Xanlığı Ş Ə r q – q ə r b b a k I bu kitab “Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı” (Bakı, Azərnəşr, 1997) nəşri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır. Redaktoru və ön sözün müəllifi: Kərim Şükürov
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
G İ R İ Ş
27 İrəvan xanlığı – Azərbaycan xanlıqları arasında həm siyasi, həm də iqtisadi cəhətdən Azərbaycan tarixçiləri tərəfindən nəinki az öyrənilmiş, hətta demək olar ki, unudulmuşdur. Bu “laqeydliyin” əsas səbəbi bu olmuşdur ki, həmin xanlığın ərazisində yerləşən müasir Ermənistan respublikası Sovet hakimiyyəti illərində müttəfiq respublika sayıldığına görə Azərbaycan alimləri “qardaşlıq” naminə erməni xalqının “qəlbinə” toxunmamış, tarixən Azərbaycana məxsus olan İrəvan xanlığından üz çevirmiş və beləliklə də qədim Azərbaycan torpağını elmi baxımdan hələ XX əsir 20 –ci illərindən erməni “qardaşlarımıza” bağışlamışlar. Həmin torpaqda XVIII əsrin ikinci yarısında yaranan xanlığı azərbaycanlılar idarə etdiklərinə görə erməni tarixçiləri də öz növbələrində bu məsələnin üstündən vaz keçmiş, yalnız Eçmiədzin ( üş müəzzin, üç kilsə) monastırının tarixini tədqiq etmişlər 1 . Ədalət naminə qeyd etməliyik ki, V. R. Qriqoryan yeganə erməni tarixçisidir ki, İrəvan xanlığının tarixini araşdırmağa səy göstərmişdir. Həmin tarixçi İrəvan xanlığının təqribən 80 illik tarixinin yalnız 20 ilinə (1780- 1800) dissertasiya həsr etmiş və onu 1958 – ci ildə erməni dilində kitab halında çap etdirmişdir 2 . Belə bir sual ortaya çıxa bilər: nə üçün erməni tarixçisi tədqiqat üçün yalnız XVIII əsrin 80- 90 –cı illərini seçmişdir? Məsələ burasındadır ki, 1783 –cü ildə Kartli – Kaxetiya çarlığı Rusiya dövlətinin protektoratını qəbul etdikdən sonra bu hadisə sanki Cənubi Qafqazda məskunlaşan və dövlətləri olmayan ermənilərə ümid və qol – qanad verdi. Onlar münbit Azərbaycan torpağında “Erməni dövlətini” yaratmaq həvəsinə düşərək müxtəlif məktublarla dönə - dönə Cənubi Qafqazda xristian dövləti yaratmaq arzusu ilə Rusiya dövlətinə müraciət etdilər. Həmin məktubların üzü bu günə kimi “Mətndaran” da (“Matenadaran” da) və Rusiyanın arxivlərində 1 Б .М.Арутюнян. Крупное монастырское хозяйство в Армении в XVII- XVIII вв. Ереван, 1940; С.Ереванци. Джамбр. М., 1958. 2 В.Р.Григорян. Ереванское ханство в конце XVIII столетия (1780-1800). Ереван, 1958. 28 saxlanılır. 1796 –cı ildə rus qoşunları Cənubi Qafqaza yürüş etdikləri zaman erməni “vətənpərvərləri” yenidən canlanaraq baş qaldırıb Rusiya dövlətinə Azərbaycan torpağında ermənilər üçün dövlət yaradılması barədə müraciət etdilər. Həmin məktubların surətləri də yuxarıda adları çəkilən arxivlərdə saxlanılmışdır. Məhz belə sənədlər erməni tarixçisinə İrəvan xanlığının 1780 – 1800 –cü illərdəki tarixini “ işıqlandırmaq” üçün bir növ “əsas” olmuşdur. Onu da qeyd edək ki, İrəvan xanlığının tarixini tədqiq edərkən V.R.Qriqoryan yalnız tarixi hadisələrə toxunmuşdur. İrəvan xanlığının ictimai – iqtisadi tarixinə gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, Ermənistan tarixçiləri bu məsələyə yalnız “ Üç kilsə” monastırının malikanəsinə aid olan feodal münasibətlərini araşdıraraq, xanlığın bütövlükdə ictimai – iqtisadi problemi barədə bir kəlmə də yazmamışlar, guya heç belə bir xanlıq müvcud da olmamışdır. Halbuki, İrəvan şəhərindəki “Mətndaran” Əlyazmaları İnstitutunda bu barədə külli miqdarda sənədlər saxlanılır. Həmin sənədlərdən Azərbaycan mütəxəssislərinə istifadə etmək bir neçə il bundan qabaq yasaq edilmişdir. Biz belə sənədlərlə “durğunluq illərində” tanış olmağa müvəffəq olmuşuq. “Üç kilsə” monastırına aid olunub nəşr edilmiş əsərlərdə İrəvan xanlığına dair xeyli sənəd vardır ki, biz həmin mövzü üçün onlardan az- çox istifadə edə bilmişik. İrəvan xanlığının siyasi və ictimai – iqtisadi tarixinə dair xeyli material XIX əsrin birinci yarısında rus mütəxəssisləri tərəfindən yazılmış kitablarda öz əksini tapmışdır. Məsələ burasındadır ki, Cənubi Qafqazı işğal etdikdən sonra çar höküməti əvvəllər burada mövcud olan qayda – qanunu öyrənib, yeni tədbirlər həyata keçirmək məqsədi ilə öz məmurlarına bu torpaqların təsvirini tərtib etməyi tapşırmışdı. Məhz bunun nəticəsində həmin dövrdə Cənubi Qafqazın təsvirini əks etdirən onlarca kitab işıq üzü görmüşdür. Həmin kitablar indiki dövrdə əvəzolunmaz mənbələrdir. |