««xalqaro audit»

L) Nazorat qilish. 
Qoida va jarayonlar auditor ish sifatini nazorat qilish samarali olib 
borilayotganligi to’g’risidagi asosli ishonchni taminlab berishi kerak. Mazkur 
talabning bajarlishi uchun har bir xizmatchi vazifalarining bajarilishi bilan bevosita 
bog’liq bo’lgan boshqa sherik yoki xizmatchi tomonidan amalga oshirilishi kerak 
bo’ladi. Ma’muriy ishlar va xizmatchilar tomonidan yuritiladigan ishlarni ham 
nazorat asosida tekshirib chiqilishi lozim. Auditorlik tashkiloti tomonidan hujjatlar 

---

72 
asosida nazorat qilish natijalarini tasdiqlovchi tavsiyanoma beradi. Hujjatlar shakli va 
xajmi auditorlik tashkiloti hajmiga, funktsional bo’limlar soni, faoliyat tusi va boshqa 
omillarga bog’liq.
M) Hamkor yoki hamkorlar. 
Hamkor yoki hamkorlar xo’jalik yurituvchi sub’ekt hajmidan kelib chiqqan 
holda mazkur auditorlik tashkilotida amal qilib kelayotgan sifat ustidan nazorat qilish 
tizimi samaradorligi uchun javobgar bo’lishlari kerak. Maqsad bunday nazorat qilish 
qoida va jarayonlari, vazifalarning taqsimlanishi va xizmatchilarga belgilangan qoida 
va jarayonlarning ma’lum qilinishi xuddi avvflgidek o’z maqsadiga qanchalik javob 
berishini amaliyotining o’z vaqtida aniqlab olinishidan iborat.
Auditor ishi sifatini nazorat qilishining qoida va jarayonlari tusi va miqiyoslari 
quyidagi shartlarga bog’liq. 
Auditorlik tashkilotning hajmiga; 
Auditorlik tashkilotlari va funktsional bo’linmalari xizmatchilarining 
mustaqillik darajasiga; 
Ochiq aktsiyadorlik jamiyatlari auditi, yopiq aktsiyadorlik jamiyatlari auditi 
kabi uning kompanentlarining e’tiborga olgan holdagi amaliy faoliyat mohiyatiga; 
- buxgalteriya hisobi va xo’jalik faoliyatini tahlil qilish sohasidagi xizmatlar; 
- foyda solig’i hajmlarini aniqlash bo’yicha xizmatlar; 
- o’zaro auditning o’tkazilishi bo’yicha majburiyatlariga. 
- olingan foydaga oid auditor ishi sifatini nazorat qilish qoida va jarayonlarini 
ishlab chiqish va qo’llanishi bilan bog’liq chiqimlar darajasiga.
Auditorlik tashkiloti tomonidan auditor ishi sifatini nazorat qilish qoida va 
jarayonlarning belgilanishi chog’ida u quyidagi choralarni ko’rishi lozim: 
- auditor ishini nazorat qilish qoida va jarayonlarining amalga oshirilishi 
bo’yicha malakali xizmatchilar o’rtasida vazifalarni taqsimlashi; 
- auditor ishi sifatini nazorat qilish qoida va jarayonlarini xizmatchilarga 
etkazish;
- auditor ishi sifatini nazorat qilish tizimi samaradorligini qoida va 
jarayonlarining avvalgidagidek ularning qo’llanish usullari va xizmatchilarga 

---

73 
etkazilishi amaliyotiga javob berish-bermasligini aniqlash maqsadida tekshirib 
ko’rish. 
Auditor ishi sifatini nazorat qilish qoida va jarayonlari yozma shaklda bayon 
qilinishi shart emas. Ular xizmatchilarning ishga qobul qilinishi chog’ida og’zaki 
ravishda ma’lum qilinishi va auditorlik tashkiloti umumiy yig’ilishida, bir yilda bir 
marotaba takrorlanishi mumkin. 
Shu bilan birgalikda auditor tashkilotlari o’z qoida va jarayonlarini hujjatlar 
asosida mustahkamlab borishlari tavsiya etiladi. Hujjatlarning turi va hajmi, eng 
avvalo, auditorlik tashkiloti hajmiga va uning faoliyat tusiga bevosita bog’liq 
hisoblanadi. 
Audit sifatini nazorat qilish bir necha darajada bo’ladi: 
1. 
Davlat tomonidan auditorlik faoliyatini nazorat qilish (litsenziya berish, 
bekor qilish); 
2. 
Auditorlik kompaniyasining etakchi auditorlari ustidan nazorat: 
- muayyan mijozlarni tekshirishda dasturga asoslanganligini tekshirish va 
muhokama qilish; 
- auditorning Axloq kodeksiga qattiq rioya qilishini ta’minlash; 
- auditorlik kompaniyasining doimiy mijozlarini tekshirishda etakchi 
auditorlar smenasiga e’tibor berish. 
3. 
Auditorlik kompaniyasining assistentlari ustidan nazorati. 
5-standart barcha auditorlik tashkilotlarida mavjud bo’lishi lozim bo’lgan 
audit sifati nazorati tizimini funktsiyalashtiruvchi va tashkil etuvchi birdan bir 
talablarini joriy etish maqsadida ishlab chiqilgan. 
Bunday tizimning tarkibi va xususiyatlari bir qancha faktorlardan iborat: 
- 
auditorlik tashkilotining hajmi (xodimlar soni), 
- 
auditorlik tashkilotining ixtisosligi, 
- 
auditorlik tashkilotining tashkiliy strukturasi, 
- 
auditorlik tashkilotining tarkibiy tashkilotlarining mavjudligi va uning 
territorial ajratilishi, 
- 
sifat nazorati tizimining iqtisodiy samaradorligi. 

