Xalqaro menejment

 

---

1 - BOB. XALQARO MENEJMENT FANINING NAZARIY ASOSLARI
 
1.1. “Xalqaro (global) menejment” kursining nazariy asoslari
“Xalqaro (global) menejment” kategoriyasiga ta’rif berish uchun tovarlar va 
xizmatlarning turli mamlakatlarda ishlab chiqarilishi va sotilishiga imkoniyat 
yaratuvchi tadbirkorlik shakli sifatida xalqaro biznes tushunchasini anglab olish 
zarur. Global menejment nazariyasining asosiy prinsiplari bo’lib mutlaq ustunliklar, 
nisbiy afzalliklar, mahsulotning xalqaro hayotiy tsikli va bevosita xorijiy 
investitsiyalarning tamoyillari hisoblanadi. 
Mutlaq ustunliklar tamoyili boshqa davlatlarga nisbatan mehnat unumdorligi 
yuqori va ishlab chiqarish xarajatlari past bo’lgan mamlakatda tovarlar va xizmatlar 
ishlab chiqarishni tashkil qilishni nazarda tutadi. Bunday sharoitlar mutlaq 
ustunliklarga ega mamlakatdan boshqa davlatlarga tovarlar va xizmatlar eksportini 
amalga oshirish imkoniyatini beradi. Mutlaq ustunliklar, shuningdek nisbiy 
ustunliklar ham xalqaro biznesni rivojlantirishni rag’batlantiradi. 
Nisbiy afzalliklar tamoyili mamlakatda bir necha xil tovarlar va xizmatlar 
ishlab chiqarishni tashkil qilish imkoniyatlarini asoslab beradi. Bu holda menejer 
mutlaq ustunliklarga ega bo’lgan mahsulotni tanlashi va uni ishlab chiqarish va 
eksport qilishga kuch-quvvatlarni jamlashi zarur bo’ladi. Qolgan tovarlar va 
xizmatlar esa faqat ichki bozor uchun mo’ljallanishi va unga bo’lgan ehtiyojlarning 
bir qismi import hisobiga qondirilishi mumkin. Mutlaq va nisbiy ustunliklarning 
kombinatsiyasi har bir mamlakatga tegishli bo’lgan ishlab chiqarishni tashkil qilish 
va davlat siyosati bilan birga turli mamlakatlarning firmalariga raqobat sharoitlarida 
yuqori obro’ni ta’minlaydi. Tajribaning ko’rsatishicha, AQSh korporatsiyalarining 
passajir samoletlarini (“Boing” kompaniyasi), qudratli kompyuterlarni (“IBM” 
kompaniyasi), kompyuter dasturlari (“Maykrosoft” kompaniyasi), atrof-muhit 
muhofazasi uchun uskunalarni, o’g’itlarni ishlab chiqarishdagi raqobatbardoshligi 
shubhasiz. Jahon bozorlarida Germaniya firmalari avtomobillar, kimyoviy 
mahsulotlar, qishloq xo’jalik mashinalari, optik asboblar, poligrafiya uskunalari kabi 
tovarlar bo’yicha yuqori raqobatbardoshligi bilan mashhur. Jahon bozorlarida 
uglerodli tolalar, telekommunikatsiya uskunalari, dengiz kemalari, avtomobillar, 
maishiy elektronika ishlab chiqaruvchi yapon kompaniyalari mashhurdir. Italiya 
firmalari keramik va to’qimachilik mahsulotlarini, sport poyafzali, qadoqlash 
uskunalarini ishlab chiqaruvchilar hisoblanadi. 
Mahsulotning xalqaro hayotiy tsikli tamoyili amerikalik iqtisodchi R.Vernan 
tomonidan ishlab chiqilgan mahsulotning hayotiy tsikli nazariyasiga asoslanadi. U 
ichki va tashqi bozorlarga yangi mahsulotlar bilan chiqishda tez o’zgaruvchan 
kon’yunktura va o’tkir raqobat kurashi sharoitlarida tadbirkorlarning e’tiborini 
tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish samaradorligi muammolariga 
qaratish maqsadida har qanday tovarni sotish jarayonini 4 bosqichga ajratadi: 
1-bosqich – yangilik kiritish. Mahsulotning konstruktiv xususiyatlari va texnik 
xarakteristikalari xaridorlar tomonidan xali to’la o’rganilmagan vaqtda talab qat’iy 
emas, bozor egallanmagan, yangi tovarga talab o’sishi sekinlashgan. Bu bosqichda 

