatılardan yararlanır. Sənətkarın həyatı ilə tanışlıq göstərir ki, ―onun ömrünün ən gözəl çağları olan uşaqlıq illəri bu ba- yatıların həzin zəngulələri üstündə köklənmişdir.‖ (Bax: İlyas Əfəndiyev: Yazıçı üçün dil onun ürəyinin tərcümanıdır. ―Qobustan‖ jur., 2009, say.1.) Bu cəhətdən Gülxani Pənahın (Şükürovanın) ―İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında bayatı, aşıq yaradıcılığı və xalq mahnılarından bəhrələnmə‖ məqaləsinin nəticələri www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 129 diqqəti çəkir. (Bax: ―İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında bayatı, aşıq yaradıcılığı və xalq mahnılarından bəhrələnmə.‖, Dil və ədəbiyyat, say: 4(38), Bakı, 2003, s.53-58.) Bu məqalədə İlyas Əfəndiyevin xalq bayatılarından yaradıcılığında istifadə faktları aşkarlanır. Tədqiqatçı yazır: ―İ. Əfəndiyevin əsərlərində milli koloriti artırmaq üçün bir bədii priyom kimi istifadə etdiyi xalqımızın yaratdığı qiymətli söz abidələrindən olan bayatılarda əsrlərin, qərinələrin qucağında uyuyan bir millətin, xalqın kədəri, sevinci, qəmi, arzusu, istəyi, cövrü-cəfası öz əksini tapmışdır.‖ (Bax: Yenə orada, s.53.) Tədqiqatçı dürüst müəyyənləşdirir ki, ―bayatıdan yaradıcılığında istifadə priyomu özü də İ.Əfəndiyev sənətində göydəndüşmə deyil. Onun ömrünün ən gözəl çağları olan uşaqlıq illəri bu bayatıların həzin zəngulələri üstündə köklənib və ömrünün o kiçik çağlarından eşitdiyi bu sənət nümunələri onun yaddaşına həkk olunub.‖ İlyas Əfəndiyev əsərində bu yaddaşı belə təzəliyir: ―Köç hündür dağın döşündən sallanmış el yolu ilə getdikcə mənə elə gəlirdi ki, ulduzlu göyün bir parçası, dəvənin yırğalana-yırğalana getməsi... mənə yuxu gətirirdi. Hardan gəlirik? Hara gedirik?... bilinmirdi. Birdən köçün qabağıncan nərin üstündə gedən Səkinə nənə bu ulduzlu göyün altında, bu ulduzlu dərənin üstündə uca səslə bayatı çağırdı: Aşıq gecələr gələr, Yatıb dincələr, gələr. İllər mübah keçəndə Karvan gecələr gələr Səkinə nənə ilə yaşıd olan Mustafaoğlu da köçün arxa tərəfindən başqa bir bayatı çağırır.‖ www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 130 Bu bayatılardakı məna tutumu, axıcılıq, ürəyə yatımlılıq güclüdür. Yazıçı qəhrəmanın daxili aləmini bu misralar üzərində kökləyir. Hadisələri danışan qəhrəman bu bayatılarda şahidi olduğu hadisələrdə qəhrəmanlarının daxili aləmindən xəbər verən bir məna yaxınlığı gəzir. Onların başına gələn faciələrin köklərini eşitdiyi qəmli misralarda tapır: ―Sükut içində zınqrov səsləri sanki asta- asta Çahargah muğamına çevrilərək mənim xəyalımı çəkib dərk eləmədiyim, ancaq əsrarlı şirinliyini hiss etdiyim uzaqlara aparırdı və bu naməlum uzaqlarda eynilə belə aylı – ulduzlu qaranlıqda çöllərdə gedən Qız- yetəri, gah qızıl taxtda əyləşən, özü də mənim anam kimi gözəl olan pərilər padşahını və onun qabağında rəqs eyləyən qızları görürdüm.‖ ( Bax: Əfəndiyev İ. ―Seçilmiş əsərləri‖, 7 cilddə, 6-cı cild, Bakı, ―Çinar-Çap‖, 2002, s.153.) İ.Əfəndiyev yaradıcılığı bu gözəl sənət nümunələrini yaradan xalq təfəkkürünün zəngin xəzinəsi üstündə pərvəriş tapıb. Kamil sənət nümunələri olan bu folklor nümunələrinin hər biri qiymətli sənət abidəsidir. İ.