Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Xalq nıaarifi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti yarandığı ilk gündən xalq maarifinin və mədəniyyətin inkişafına xüsusi diqqət yetirird i. Çünki çar hakimiyyəti Rusiyanın müstəmləkə əsarəti altında olan xalqlarrının milli-siyasi mən lik şüurunun oyanmasına hər vasitə ilə mane olmuşdu. Çar Rusiyasında xalq məktəbləri dövlət orqanizmində "yaman şişi" xatırladırdı. Höku mət, bir tərəfdən, xalq təhsilinin inkişafı ilə razılaş mağa məcbur o lurdu. Çünki dünyada elm və texnikanın sürətlə inkişafı Rusiyada da maarifin və xalq təhsilinin tamamilə yenidən qurulmasını tələb edirdi. Digər tərəfdən, çarizm xalqın oyanmaqda olan şüurunun qarşısını almaq üçün xalq maarifi işini məhdud çərçivədə saxlamaq istəyirdi. Çar Rusiyasında xalq maarifi və onun əsas daşıyıcısı olan müəllimlər höku mət tərəfindən hər cür həqarə və təqiblərə məru z qalırd ı. Milli ucqarlarda, o cümlədən Şimali Azərbaycanda, vəziyyət daha dözülməz id i. Burada zorla ruslaşdırma siyasət yeridilir, təhsil, əsasən, rus dilində aparılır, milli d il və mədəniyyətin in kişafına hər cür əngəllər törədilirdi. 1918 il may ın 28-də Azərbaycanın müstəqilliy i elan edildiy i gün Fətəli xan Xoyskinin sədrliyi ilə yarad ılmış birinci Höku mət kabinəsində Xalq Maarifi Na zirliyi də təsis olundu. Nəsib bəy Yusifbəylinin başçılıq etdiyi na zirlik ö z fəaliyyətinə Azərbaycan xa lq maarifinin və ziyyətinin və bu sahədə həyata keçirələcə k və zifə lərin müəyyənləşdirilməsi ilə başladı. Şimali A zərbaycanda fəaliyyət göstərə keçmiş maarif şəbəkəsi gənc respublikanın xalq maarifi sahəsində qarşıya qoyduğu tələblərə cavab verə bilməd iyindən, nazirlik bu sahədə islahatlar keçirmək üçün təkliflər hazırlayıb Höku mətə təqdim etdi. İslahatdan məqsəd gənc respublikanın məhdud iqtisadi imkanla rı da xilində xa lq maarifini, q ısa müddətdə, sürətlə inkişaf etdirmək idi. Bunun üçün xalq məktəbləri və tədris dairələrin in direktoru vəzifələri ləğv olundu. Bütün respublikada mə ktəb və maarif işinin idarə o lunması Xa lq Maarifi Na zirliyinin və xa lq məktəblə ri təlimatçıla rın ın ixt iyarına verild i. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Höku mət i Gəncəyə köçdükdən sonra iyunun 30-da Höku mət in xüsusi qərarı ilə
respublikada elmin və maarifin inkişafına dair tədbirlə r plan ı müəyyən etmək və s. daxil idi. Na zirliyin mə ktəblər idarə nəzdində ali və orta ixt isas təhsili, xa lq təhsili və peşə təhsili işləri ü zrə üç müstəqil şöbə yaradılmışdı.
