Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə
Yüklə 3,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 110 Burada xalq yazıcılarından Əli Vəliyev, İmran Qasımov, Bayram Bayramov, Hüseyn Abbaszadə, Kamal Talıbzadə, Yaşar Qaryev, Əliağa Kürçaylı, Qulu Xəlilov, Nəriman Həsənzadə, Xalidə Hasilova, Pənah Xəlilov, Yəhya Seyidov, Yaqub İsmayılov, Seyfulla Əsədullayev, Əzizə Cəfərzadə, Əkbər Ağayev, Bəkir Nəbiyev, Gülrux Əlibəyova, Elçin, Kamran Məmmədov, təbii ki, İlyas Əfəndiyevin özü və b. iştirak etmiş əsər haqqında maraqlı mülahizələr və fikirlər söyləmişlər. Ümumi nəticədə, bütün iştirakçılar əsərin yüksək ədəbi-bədii hadisə olduğu qənaətinə gəlmişlər. Xalq yazıçısı Əli Vəliyevin çıxışı, elə bil, müzakirəyə bir fon, bir istiqamət vermiş olurdu. O, öz məzmunlu və səmimi çıxışını belə yekunlaşdırmışdı: ― İlyas Əfəndiyev bir sənətkar kimi həmişə həyatın işıqlı cəhətlərinə xüsusi diqqət verir və qələmə alır. Onun qəhrəmanları dövrümüzün qabaqcıl adamlarıdır. Bu qəhrəmanlar yaşayıb-yaratmaqdan, xarüqələr yaratmaqdan həzz alırlar. Yüksək mədəniyyət, gözü-könlü tox, halal əməklə ömür sürən, əliəyrilərə, gözüdağınıqlara, vəziyyətdən sui- istifadə edən şöhrətpərəstlərə qarşı barışmaz olan bu adamlar ilk görüşdən oxucu və tamaşaçıların ürəyinə yol tapır, özünü sevdirir.‖ (Bax: ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzeti, 14 may 1977.) Professor Seyfulla Əsədullayev roman haqqında danışarkən fikrini belə ümumiləşdirmişdi: ―Müasirlik və novatorluq İlyas Əfəndiyev yaradı- cılığının mühüm məziyyətlərindəndir. Yenilik hissi onda qüvvətlidir. O, daim axtarışda olan məzmun, mövzu və bədii formalarla ədəbiyyatımızı zənginləşdirməyə çalışan yazıçılardandır. İlyas Əfəndiyev romantik üslubda www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 111 yazılmış hekayə və povestlərin, psixoloji dramların və lirik səpkili realist romanların müəllifıdir. Liriklik, romantika, psixoloji təhlil onun yaradıcılıq üslubunun ana xəttidir.‖ (Bax: Yenə orada.) Professor Qulu Xəlilov isə münasibətini belə ifadə etmişdir: ―Onun təkcə bu romanı deyil, bütün hekayələri, oçerkləri, dramları, roman və povestləri, kino ssenariləri, məqalələri - tam halda yaradıcılığı müasir həyatın duru və şəffaf çeşməsindən su içmişdir... Onun bütün əsərlərində əsas, aparıcı problem müasir insan, bu insanın psixoloji, əxlaqi cəhətdən formalaşması, onun davranışı, fikir və düşüncələri, mənəvi dünyasıdır. İlyas Əfəndiyev müasir həyatımızın tərənnümçüsüdür.‖ (Bax: Yenə orada.) Tənqidçi-ədəbiyyatşünas, professor Əkbər Ağayev isə elə bil, bütün müzakirəyə qoşulanların hamısının fikirlərini ümumiləşdirərək deyirdi: ―İlyas Əfəndiyev müasirliyi dərindən duyan, orijinal, həssas yazıçıdır, onun qələmi, istedadının təkraredilməz xüsusiyyətləri öz təbiiliyi və aydınlığı ilə seçilir, əsərlərində incə bir lirika, romantik vüsət vardır, dili axıcı, şəffaf və poetikdir. Buraya yazıçının mənəvi aləmin dərinliklərinə baş vurmaq bacarığı da əlavə olunsa, gozümüz önündə İ.Əfəndiyevin yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan məziyyətlərin geniş və əlvan mənzərəsi açılır... İlyasın yaradıcılığı həmişə fəal vəziyyətdədir, daim hərəkət və inkişafdadır, yeni əsərlərlə zənginləşir və dolğunlaşır. ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖ romanında da bütün bunları asanlıqla görmək mümkündür. Əlavə edim ki, bu əsərdə xoşagələn bir vüsət və şairanəlik var.‖ (Bax: Yenə orada). www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 112 Bu müzakirələr fonunda mətbuatda bir-birinin ardınca maraqlı və məzmunlu ədəbi-tənqidi məqalələr dərc edilmişdir. Bunlardan ən bariz nümunələri nəzərə çatdırırıq: Seyidov Y. «Sarıköynəklə Valehin nağılı» (Eyni adlı roman haqqında) //Ulduz. - 1979. - №l. - s.30- 34. ; Nəbiyev Bəkir. Sarıköynəklə Valehin nağılı //Nəbiyev B. Təzə izlər sorağında. - Bakı: Yazıçı, 1979. - s.138-155. ; Məmmədov K. Saf məhəbbət dastanı. («Sarıköynəklə Valehin nağılı» romanı haqqında) //Kommunist. - 1979. - 3 avqust; Talıbzadə Kamal. Yazıçnın ideyası və təhkiyə. («Sarıköynəklə Valehin nağılı» romanı haqqında qeydlər) //Ədəbiyyat və incəsənət.1980, 4 aprel və s. Adlarını çəkdiyimiz məqalələrdən bir nümunəyə nəzər salaq: ―İlyas Əfəndiyev ən çox oxunan, sevilən, özü də heç kimə oxşamayan yazıçılarımızdandır. Onun öz mövzuları, həyat hadisələrinə öz yanaşma yolları və üsulu vardır. Bu yaradıcılığını məşhur edən problemlərində özünəməxsusluq, orijinallıq güclüdür. Ədib, adətən, hamı üçün aydın və məlum olan həyat problemlərinə müraciət etməyi sevmir, gerçəkliyin elə həqiqətlərini, elə məsələləri üzə çıxarmağı bacarır ki, onlar həm də yeni olur, ədəbi maraq oyadır, müasir problemlər barədə düşünənləri hərəkətə gətirir və təsadüfı deyil ki, ictimai müzakirəyə, mübahisəyə səbəb olurlar.‖ (Bax: Talıbzadə K. Yazıçının ideyası və təhkiyə. //Ədəbiyyat və incəsənət, 1980, 4 aprel.) Maraqlı faktlardan biri də budur ki, İlyas müəllimin ―başı bəlalar çəkmiş‖ hər iki əsəri - «Sarıköynəklə Valehin nağılı» və «Körpüsalanlar» romanları Moskvada «Sovetskiy pisatel nəşriyyatında yüksək tirajla çapdan www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 113 çıxmiş, çoxmilyonlu rus dilli oxuculara çatdırılmış, İttifaq ədəbi tənqidi tərəfindən də qiymətləndirilmişdir. (Bax: ―Ədəbiyyat və inəcəsənət.‖ - 1983. - 13 noyabr.) Beləliklə, görürük ki, İ.Əfəndiyevin nəsri sovet nəsrinin şosioloji şablonlarını dağıtdı, sosialist realizminin estetik ehkamları ilə düz gəlməyən, xalq həyatının milli – mənəvi mənafeləri baxımından təcəs- süm etdirən nəsr təmayülü yaratdı və ədəbiyyatımıza lirik-psixoloji üslub gətirdi. Bununla yanaşı, xalq yazıçısının dram əsərləri ilə də, yeni rejissor, aktyor, bəstəkar və rəssam nəsli formalaşdı. «İlyas Əfəndiyev teatrı»nın fəlsəfı-estetik və fıkri-bədii təravəti bu gün də oxucuların və tamaşaçıların vətənpərvərlik hissinin və estetik zövqünün formalasmasına öz təsirini göstərir. Akademik, Azərbaycanın məşhur xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov İlyas Əfəndiyevin ədəbiyyatımızdakı yerini belə təqdim etmişdi: ―Azərbaycan ədəbiyyatı mənim nəzərimdə böyük və rəngarəng gülüstan isə, İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı bu gülüstanda öz gözəlliyi, ətri və təravəti ilə dərhal diqqəti cəlb