---

74 
Sifat nazorati ta’minlash borasidagi tashkiliy ishlar auditorlik tekshiruvidan 
oldin amalga oshirilishi kerak. Auditorlik tashkiloti xodimlarining, ya’ni auditorlar, 
ekspertlar, mutaxassislar malakasining yuqori darajada bo’lishini ta’minlashi zarur. 
Buning uchun birinchi navbatda kadrlarning maxsus protsedurasi ko’zda tutilishi 
lozim. Ayniqsa, ishga qabul qilish jarayonida malaka imtihonlarini o’tkazish 
maqsadga muvofiqdir. Imtihonlar (misol uchun, buxgalteriya hisobi, soliq, audit 
savollari bo’yicha testlar) bir qancha bosqichlarda amalga oshirilishi lozim.
1-bosqichda ishga kiruvchilarning bilim darajasini aniqlash hamda unga mos 
ravishda lavozimni egallashi uchun test o’tkaziladi. 
2-bosqichda aniq lavozim uchun bilim darajasini aniqlashtirish maqsadida 
mukammallashtirilgan testni o’tkazish mumkin. Imtixonlarni test shakli bilan 
birgalikda suhbat tarzida o’tkazish ham muhim ahamiyatga ega. Bunda quyidagilar 
muhimdir: 
- ishga kiruvchi auditorlik faoliyatining mohiyati, auditorlik tashkilotlari
mijozlarning huquq va majburiyatlari deganda nimani tushunadi; 
- nostandart vaziyatlarda ishga kiruvchining xarakatlari; 
- ishga kiruvchining nazariy va amaliy malakasi; 
- yangi ish joyi bilan bog’liq kelajakdagi rejalari; 
- komandirovkali ishlarga tayyorligi; 
- xizmat majburiyatlarini bajarishga ta’sir etishi mumkin bo’lgan oilaviy 
sharoitlari qandayligi. 
Hozirgi kunda suhbatga malakali psixologlarni taklif qilish ham maqsadlidir. 
Har bir mutaxassis uchun oldingi ish malakasidan qat’iy nazar sinov muddatini 
berishi lozim. Chunki ushbu tashkilot uchun uning malakasi muhim ahamiyat kasb 
etmasligi mumkin. Bulardan tashqari tashkilotda xodimlarni malakasini oshirish 
maqsadida qayta attestatsiyalashning doimiy ravishda amal qiluvchi tizimi bo’lishi 
lozim. Tashkilotda ichki seminarlarni tematikasi va uni o’tkazish grafigi tasdiqlangan 
bo’lishi lozim. Xodimlarni malakasini oshirish bo’yicha ishlar puxta rejalashtirilgan
va yaxshi tashkillashtirilgan bo’lishi darkor. Kichikroq tashkilotlarda bunday ishlar 
bir xodimga, katta tashkilotlarda esa maxsus bo’linmaga yuklatilgan bo’ladi. 