79
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətin in xa lq maarifin in inkişafina çox mühüm təkan verən ilk tədbirlərindən biri 1918 il 27 iyun tarixli qərar o ldu. Hə min qərara əsasən, Azərbaycan-türk dili dövlət dili elan edildi. La kin Azərbaycan dilini mükə mməl bilən ixtisaslı kadrların olma ması qəra rın həyata keçirilməsini çətinləşdirird i. Buna göre də in zibati idarə orqanları, məh kəmə işi və s. sahələrdə Äzərbaycan dilini b ilən ixtisaslı kadrlar hazırlanana qədər, müvəqqəti olaraq, rus dilindən istifadəyə də yol verilirdi. Cü mhuriyyət Hökuməti milli kadrların yetişdirilməsinə, bu sahədə təhsilin tama milə yenidən qurulmasına xüsusi əhə miyyət verirdi. Təhsil sahəsində həyata keçirilən ilk mühüm tədbir mə ktəblərin milliləşdirilməsi oldu. A zərbaycan Hökumətinin 1918 il 28 avqust tarixli qərarında göstərilirdi ki, bütün ibtida i tədris müəssisələrində təhsil şagird lərin ö z ana d ilində aparılmalı və dövlət dili o lan Azərbaycan dilinin tədrisi icbari surətdə həyata keçiril-mə lid ir. Azərbaycan dilini b ilməyən şagirdlər üçün üçüncü və dördüncü siniflerdə rus şöbələri açılır və burada Azərbaycan dili intensiv surətdə tədris olunurdu ki, 2 ildən sonra həmin şagirdlər artıq Azərbaycan dilində təhsillərini davam etdirə bilsinlə r. 5-c i sinifdən sonra şagirdlər mə ktəbi qurtarana qədər tədris prosesi rus dilində aparılır, Azə rbaycan dili isə həmin siniflərdə məcburi fənn kimi tədris olunurdu. Bu siniflərdə Azə rbaycan dilinin tədrisi həftədə 4 saatdan az olma malı idi.
Azərbaycan Höku mət i tədris işin i milliləşdirə rkən azsaylı xa lqların uşaqlarının da mənafeyini nəzərə almışdı. Hökumətin 1918 il 7 sentyabr tarixli qərarı ilə sinifdə başqa millətdən olan şagird lərin sayı 10 nəfərdən az o lmadıqda, onlara öz d illərində ilahiyyat və ana dili dərsləri keçilməli id i. Bununla belə, məktəblərin milliləşdirilməsı ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan dilini bilməyən ço xlu uşaq təhsildən kənarda qalırdı. Buna görə də, Azərbaycan Hökuməti 1918 il noyabrın 13-də özünün xalq təhsili haqqındakı əvvəlki qərarlarında dəyişikliklər etdi. Yen i qərara görə, b ir orta təhsil müəssisəsi olan şəhərlərdə Xalq Maarifi Nazirliyin in ica zəsi ilə, yu xarı hazırlıq siniflərindən başlayaraq, paralel surətdə rus bölməsinin də açılmasına icazə verilirdi. Eyni tipli bir neçə təhsil ocağın ın fəaliyyət göstərdiyi şəhərdə onların bir h issəsi milliləşdirilir, qalan hissəsində isə təhsil rus dilində aparılırdı. La kin həmin mə ktəblərin ha mısında Azərbaycan dili məcburi fənn kimi tədris olunma lı idi. Hə min qəra rla a zərbaycanlı uşaqlardan yalnız milliləşdirilmiş, ya xud milliləşdirilməsi nəzə rdə tutulan mə ktəblərdə o xu mala rı tələb olunurdu.
Azərbaycan Höku mət inin həyata keç ird iyi tədbirlə r nəticəsində, art ıq 1919 ilin əvvəllə rində ölkədə dövlət hesabına 637 ibtida i mə ktəb və 23 orta ixt isas təhsili mə ktəbi fəa liyyət göstərirdi. Orta mə ktəblər arasında 6 kişi və 4 qadın gimnaziyası, 5 realn ı məktəb, 3 müəllimlər seminariyası, 3 müqəddəs Nina qız tədris müəssisəsi, politexnik məktəb və ko mmersiya məktəbi var id i. 1919 ilin əvvəllərində Bakı qadın müəllimlər seminariyası kişi müəllimlər seminariyasına çevrild i. 1919 ilin iyu lundan Lənkəran kişi və qadın gimnaziyaları da Xalq Maarifi Nazirliyinin sərəncamına keçirild i. Hə min il avqustun 11 -də Xalq Maarifi Na zirliy inin qəra rı ilə Bakı, Gəncə və Nu xadakı (Şə ki) müqəddəs Nina q ız tədris müəssisələrinin adları dəyişdirilərək Bakıdakı b irinci Azərbaycan qız g imnaziyası, Gəncə və Nu xadakılar isə qız gimnaziyaları adlandırıld ı. 1919 ildə Xalq Maarifi Nazirliyi Göyçay şəhərində realnı məktəb, Bakıda qız, Nu xada kişi və qız, Şuşada kişi məktəb və seminariyaları açmaq barədə A zərbaycan Parlamentinə qərar layihələri təqdim etdi. Parlament respublikanın imkanlarını nəzərə alaraq, onlardan ancaq birin i həyata keçirdi. 1919 ildə Göyçayda realnı məktəb açmaq haqqında qanun layihəsi təsdiq olundu.