edən cazibədar toplu və dolğun bir çiçəklikdir. İlyas Əfəndiyev yaradıcılıqda gözəlliyə, incəliyə, estetik zərifliyə meyl edən yazıçıdır. O, bədii əsər üçün vacib xüsusiyyətlərə dilin ifadəli və obrazlı olmasına, xarakterlərin canlı və dolğun çıxmasına, süjet və kompozisiya bütövlüyünə ciddi diqqət yetirir, böyük əmək sərf edir, bu da nəticəsiz qalmır, onun əsərlərinin maraqlı, oxunaqlı olmasına kömək edir. Bu əmək və səyin mükafatı isə oxucuların məhəbbətidir ki, İlyas onun azlığından şikayət edə bilməz.‖ (Bax: İbrahimov M. Şəfalı işıqlar // Azərbaycan 1974, №11, s.12.) www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 114 Təkrar olsa da, bir də o fikrə qayıdırıq ki, həqiqətən də, İ.Əfəndiyev özünəməxsus cəsarətlə bədii əsərlərində və müsahibələrində azadlığımızı, milli müstəqilliyimizi, xalq həyatını azərbaycançılıq və türkçülük məfkurəsi ilə təcəssüm etdirərək XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının klassikinə çevrildi. Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyev qüdrətli şəxsiyyəti, fenomenal bütövlüyü və zəngin yaradıcılığı ilə müasirlərinə, xüsusilə ədib və şairlərə, ümumiyyətlə ziyalılara milli sənətkar mədəniyyətinin nümunəsini göstərdi. Onun həyatı və şəxsiyyətinin özü bütöv bir ədəbi-tarixi epoxadır. İlyas Əfəndiyevin qəhrəmanları daim yenilik hissi ilə yaşayır, öz əməllərilə insanların mənəvi dünyasına işıq salırlar. Belə ki, İlyas Əfəndiyev hər bir əsərində, hər bir qəhrəmanının timsalında oxucusunu görür, duyur, qiymətləndirir, yaşadır. Onun əsərləri təkcə kitab rəflərini bəzəmir, həm də ürəklərdə özü üçün ayrıca bir guşə yaradır. Bu guşənin gülüstan olması artıq öz hökmünü tapıb, öz təsdiqini gerçəkləşdirib. Belə ki, Azərbaycan adlı məmləktin bütün coğrafiyasını, tarixini, əxlaqını, mənəviyyatını, adət-ənənəsini, bütövlükdə varlığını özündə əks etdirən bu əsərlər bütün Azərbaycanın ədəbi- mədəni mülkiyyətinə, sərvətinə, varidatına çevrilib. Yuxarıdakı xatirələrdən gördük ki, ulu öndər bir çox yazıçıların taleyində mühüm rol oynadığı kimi, müəyyən dar, ağır, sarsıdıcı məqamlarda İlyas Əfəndiyevin də xilaskarına çevrilibdir. ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖ romanını da qaragüruhların caynağından o, xilas etmişdi. Yeri gəlmişkən, qeyd etməyi vacib sayrıq ki, Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab Heydər Əliyev İlyas www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 115 Əfəndiyevin əsərləri ilə yaxından tanış olmuş, pyeslərinin tamaşalarına baxmış, çıxışlarından birində bildirdiyi kimi, onun yaradıcılığını boyük minnətdarlıq hissilə xatırlamışdı. Və biz ayrıca bölmədə bu barədə daha ətraflı danışacağıq... **** Xalq şairi Zəlimxan Yaqub çıxışlarının birində haqlı olaraq demişdi: ―Mənim düşüncəmə görə İlyas Əfəndiyev bütövlükdə Azərbaycan tarixidi, Qarabağ tarixidi. Böyük tənqidçimiz Yaşar Qarayev çox gözəl deyib ki, yeddi Qarabağnamə var, amma İlyas Əfəndiyev yaradıcılığı bütövlükdə səkkizinci Qarabağnamədir. Bəli, bu, doğrudan da belədir. İlyas Əfəndiyev əsil-nəcabətli bir ailənin yetirməsidir və oradan, Qarabağdan gətirdiyi o duruluğu, saflığı həmişə qorudu. Ona görə də nəsrin poeziyasını yarada bildi. Onun əsərlərini ən lirik şeir, bayatı kimi oxuyuram. Çünki onun yaradıcılığında xalq ruhu, dağ çiçəyinin ətri, qayaların əzəməti, axar-baxarı var. Çünki bu cür insanlar tərbiyə məktəbidi, mədəniyyət, ibadət yeridi… İlyas Əfəndiyevi sevmək həm də Azərbaycanı sevməkdi, ədəbiyyatı, keçmişi, bu günü və gələcəyi, xalqı, dövləti, dövlətçiliyi sevməkdi.