---

75 
Amaliyotni ko’rsatishicha g’arbiy auditorlik tashkilotlarida ichki firma seminarlarini 
o’tkazish va unga tayyorgarlik ko’rish tashkilot xodimlarining majburiyatlari 
hisoblanadi. Bunday ishlarni mukammalligi va sifati xizmat zinapoyalari bo’yicha 
ko’tarilishda e’tiborga olinadi. Shuning uchun barcha xodimlar bunga puxta 
tayyorlanadilar.Avval mutaxassis tematikasini va qaysi guruh tinglovchilari uchun 
mo’ljallangan ekanligini e’lon qiladi. Tematika firma raxbariyati tomonidan 
tasdiqlanganidan so’ng mutaxassis o’qituvchi va tinglovchilar uchun materiallar 
tanlaydi va ularni kerakli bo’limga taqdim etadi. Ana shu jarayonlarni barchasi 
amalga oshirilgandan so’ng seminar o’tkaziladi. 
Har bir auditorlik tashkiloti mijozlarni tanlash yoki ulardan voz kechishdek 
doimiy tadbirlar qo’llashi zarur. Ushbu tadbirlarni ishlab chiqishda quyidagi 
omillarga e’tibor berish lozim:
- auditorlik tashkilotining to’la mustaqillikka amal qilishini zaruriyati; 
- auditorlik tashkilotiga tekshiruv o’tkazish va buxgalteriya hisobotining 
haqqoniyligi haqida fikrlarni shakllantirish jarayonida 3-shaxslar tomonidan 
bo’ladigan bosimni neytrallashtiradi; 
- malakali auditni o’tkazish uchun auditorlik tashkilotlarida zarur 
resurslarning mavjudligi; 
- auditorlik 
tashkilotining 
mutaxassislari 
avvalambor, 
mustaqillik, 
haqqoniylik,ob’ektivlik, professionallik tamoyillariga asoslanishi lozim. 
Audit jarayonida bajariladigan ishlarning sifati tekshiruv ishiga yo’naltirilgan 
nazorat orqali amalga oshiriladi. 
Bosh auditor va tekshiruv ishtirokchilariga yo’naltirilgan farmoyishlar tarkibi 
quyidagi ma’lumotlardan iborat: 

ushbu mutaxassislarning majburiyatlari to’g’risida; 

mutaxassislar 
tomonidan 
bajariladigan 
protseduralarning 
maqsadi 
to’g’risida; 

auditorlik jarayoniga ta’sir etuvchi buhgalteriya hisobi va audit bo’yicha 
muammoli savollarning mavjudligi to’g’risida. 

---

76 
Joriy 
auditorlik 
tekshiruvini 
o’tkazish jarayoni auditorlik guruhi 
ishtirokchilari har bir mutaxassisga yuklatilgan ishlarning sifati va ular qanchalik 
farmoyishlarni tushunib etganligiga e’tibor berishlari zarur. 
Auditorlik 
tashkilotlarida 
nostandart 
hodisalar 
aniqlangan 
sharoitda 
mutaxassislarning harakati tizimi ishlab chiqilgan bo’lishi lozim; misol uchun 
xodimlarning tezkor konsultatsiyasi. 
Har bir ijrochining ish natijasini yuksak professional darajadagi xodimlar 
tomonidan tekshiriladi. 
Tekshiruvchi asosiy e’tiborni quyidagi jarayonlarni aniqlashga qaratadi: 

audit umumiy reja va dastur asosida amalga oshirilganligi; 

audit jarayonida barcha maqsadlarga erishilganligi; 

audit o’tkazish paytida aniqlangan farqlanishlar auditorlik xulosasida 
izohlanganligi; 

auditorlik xulosasining asoslanganligi;

bajarilgan ishlar va ularning natijalari ish hujjatlarida kerakli tarzda aks 
ettirilganligi. 
Auditorlik tashkilotlarida ish natijalari turli xil sxemalar tarzida ko’zda tutilgan 
bo’lishi mumkin. Albatta, ish natijalari bo’yicha hujjatlashtirish «Hujjatlashtirish» 
nomli 230-son XAS asosida amalga oshirilishi lozim. 
Auditorlik tekshiruvi natijalarini sifat nazorati usullaridan biri mijozning taqriz 
va murojaatlarini o’rganish hisoblanadi. 
Aytib o’tish lozimki, audit natijalarining sifatli nazoratini faqat ish tugagandan 
so’ng emas, balki ish jarayonida ham o’tkazib turish kerak. 
Audit o’tkazish jarayonida ishning sifat nazorati uchun javobgar xodimlar 
doimiy ravishda quyidagi harakatlarni bajarishi lozim: 

umumiy reja va audit dasturini bajarilishi jarayonini kuzatish; 

ichki xo’jalik xatari, nazorat vositalari xatari va aniqlamaslik xatari 
darajasini baholash; 

audit jarayonida olingan audtorlik isbotini hujjatlashtirilishini kuzatish; 

tekshiruvlar jarayonida shakllangan xulosalarning to’g’riligini tekshirish; 

---

77 

audit paytida topilgan farqlanishlarni topish va baholash. 
Auditorlik tashkilotining professional hodimlarining audit jarayonida 
bajaradigan vazifalari quyidagi kategoriyalarga bo’linadi:
A) Auditorlik tashkilotining rahbarlari;
B) Auditorlik tekshiruvining rahbarlari; 
V) Bosh auditorlar;
G) Auditorlik tekshiruvining ishtirokchilari.