80
1919-20 tədris ilində Azərbaycanın orta məktəb lərində, müəllim se minariyalarında oxuyanlar istisna olmaqla, 961 1 şagird təhsil alırdı ki, onların da 3115—i azərbaycanlı, 6496 nəfəri isə başqa millətlərin nü mayəndələri idi. Bakı ko mmersiya və politexnik mə ktəbləri, buradakı 3-cü və 4-cü kişi, 2-c i, 3-cü və 4-cü q ız g imnaziyala rından başqa, qalan bütün orta ixt isas təhsili müəssisələri milliləşdirilmişdi. Azərbaycan Höku mətin in 1918 il 28 avqust və 13 noyabr tarixli qərarlarına uyğun olaraq, Bakıdan başqa, Azərbaycanın digər şəhərlərindəki milliləşdirilmiş məktəblərdəki milliləşdirilmiş siniflərlə yanaşı, tədrisin rus dilində aparıldığı siniflə rdə də icbari surətdə həftədə 3-4 saat Azərbaycan dili dərsləri keçilird i. Xalq təhsilin i milli zə min üzə rində yenidən qurmaq üçün ixtisaslı müəllim kadrla rına və dərs vəsaitinə böyük ehtiyac var idi. O dövrdə Azərbaycandakı mövcud müəllim kadrları ilə bu işin öhdəsindən gəlmək mü mkün deyildi. Bu vəzifəni yerinə yetirmə k üçün başlıca yol Türkiyədən müə llim kadrları dəvət etmə k və qısamüddətli kursla rda Azərbaycan dilində savadı olan şəxslərdən müəllim kadrları ha zırla maq idi. 1918 il iyulun 23-də Azərbaycan Höku məti ö lkən in tədris müəssisələri üçün Türkiyədən müə llim kadrları dəvət etmə k və dərs vəsaiti tədarükü haqqında xüsusi qərar qəbul etdi. Türkiyə həyatı ilə ya xşı tanış olan Əh məd bəy Ağayevin bu məqsədlə İstanbula eza m ed ilməsi Xalq Maarifi Na zirliyinə tövsiyə olundu. Tədris müəssisələrinin milliləşdirilməsini daha uğurla həyata keçirmə k üçün 1919 ilin yayında ibtidai və orta mə ktəblərin aşağı siniflə rin i müvafiq milli müə llim kadrla rı ilə təmin et mək məqsədilə qısamüddətli pedaqoji kurslar təşkil olundu. Höku mətin qərarına görə, bu məqsədlə Xa lq Maarifi Na zirliyinin s ərəncamına 2 milyon 390 min manat vəsait ayrıld ı. Bakı, Gəncə və Nu xada kişi və qadın, Şuşa, Qazax, Qusar, Salyan və Zaqatalada kişi pedaqoji kursları açıldı. Hər kursda ən azı 50 nəfər müdavim təhsil a lırdı. Kursları bit irənlə rin, de mə k ola r ki, ha mısına mə ktəblərdə müə llim yeri verilirdi. Bundan əlavə, Türkiyədən 50 nəfərə ya xın müə llim dəvət edild i. Cü mhuriyyət Höku məti məktəb dərsliklərin in hazırlan ması və nəşrinə də ciddi diqqət yetirirdi. Bunun üçün maarif nazirliyinin xüsusi komissiyası təşkil edilmişdi. 1919 ildə "Türk əlifbası", "Təzə e lmi-hesab", "İkinci il", " Yeni mə ktəb", "Ədəbiyyat dərsləri", "Müntəxəbat", "Türk çələngi", "Tarixi-təbii", "Rəhbər cəbr" dərslikləri nəşr olundu. Dərsliklərin hazırlan masında A zərbaycan maarif və ədəbiyyatının görkəmli nü mayəndələri Hüseyn Cavid, Mah mud bəy Mah mudbəyov, Abdulla Şaiq, Camo bəy Cəbray ılbəyli, Səməd ağa Ağamalıoğlu, Fərhad Ağazadə, Ağa bəy İsrafilbəyov, Abdulla bəy Əfəndizadə və b. fəal iştirak edirdilər. Məktəblər Türkiyədən alın mış dərsliklər və tədris vəsaitləri ilə də təmin olundu. Azərbaycan Parla menti 1919 il 18 sentyabr tarixli qərarı ilə türk dilində yeni kitablar almaq üçün Xalq Maarifi Nazirliyin in sərəncamına 1 milyon manat vəsait ayırdı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti qarşısında duran ən ümdə vəzifələrdən biri də A zərbaycanda ali təhsilin təşkili və ali təhsilli milli kadrla rın hazırlan ması id i. Höku mət bu məsələni, bir tərə fdən, ölkədə a li təhsil müəssisələri yarat- maq, digər tərəfdən, a zə rbaycanlı gənclə ri xa rici ölkələ rin mü xtəlif ali təhsil müəssisələrinə göndərməklə həll etməyə çalışırdı. Azərbaycan Höku məti Xalq Maarifi Nazirliyi qarşı- sında, ilk növbədə, üç ali məktəbin - Bakı Dövlət Un iversi- teti, Kənd Təsərrüfatı İnstitutu və Dövlət Konservatoriya- sının açılması məsələsini qoymuşdu. Bakıda Kənd Təsər- rüfatı İnstitutu açmaq məsələsi Höku mətin 1919 il 5 mart tarixli iclasında bəyənilmiş və Xalq Maarifi Nazirliy inə bu məsələ ilə ə laqədar qanun layihəsi ha zırlayıb Parla mentə təqdim et mək tapşırılmışdı. Lakin o dövrdəki ta rixi şərait yalnız bir ali məktəbin - Bakı Dövlət Universitetin in açıl- masına imkan verdi. Bakıda universitet açılmasına böyük dövləti əhəmiyyət verən Cü mhuriyyət Höku məti bu məsələni 1919 il 8 aprel tarixli iclasında mü zakirə etdi. Qəbul olunan qərarda, bütün imkanlardan istifadə edərək, 1919-20 tədris ilinin əvvəlində Bakıda universitet açılması məqsədilə Xalq Maarifi Na zirliy inə tapşırıldı ki, ü mu mi həcmi 10 milyon manatdan çox o lma maq şərtilə, s meta hazırlay ıb Höku mətə təqdim etsin. Höku mət in qərarına əsasən, Bakı Universiteti ko mmersiya mə ktəbinin binasında yerləşdirilmə li id i. Hə min il
81
may ın 19-da A zərbaycan Höku məti yenidən Bakı Universitetini açmaq üçün təşkilat komissiyası yaratmaq və vəsait ayırmaq haqqında məsələ müzakirə etdi, universitet komissiyası haqqında əsasnaməni bəyəndi. Mayın 21-də ko missiyanın birinci iclası keçirildi. Xalq maarifi naziri vəzifəsini icra edən Camo bəy Hacınski iclasda Azərbaycan Hökumətin in dövlət universiteti açmaq haqqında qəti qərara gəldiyini və təşkilat ko missiyasının bu çətin işi uğurla yerinə yetirmə k üçün bütün imkanlardan istifadə edəcəyinə ümidvar olduğunu bildirdi. O, bəyan etdi ki, A zərbaycan Höku məti universitetin A zərbaycan xalq ının həyatında çox böyük mədəni və siyasi əhəmiyyətini nəzərə alaraq,onun açılması və lazımi avadanlıqlarla təchizi üçün heç nəyi əsirgəməyəcəkd ir. Ko missiyaya ali məktəb işinin təşkilində böyük səriştəsi olan prof. V.İ.Ra zu movski rəhbərlik edirdi. Universitet ko missiyası haqqında əsasnaməyə görə, komissiyaya Xalq Maarifi Nazirliy indən Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, şəhər bələdiyyə idarəsindən Əlicabbar Orucəliyev və Ba kı Neft Sənayeçiləri Şurasından A.N.Saparov daxil oldular. 1919 il mayın 23-dən sentyabrın 9-na qədər ko missiyanın 35 iclası keç irildi. Azərbaycan dilini bilən yüksək ixtisaslı mütə xəssis kadrların olma ması üzündən Bakı Universitetində təhsil rus dilində aparılma lı idi. Bu is ə böyük mübahisəyə səbəb oldu. Məhəmməd ağa Şahta xt lı "Azərbaycan" qəzetində dərc etdird iyi məqa ləsində yazırdı ki, un iversitetdə təhsilin rus dilində aparılmasından qorxmaq lazım deyil; universitet təhsilinin həyata keçirilməsi Azərbaycanda yüksək ixtisaslı milli kadrların yetişməsinə zəmin yaradacaq, nəticədə, milli kadrlar yetişdikcə, universitetdə təhsil tədricən Azə rbaycan dilinə keç iriləcəkdir. 1919 il sentyabrın 1-də Azərbaycan Parlamenti, nəhayət, Bakıda dövlət universitetinin açılması haqqında qanun qəbul etdi. Qanunda universitetin 4 fakültədən: tarix-filologiya (Şərq şöbəsi də daxil olmaqla), fizika-riyaziyyat, hüquq və