‖ Yaşar müəllimin ―İlyas Əfəndiyev üslubundakı lirizm‖ məsəlsinə münasibətini də, yeri gəlmişkən xatırladaq: «...əlbəttə, mübahisə etmək olar ki, İlyas Əfəndiyev daha çox nasirdir, ya dramaturq? Hətta mübahisə etmək olar ki, nəsrdə də, dramaturgiyada da o, daha çox ədibdir, yoxsa şairdir? Lakin bir şey mübahisəsizdir: İlyas Əfəndiyev, hər şeydən əvvəl, bir lirikdir, şairanə istedad və üsluba malikdir». (Bax: www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 116 Qarayev Y. Müasirliyin sabitliyi. // Əfəndiyev İ. ―Seçilmiş əsərləri‖. 6 cilddə, 1-ci cild, B., Yazıçı, 1984, s.5.) Bu münasibətlə tanınmış dilçi-alim, filologiya elmləri doktoru, professor Qəzənfər Kazımovun fikri də diqqətəlayiqdir: "..."İlyas Əfəndiyev" sözündə ədəbi bir işıq, bir kövrəklik, yuxu aləmində uca insanın hiss etdiyi rahatlıq, yüngüllük, ecazkarlıq var. ... Digər nəsr ustalarımızın böyük zəhmətinə, müqəddəs ruhuna etinadsızlıq göstərmədən deyə bilərik ki, əgər nəsrin şeriyyətini öyrənmək lazım gələrsə, "Dədə Qorqud"dan sonra İlyas Əfəndiyevin "Qarı dağı", "Qəhrəman ilə bülbülün nağılı", "Tar", "Kiçik bir poema", "Apardı sellər Saranı" və başqa hekayələrini öyrənmək lazım gələrdi. Bu əsərlərdəki şeiriyyət tədricən genişlənərək "Söyüdlü arx"a, "Körpüsalanlar"a, "Sarıköynəklə Valehin nağılı"na və başqa əsərlərə hopmuşdur." (Bu fakt ―Sənətkarın ikinci ömrü‖ (tərtibçi və redaktoru Elçindir) kitabından götürülmüşdür. Bakı, Çinar-Çap, 2002.) Ümummilli lider Heydər Əliyev məhz bu xüsusiy- yətlərinə görə İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığına yüksək qiymət vermişdir: ―Mən bu gün İlyas Əfəndiyevin bütün yaradıcılığını, onun yazdığı əsərləri böyük minnətdarlıq hissi ilə xatırlayıram. Hesab edirəm ki, o, xalqımız qarşısında öz borcunu, daha doğrusu, öz missiyasını şərəflə yerinə yetirmişdir, xalqımıza, mədəniyyətimizə, teatrımıza, ədəbiyyatımıza çox böyük irs, böyük sərvətlər qoyub getmişdir. Güman edirəm ki, bunu xalqımız heç vaxt unutmayacaqdır.‖ Bunlar isə yeni dövrün, müstəqillik dövrünün yanaşma prinsipləridir. Bu prinsipləri şərh edən Yaşar www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 117 Qarayev yazır: ―Keçmiş SSRİ-də, о cümlədən də xüsusilə Azərbaycanda minilliyin axırlarında baş verən tarixi ictimai hadisələr zəminində dövlət müstəqilliyi əldə etmiş ölkələrdə bərqərar olan yeni təfəkkür tərzi işığında bu gün bir çox ədəbi, mədəni dəyərlərə, о cümlədən də bütünlükdə ədəbi prosesə münasibət əsaslı surətdə dəyişmiş, təzə baxımdan qiymətləndirılməyə başlanmışdır. Az qala dünənə qədər agır təzyiq və təsiri altında olduğumuz ―ədəbiyyatın partiyalılığı‖, ―bədii yaradıcılığın sinfi səciyyəsi‖, ―sosialist realizmi yaradıcılıq metodunun qanunauyğunluqları‖ deyilən tələblər