Əfəndiyevin öz əsərlərində müraciət etdiyi bayatılar da onun yaratdığı obrazın fikir və arzularını ifadə edir. Qızyetər çoban Mahmudu sevir, lakin onun sevgisi el içində yaxşı qarşılanmır. Ərsiz, dul, üç övlad anası Qızyetərin sadə xalq içində kinayəylə qarşılanan məhəbbəti ona ancaq tənə gətirir. Elin eyham və tənələrindən, kinayəli baxışlarından uzaq olmaq üçün Qızyetər yanıqlı-yanıqlı, bayatı üstündə çobandan xahiş edir: Şamamanın gülü sarı, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 131 Üzməmişəm, gülü sarı. Apar məni, canım çoban, Gün çıxmamış aran sarı. (Bax: Yenə orada.) Yuxarıda obrazların dilindən deyilən bu bayatılar yazıçının qəhrəmanının öz daxili aləminin ovqatı kimi səslənir. Eldən gələn bu dörd misra qəhrəmanın daxili aləmini açmaq, onun zəngin mənəvi əxlaqi keyfiyyətlərə malik olduğunu, öz milli-mənəvi dəyərləri üzərində kökləndiyini oxucuya çatdırmaq üçün qiymətli mənbədir. Vətəninə, yaşadığı məkana bəslənən sonsuz məhəbbəti hər şeydən üstün tutan yazıçı bu kiçik, lakin dərin məzmunlu bayatıdan yararlanmaqla qəhrəmanının qəlbindəki ayrılıqdan doğan səmimi hissləri daha obrazlı şəkildə verir. Yazıçı ―Külli-Qarabağın abı-həyatı, nərmə-nazik bayatıdır-bayatı‖ları (M.V.Vidadi - red.) Qarabağlı qəh- rəmanlarının dilində istifadə etməklə yaratdığı əsərin bədii-estetik dəyərini artırmışdır. Bu nümunələrdə onun el ədəbiyyatına qırılmaz tellərlə bağlılığını, xalq şerinə olan mehr-məhəbbətdən irəli gəldiyini görürük. Ümumiyyətlə, Qarabağ həyatı, mühiti, təbiəti İlyas Əfəndiyevin bütün yaradıcılığının baş qəhrəmanıdır. Bunu dürüst duyan xalq şairi, akademik Bəxtiyar Vahabzadə yazırdı: "Qarabağ torpağından boy atan əziz qardaşım, Sizin, demək olar ki, bütün əsərlərinizə Qarabağın ab-havası, ruhu, özünəməxsus təbiəti, bir sözlə, bütün gözəllikləri hopub. Sizin əsərlərinizdə Daşaltı çayının şırıltısı, Xarı bülbülün əfsanəvi gözəlliyi, İsa bulağının zümzüməsi, Qarabağ bülbüllərinin cəh-cəhi yaşayır. Bunu yalnız yazıçı müşahidəsinin nəticəsi kimi www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 132 izah etmək düz olmazdı. Bu, doğulduğunuz torpağa, onun can dərmanı olan ab-havasına, mənəvi dünyasına, bütün gözəlliklərinə sonsuz vurğunluğun nəticəsidir. Sizi yazıçı edib əlinizə qələm verən də bu torpaq, bu torpağın mənəvi dünyasıdır. Sizin əqidəniz də məhz elə bu torpaqdan pöhrələnib. Sizi durduğunuz indiki mərtəbəyə qaldıran o böyük əqidənizə və bu əqidədən od alan yanar ürəyinizə minnətdar olmalıyıq." (Bax: Bəxtiyar Vahabzadə. ―Zaman və mən‖, Bakı, 1999, səh. 76.) Ədibin yaradıcılığına nəzər saldıqda, buradakı sənətkarlıq məsələlərinə diqqət yetirdikdə yazıçının həm lirik-emosional bədii ifadə vasitələrindən istifadə etməklə əsərlərinin psixoloji duyumunu artırdığını görürük, həm bütün dövrlərdə yaşayıb-yaratmış və özündən əvvəlki zəngin sənət əsərləri qoyub getmiş böyük sənət dühalarının ənənəvi yaradıcılıq metodlarına dərindən bələd olmaqla, onların yaradıcılıq üslubundan öyrənməklə xalqımızın şifahi şəkildə bu günə qədər böyük bir məhəbbətlə qoruyub saxladığı xalq yaradıcılığından gələn obraz, motiv və süjetlərdən istifadə etməklə yaratdığı əsərlərin bədii təsir gücünü duyuruq. Təcrübə göstərir ki, hər bir sənətkar hansı dövrdə, hansı cəmiyyətdə yaşayıb-yaratmasından asılı olmayaraq öz milli-mənəvi kökləri üzərində pərvəriş tapdıqda daha dərin, daha mənalı, məzmunlu, yüksək ideyaları özündə cəmləşdirən sənət əsərləri yarada bilir. Bu əsərlər isə xalqın mədəni həyatının təfəkkür tərzini, ideoloji duyumunu, bəşəri hisslərini özündə daha yaxşı təcəssüm etdirdiyindən həm mənsub olduğu xalq-millət tərəfindən, həm də yüksək ideyalara, insani keyfiyyətlərə hörmətlə |