kurslarını, tarix-filo logiya fakültəsinin isə birinci kursunu açmaq mü mkün oldu. 1919 il noyabrın 15-də universitetin auditoriyalarında ilk müha zirələ r başlandı. Ta rix-filo logiya fa kültəsində Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və maarif naziri Rəşid Qaplanov Os manlı ədəbiyyatından, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı isə Azərbaycan dilinin qrammatikasından mühazirələr oxuyurdular. 1919-20 tədris ilində universitetdə 1094 tələbə təhsil a lırd ı ki, onların da 217 nəfəri a zad din ləyici idi (geniş mə lu mat üçün ba x Bak ı Dövht Universiteti). Cü mhuriyyət dövründə Azərbaycanda ali təhsilli mütəxəssis kadrları hazırlamağ ın digər yolu azərbaycanlı gənc- lərin xa rici ö lkələ rin a li mə ktəblərinə göndərilməsi idi. Azərbaycan Parla menti 1919 il sentyabrın 1-də Bakıda dövlət universitetinin açılması haqqında qanunla bərabər, 1919-20 tədris ilində dünyanın mü xtə lif ali mə ktəblərində dövlət hesabına təhsil almaq üçün 100 nəfər a zərbaycanlı gəncin xaricə göndərilməsi haqqında da qərar qəbul etdi. Bunun üçün 7 milyon manat vəsait ayrıldı. Avropa ali məktəblə rinə göndərilən hər tələbəyə 400 frank təqaüd təyin 82
olundu və 1000 frank yol xərc i ayrıldı (ba x Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanh tələbələr haqqında qərar). Dövlət hesabına təhsil alacaq tə ləbələr ali məktəbi bit ir-dikdən sonra dörd il icbari qaydada Azərbaycan Hö ku mə- tinin təyinatma əsasən göndərild iyi yerdə işlə mə li idilər. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin xa lq maa rifı sahə-sində həyata keçirdiy i mühü m tədbirlə rden biri də ibtida i təhsil müəssisələri şəbəkəsini genişləndirme k id i. İbtida i məktəbi qurtaran şagird lər təhsillə rin i ali-ibtidai və orta təhsil mə ktəblərində davam etdirə bilərdilər. Tə kcə 1919 ildə Aze rbaycanda dövlət hesabına 15 a li-ibtidai mə ktəb fəaliyyət göstərirdi. Yaşlılar aras mda savadsızhğın ləğv edilməsi də A zər-baycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in həyata keçirdiy i mühü m tədbirlərdən id i. 1919 il sentyabrın 15-dən etibarən Bakı, Gəncə, Şuşa, Nuxa, Zaqatala və Qazaxda yaşlılar üçün Azərbaycan dilini öyrədən kurslar aç ıldı. Bu kursla r üç bölməyə aynhrdı. Birinc i bölmə Azə rbaycan dilini və ya z-mağı tama milə bilməyənlər, ikinci bölmə dili b ilib ya zmağı b ilməyənlər, üçüncü bölmə isə dili ve yazmağı bilib, xüsusi termin ləri, A zərbaycan dilində dərs demək üsulları və vasi-tələ rin i öyrən mək istəyənlər üçün idi. Bu kursla rla yanaşı, Bakıda Parlamentin ü zvü Abdulla bəy Əfəndizadənin reh-bərliy i ilə milli məktəblə r üçün xüsusi müdərris kursları açıldı. Bu kurslarda, əsasən, Azərbaycan dilinin tədrisi qay-daları öyrədilirdi. Bakıda birinci realnı