bir zamanlar zorla beyinlərə yeridilən ―Proletkult’, ―AzAPP‖, ―Таг daloy‖ və sair anlayışlar kimi artıq ədəbi məişətimizdən köçünü çəkib arxivlərin künclərində toz basmağa məhkum edilmişdir. Lakin bu heç də о demək deyil ki, vaxtilə ədəbiyyat cəmiyyət qarşısında yerinə yetirməli olduğu böyük vəzifələrindən tamamilə uzaq düşmüşdür. Əlbəttə yox. Klassik irsimizin görkəmli nüma- yəndələrinin yaradıcılığı kimi ötən əsrin sovet dövrü kəsiyinə məxsus ədəbiyyatımızın da ən qiymətli nümunələri gah həzin və kövrək lirik duyğuları, gah vüsətli epik lövhələri, gah da gərgin dramatik kolliziyaları yüksək bədii səviyyədə əks etdırmək əsasında, bəzən müdrik nəsihətlər, bəzən də adamın yeddi qatından keçən kəskin satirik ifadələr vasitəsilə çağdaşlarımızın milli, mənəvi aləminin formalaşması, vətənpərvərlik duyğularının pərvəriş tapması, bəşəri ideallar ruhunda tərbiyələnməsi sahəsində öz tarixi vəzifəsini yorulmaq bilmədən yerinə yetirmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatının bir qədər fərqlə son yarım əsrini bu baxımdan araşdırarkən siması gözlərimiz www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 118 önündə canlanan ən görkəmli sənətkarlardan biri xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevdir. O, həmvətənlərimizin humanist, yaradıcı təbiətini, pak məhəbbət duyğulanı, yeniliklə köhnəliyin mübarizəsini həm nəsr, həm də dram əsərlərində həyati konfliktlər, canlı xarakterlər əsasında yüksək sənətkarlıqla əks etdirən bir yazıçı idi. Xalq, vətən, cəmiyyət, insanlıq qarşısında mənəvi borca münasibət onun qəhrəmanlarının daxili aləmini müəyyən etmək üçün başlıca meyar olmaqla yanaşı, həm də ədibin özünün sənətkar idealının mötəbər göstəricisi olmuşdur. Biz vaxtilə yazmışdıq ki, ədəbi-ictimai fıkir tariximizdə lirik-psixoloji üslubun inkişafı və böyük uğurları bilavasitə və hamıdan çox İlyas Əfəndiyevin şərəfli adı və əsərlərilə bağlıdır.‖ (Bax: Qarayev Y. ―Xarı bülbülün nağılı‖. Bakı: Azərnəşr, 1995, s.46.) Tanınmış ədəbiyyatşünas-tənqidçi Şamil Salmanov da keçən əsrin bədii ədəbiyyatına baxışda yeni yanaşma və yeni təfəkkür işığının vacibliyindən danışaraq yazırdı: ―Milli ədəbiyyatımızn tarixinə XX əsr artıq tamamlanmış bütöv bir ədəbi əsr kimi daxil olmuşdur. Müasir ədəbiyyatşünaslıq elmimizin də ən əsas, aktual vəzifələrindən biri hazirda bu əsr ədəbiyyatina yeni, daha sistemli, bitkin ədəbi-nəzəri münasibəti işləyib hazırlamaqdan ibarətdir. XX əsrin Azərbaycan ədəbiyyatını yeni əsaslarla öyrənərkən onu da xüsusi olaraq nəzərə almaq lazimdir ki, əsrin 20-ci illərindən sonra 90-ci illərə qədər bütöv bir ədəbi mərhələ məhz sovet ədəbiyyatı, başqa, daha dürüst təbirlə desək, sovet dövrü ədəbiyyatı mərhələsidir. Bu mərhələnin, ədəbiyyatimizin əsrin əvvəlindəki ədəbi- tarixi prosesindən Çin səddi ilə ayrilmasa da, eyni www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 119 zamanda onunla eyniyyət də təşkil etmədiyi məlum həqiqətdir. Bir çox cəhətdən bu mərhələ bütün əsrin ədəbiyyatinda yeni və mühüm bir ədəbi mərhələdir. Buna görə də onun yeni ədəbi-metodoloji dəyərlər və tələblər işığında öyrənilməsi indi xüsusi əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Artıq müasir ədəbiyyatşünaslıqda belə bir fıkir təsbit olunmuşdur ki, ―sovet ədəbiyyatı kiminsə uydurmasi deyil, o, real ədəbi-tarixi kateqoriyadir; onun konkret tarixi və estetik mündəricəsi vardir və onu tədqiq edərkən, əgər obyektiv olmaq istəyiriksə, biz mütləq bu tarixdən, estetik mündəricdən çıxış etməliyik‖. (Bax: Salmanov Ş. ―Tarixilik prinsipi və bədii proses‖. Ədəbiyyat məcmuəsi, XVII cild. Bakı, 1999, s. 295.) Əlbəttə, bu mühüm dövrdə yeni təfəkkür tərzi ilə seçilən, fərqlənən ədəbiyyatımızı yaratmış, onun təşəkkül və inkişafında iştirak etmiş, öz yaradıcılıq axtarışları ilə bu prosesə hiss olunacaq dərəcədə təsir göstərımiş sənətkarlarımızdan biri şübhəiz ki, xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevdir. Ədəbi tənqidimiz dönə-dönə qeyd edibdir ki, İlyas Əfəndiyev Azərbaycan və Avropa ədəbiyyatının ənənələrinə söykənərək, xüsusilə 60-cı illər mərhələsindən başlayaraq kiçik hekayə və yığcam roman-povest janrında kamil novator səviyyəsinə yüksəlmişdir. Onun ədəbi-bədii üslubunda Mirzə Cəlil, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Üzeyir bəy Hacıbəyli üslubunun şirinliyinin tamamilə orjinal lirik-psixoloji bir tərzdə təqdimatını görürük. Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələrindən bəhs edən, bu hekayələrin analitik təhlillərini verən akademik İsa Həbibbəyli yazır: ―...kiçik hekayələrdə real gerçəklik və www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 120 həyati obrazlar məharətlə ümumiləşdirilmişdir. Kiçik hekayənin klassik nümunəsi sayılmağa layiq olan həmin əsərlərdə novatorluq janrın yeniliyi ilə yanaşı, daha çox sosioloji tipikləşdirmədə və qəhrəmanın ictimai və fərdi psixologiyasının hərtərəfli əksində daha aydın nəzərə çarpırdı. Mirzə Cəlil bu yolla milli nəsrin kiçik formasını dünya ədəbiyyatının böyük meydanına çıxara bildi‖. (Bax: İsa Həbibbəyli. ―Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri‖. Bakı: Azərnəşr, 1997, s. 368.) Müqayisə edəsi olsaq, bu elmi-nəzəri fikri tamamilə İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığına da şamil etmək mümkündür. İlyas müəllim qəhrəmanın fərdi psixo- logiyasını ictimai mühitin diqtə etdiyi psixologiyanın önünə keçirdi. Dövrünün intellektual müstəvidə olan demokratik dünyagörüşlü, humanist, mübariz qəh- rəmanlarını – Nuriyyələrini, Səriyyələrini, Valeh və Sarıköynəklərini ədəbiyyata gətirdi… Qeyd edək ki, o dövr ədəbi-tənqidimizin fikrincə XX əsrin əllinci-altmışıncı illərindən etibarən ictimai həyatda baş verən dəyişiklikləri ilkin duyan, yetgin insanı, onun mürəkkəb daxili aləmini, sevinc və qayğılarını, kədər və faciələrini sənətin orijinal vasitələrilə əks etdirən yazıçılar sırasında İlyas Əfəndiyevin xüsusi movqeyi olmuşdur. Yazıçnın üslubunda lirika, romantika, psixoloji təhlil elementlərinin üstünlük təşkil etməsi, əslində onun nəsrə gətirdiyi və vahid üslubi axara çevirdiyi yenilik idi. Bu yeniliyi qeyd edən ədəbi tənqidimizin o dövrdəki tanınmış nümayəndələrindən biri olan, prof. Yəhya Seyidov yazırdı: ―Bu üslub ona imkan verirdi ki, şəxsiyyətin ictimai əxlaqi keyfiyyətlərinin |