---

6 
xaridorlar bozorda yangi molga e’tibor beradilar, va uning afzalliklarini baholab 
boradilar, xaridlar hajmi sekin o’sadi. 
2-bosqich – tovarning yuqori iste’mol xususiyatlarining xaridor tomonidan tan 
olinishi evaziga talabning o’sishi bilan bog’liq holda ishlab chiqarish va xarid 
hajmining ko’payishi. Bu birinchi bo’lib ommaviy mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga 
qo’ygan firmalar uchun maksimal foyda olish vaqti hisoblanadi. 
3-bosqich – bozorni to’ldirish. Xaridorlarning asosiy qismi bu tovarga bo’lgan 
o’z ehtiyojlarini qondirib bo’ldi. Uning ishlab chiqarilishi raqobatchilar tomonidan 
o’zlashtirila boshlandi. Va raqobat belgilari paydo bo’ladi. 
4-bosqich – kamayish. Mahsulotning hayotiy tsiklini uzaytirish uchun uni 
ishlab chiqarish, nisbatan past ishlab chiqarish xarajatlariga ega bo’lgan, ko’pincha 
rivojlanayotgan mamlakatlarga bevosita investitsiyalar yo’li bilan uzatiladi. Bu 
mamlakatlarga mahsulot eksporti, odatda, buyerda ularni ishlab chiqarishdan ilgari 
boshlangan. Mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirilishi mahsulotni kelib chiqish 
mamlakatidan import qilish qisqaradi. 
Bevosita xorijiy investitsiyalar - bevosita sarmoyador firma va qabul qiluvchi 
firma o’rtasida uzoq muddatli faoliyatga oid munosabatlarga mo’ljallangan kapital 
qo’yilmalar. Bu munosabatlarda bevosita investorning maqsadi bo’lib qabul qiluvchi 
mamlakatda korxonani boshqarishni tashkil qilishga jiddiy ta’sir ko’rsatish va uning 
faoliyatini nazorat qilish hisoblanadi. Bevosita xorijiy investitsiyalar turli 
mamlakatlarning firmalari o’rtasida dastlabki bitimning boshlang’ich bosqichi 
sifatida xizmat qilib, o’z ichiga shuningdek ular o’rtasidagi barcha keyingi 
kelishuvlarni oladi. Bu bitimlar va kelishuvlarning sub’ektlari sifatida asosiy 
ishtirokchilardan tashqari ular bilan bog’liq firmalar ham faoliyat ko’rsatishi 
mumkin. Investorning bevosita xorijiy investitsiyalarni kiritish mamlakatini tanlashda 
iqtisodiy o’sish sur’atlari, bank foizi va kredit shartlari, tovar va xizmatlar ishlab 
chiqarish xarajatlari, tashqi qarzdorlik, siyosiy va makroiqtisodiy barqarorlik asosiy 
ustunliklar hisoblanadi. 
O’zbekiston Respublikasining «Chet el investitsiyalari to’g’risida»gi 
Qonunining (30.04.1998 y.) 3-moddasiga binoan chet ellik investorlar asosan 
daromad (foyda) olish maqsadida tadbirkorlik faoliyati va qonun hujjatlarida 
ta’qiqlanmagan boshqa turdagi faoliyat ob’ektlariga qo’shadigan barcha turdagi 
moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga doir huquqlar, shu jumladan intellektual 
mulkka doir huquqlar, shuningdek chet el investitsiyalaridan olingan har qanday 
daromad O’zbekiston Respublikasi hududida chet el investitsiyalari deb e’tirof 
etiladi.