məktəbin binasmda açılan kurslara Bakı müəllimlər seminariyasmın direktoru Rəşid bəy Əfən- diyev rəhbərlik ed ird i. Sultan məcid Qənizadə və bir neçə Parla ment üzvünün iştirakı ilə 1919 il sentyabrın 17-də Bakıda açılan kurslarm 500 nəfərə qədər müdavimi vard ı ki, onların da ço xu nazirliklərin və digər Höku mət idarələ-rinin əməkdaşları id i. 1919 ilin noyabnndan Bakıda azərbaycanlı fəhlələr üçün xüsusi texn iki axşam kursları açıld ı. Kursların təşki-lində onun müdiri mühəndis-texn ik Əliheydər Babayev xü-susi fəallıq göstərmişdi. Xalq Maarifı Nazirliyi kursun işlə-rinə yaxından kö mək göstərirdi. Nazirlik ölkədə xalq ma-arifmin inkişafma dair geniş tədbirlər plam hazırlamışdı. Höku mət bu plam bəyənmiş və həyata keçirilməsinə ra zılıq vermişdi. He min plana əsasən, təhsil almaq üçün maddi im-kanı olmayan 650 şagirdə təqaüd təyin olunması, Bakıda 83
qızlar üçün 25 nəfərlik pansionatın təşkili, Xalq Maarifı Nazirliyi nəzdində pedaqoji və elmi-bədii jurnalların nəşr edilməsi, Gəncə, Qa za x, Şuşa və Nu xada kişi, Bakı, Nu xa və Gəncədə isə ikiillik qadın kurslannın aç ılması, xaricdən gətirilən tədris-çap mehsullarmın gö mrük xərc lərindən azad olun ması və s. nə zərdə tutulmuşdu. Cü mhuriyyət dövründə xalq maarifinin in kişafı ilə bağlı görülən mühü m tədbirlərlə yanaşı, maarifi və milli mədə- niyyəti təbliğ edən və yayan cəmiyyətlərin, xeyriyyəçi təş-kilat ların, ittifaqla rın fea liyyəti də geniş vüsət almışdı. Xa lqın maa riflənməsi yolunda fəaliyyət göstərən bütün bu qurumlar milli ö zünüdərkin d irçə ldilməsi yönümündə mədəni-maa rif tədbirləri həyata keç irirdilər. 1919 ildə Bakıda Müsəlman Şərqini öyrənən cəmiyyət təsis edilmişdi. Ba kı Universitetinin nəzdində yaradılmış həmin cə miyyet Azərbaycan tarixini, ədəbiyyat və mədəniyyətini öyrunmək və təbliğ et mək sahesində xeyli iş görmüşdü. Xalq m qədim dövr mədəniyyətini araşdırmaq məqsədilə 1920 ilin əvvəl-lərində Xalq Maarifı Nazirliyində arxeologiya şöbəsi yara-dılmışdı. " Yaşıl qələ m" ədəbi birliyi, İsla m incəsənətini və mədəniyyətini mühafızə cəmiyyəti, "Türk ocağı" və s. cəmiyyətlər də fəa liyyət göstərirdi. Cü mhuriyyət dövründəki milli cəmiyyətlər içərisində 1918 ilin o ktyabrında yaradılmış 'Türk ocağı" mərkəzinin fəaliyyeti daha əhəmiyyətli olmuşdur. Cə miyyətin əsas məqsədi Azərbaycan və Osman lı türkləri, habelə keç miş Rusiya imperiyası ərazisində yaşayan türk xalqları arasında mədəni əlaqələri inkişaf etdirmək, onları b ir-b irinə ya-xın laşdırmaq, qarşıhqlı yardımı daha da möhkəmləndirmək idi. Cü mhuriyyət Höku məti xalq m milli ənənələr, vətən-pərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasmda mühü m rol oynayan mu zeylə rin, digər maarif və sənət ocaqlarımn aç ılması sahəsində də bir sıra tədbirler həyata keçirmişdi. 1919 ilin dekabrında "İstiqlal" muzeyinin açılması Azərbaycan mə-dəniyyəti tarixində mühünı hadisə oldu. Burada milli deko-rativ sənət nümunələri, xa lça və bədii tikmə lər, silah lar, ə lyazmala r, Quranın nadir nüsxə ləri, mü xtəlif mövzu larda qiy mətli kitablar toplan mışdı. Mu zeyin açılışmın A zərbay-can Parlamentinin fəaliyyətinin bir illiyi gününə - 7 dekabra təsadüf etməsi də rə mzi məna kəsb edirdi. Cü mlıuriyyət Höku məti əhalinin maarifiən məsində, elmi b iliklerə yiyələn məsində mühü m ro l oynayan kitab-xana şəbəkəsinin genişlənməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Bu n ıəqsədlə Bakıda dövlət və kütləvi xalq kitab xanaların ın açılması haqqmda layihə lər işlənib ha zırlandı. 1919 ildə Ba la xan ı - Sabunçu, Bibiheybət və Ağşəhər fəhlələ ri üçün kitab xanala r açıldı. Hə mkarlar ittifaq larımn nəzdində kitab xanala r təşkil olunurdu. Bunlardan ən böyü-yü, əsasən, gənclərin və yeniyet mə lərin birləşdiklə ri mət-bəə işçiləri həmkarlar ittifaq ın m nəzd ində Bakıda (kitab fondu 2000 cild) açıldı. Azərbaycan dilində ilk böyük kitab xana - Milli kitab- xananın yaradılması sahesində xeyli iş görüldü. Onu Bakı-n m mə rkə zi hissəsində açmaq nə zərdə tutulmuşdu. Milli kitab xanada Azərbaycana aid kitabları, qə zet və jurnalları, əlyazmaları və d igər qaynaqları toplamaq üçün Höku məı tərəfindən İstanbul, Qah irə, Beyrut və Avropanm bir sıra paytaxt şəhərlərinə mütəxəssislər ezam edildi. Bakı Dövlət Universitetinin təsis olun ması ile ə laqədar burada tələbə
84
lərin və müə llim heyətinin istifadəsi üçün kitab xana yara -dıldı. 1919 ildə kitab xananm fondunda 250 nüsxə çap vahidi olmuşdur. Kitab xanada nadir kitablar, q iymət li əlya zma ları, şərqşünaslığa, o cü mlədən a zərbaycanşünaslığa aid əsərlər toplanırd ı. Kütlələrin maariflən məsi üçün "Kooperasiya ittifa-q ı"nm kitab xanalan, eləcə də "İqla" cəmiyyəti nəzdinde olan kitab xanalar da mühü m əhəmiyyət kəsb edirdi. "Kooperasiya ittifaqı"nın kitab anbarı bütün ş əhərdə özii-nün rayon şöbələrin i açırdı. Azərbaycan Höku məti tərəfindən kitab xana işinin inkişafma böyük yardım göstərilirdi. Mü xtə lif nazirliklər ö z əmekdaşları üçün kitab xanalar açırdılar. Xalq Maarifı Na-zirliyi quru mları respublikada kitab xana işinin inkişafı sahəsində xeyli iş gördülər. Məsələn, Əd liyyə Nazirliy i hüquq kitab xanası yaratmaq məqsədilə dövlət fondundan 50000 manat aynlmasına nail o ldu. Səh iyye Nazirliy i öz nəzd ində kitab xananın açılmasına 10000 manat ayırd ı. Azərbaycan Cü mhuriyyəti Parla mentin in 1919 il sen-tyabnn 18-də qəbul etdiy i qanuna görə, xa lq mə ktəbləri kitab xanalarına türk dilində yeni kitablar almaq üçün dövlət xəzinəsindən Xalq Maarifı Nazirliyin in sərəncamına 1 mil-yon manat verild i. Aprel işğalı {1920) ərəfəsində Azərbaycanda artıq kitab fondu 95000 nüsxə o lan 11 kitabxana vardı. Lakin 1920 ilin əvvəllərində regionda vəziyyətin mü rəkkəbləş məsi və hə-min il aprelin 27-də Şimali A zərbaycanm Sovet Rusiyası tərəfindən işğalı nəticəsində ölkədə xalq maarifın in inkişafı sahəsində nəzərdə tutulan çoxsaylı tədbirlərin həyata keçi- rilməsi yarımç ıq qald ı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin xa lq maarifinin inkişafında və mədəni quruculuq sahəsində qısa müddət ərzində həyata keçirdiy i mühü m tədbirler sonralar respub-likada xa lq maa rifınin təşkilində mühüm rol oynadı. Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|