Xələfli A. A

 
§123.Yer qabığının və üst mantiyanın geofiziki üsulla 
öyrənilməsi.
Yer qabığının öyrənilməsi iki böyük seysmik üsulla aparılır. 
1)Nəzarət olunan, düz, əks olunan, refraksiya, sınan, uzununa və 
eninə dalğalara əsaslanan üsullardan istifadə olunur. 
2)Zəlzələlər zamanı yaranan səthi dalğalara əsaslanaraq istifadə 
olunan üsullar. Səthi dalğalar Yer qabığının böyük hissəsində az 
təfsilatlı parametrlərin qiyməti ilə təyin olunur. Böyük, güclü 
downloaded from KitabYurdu.org

---

343 
partlayış, süni dalğalardan fərqli olaraq səthi dalğalar Yer 
qabığının böyük hissələrində parametrlərin orta qiymətini az 
təfsilatla təyin etməyə imkan verir, həqiqətdə isə səthi dalğaların 
araşdırılması Yer qabığının quruluşu haqda sərbəst faktiki 
məlumatlar verir. 
Hər bir seysmik üsul özünəməxsus dalğaya əsaslanır, əks olunan, 
sınan dalğalar öyrənilən mühitin qeyri bircinsliyi hesabına əmələ 
gəlir. Əks olunan dalğalar üsulunda (ƏDÜ) kritik mühitə qədər və 
kritik mühitdən sonrakı əks olunmanı qeyd edirlər, sınan dalğalar 
üsulunda isə baş dalğaları qəbul edirlər. Mübadilə dalğa üsulunda
ya təkcə əks olunan dalğa, ya da təkcə keçən dalğa öyrənilir. 
yüksək (5-100 hers) və alçaq (5-50 hers) tezlikli dalğaları 
fərqlənirlər. 
Seysmologiyada və partlayış seysmologiyasında zəlzələlərin 
yaratdığı elastiki dalğalara baxılmaqla bərabər heç bir təhrif 
olunmadan uzununa və eninə dalğaları, müxtəlif növ mübadilə, 
keçən səthi dalğalarını qeyd edirlər. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

344 
 
§124.Yer qabığının öyrənilməsində seysmologiyanın 
dəlillərindən istifadə olunması.
İlk dəfə olaraq seysmologiya 
Yer qabığının okeanın və kontinentin altında müxtəlif quruluşa 
malik olması haqda məlumatı, Yer qabığının qalınlığı və Yer 
qabığında yerləşən maddələrin fiziki parametrlərini 
qiymətləndirməyə imkan verdi. Stasionar seysmik stansiyalarda 
zəlzələləri sutkalıq müşahidə edirlər. Seysmoloji stansiyaların 
şəbəkəsi bütün Yer kürəsini əhatə edir. 
Zəlzələ mərkəzindən Yerin səthi boyunca həm uzununa, həm də 
eninə dalğalar yayılaraq səthi dalğalar Reley (L
R
yaxud Q) və 
Lyava (L
O
) seysmik stansiyalarında seysmoqraflar qoyulur və bu
torpağın şaquli və horizontal yerdəyişmələrini qeyd edir. Zəlzələ 
mərkəzində yaranan uzununa sferik dalğa Yerin səthindən keçərək 
aşağı dərin qatlara keçdikcə səthlərdən əks olunmağa başlayır. 
Eyni bir sürətlə sərhəd boyu hərəkət edən uzununa və eninə 
dalğalar toplanaraq dalğalar yaradır, buna Reley dalğaları deyilir. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

345 
L
R
dalğası interferensiya dalğalarıdır, şaquli müstəvi üzrə 
yayılaraq polyarizasiya olunur. Reley dalğalarında hissəciklərin 
hərəkət trayektoriyası ellips formasında olur. Reley dalğalarının 
gərginliyi rəqs mərkəzinin yerləşdiyi dərinliyin azalması yəni 
dalğa cəbhəsinin əyrilik radiusunun azalması ilə ekspotensial 
qanunla artır. Reley dalğaları dərinlikdən asılı olaraq sönür, dalğa 
mərkəzinin çox dərinlikdə yerləşməsi nəticəsində Reley dalğaları 
hiss olunmur, bu da dərin fokuslu zəlzələlərin olmasını göstərir. 
Mərkəz arasında məsafənin artması ilə həcmi dalğalar səthi 
dalğalara nisbətən tez sönürlər, ona görə də böyük məsafələrdə 
səthi dalğalar həcmi dalğalardan intensivliyinə görə güclü olurlar. 
Lyava dalğaları interferensiya olmuş səthi dalğalardır və üfüqi 
olaraq polyarizasiya olunub. Bunlarda hissəciklər dalğanın 
yayılma istiqaməti perpendikulyar rəqsi hərəkət edir. 
Dalğa cəbhəsinin yayılma sürətinə həcmi dalğanın yayılma sürəti 
deyilir. İnterferensiya olunmuş rəqslərin cəbhəsi yoxdur, buna 
downloaded from KitabYurdu.org

---

346 
görə də səthi dalğaların yayılma sürəti faza və qrup dalğa sürəti ilə 
təsvir olunur. 
İnterferensiya olunan dalğanın ayrı-ayrı harmonik hissələrinin 
yayılma sürətinə faza sürəti deyilir. Qrup sürət isə impulsun 
maksimum əyilmə sürətidir. Qrup və faza sürətləri aşağıdakı 
münasibətlə bağlıdırlar.






d
d
f
f
f


1
Burada V
qr..
qurup, V
f
faza sürətidir.ω isə dalğanın tezliyidir. 
Yayılan dalğanın faza sürəti tezlikdən asılıdırsa, onda dalğa 
dispersiyaya malikdir. Nə vaxt ki, faza sürəti tezlik artdıqca 
azalırsa, onda dalğa normal dispersiyaya malikdir (V
qr.
>V
f.
) 
əksinə olan halda (V
qr.
>V
f.
). 
Lyava dalğalarının yayılma sürəti dalğanın uzunluğundan asılıdır, 
yəni L
o
dalğası dispersiya olunur. Reley dalğasının dispersiyası 
Yer qabığının laylardan ibarət olması ilə əlaqədardır. Bircinsli 
fəzada Reley dalğaları yayıldıqda dispersiya olunmur. Səthi 
downloaded from KitabYurdu.org

---

347 
dalğaların sürəti təxminən məkanda uzununa dalğaları 0,9-f 
bərabərdir. 
Yer qabığının quruluşu müxtəlif l.dwhkw səthi dalğaların qiyməti 
ilə təyin olunur. Səthi dalğaların çıxışının tapılması sürətin 
hesablanmasının ən zəif yeridir, çünki Reley dalğaları dispersiya 
olunur. İkinci çətinlik də ondan ibarətdir ki, Reley və Lyava 
dalğaları bir-birinin üzərinə düşür, ancaq Reley dalğaları
seysmoqrammada şaquli komponentlə qeyd olunur, burada Lyava 
dalğası olmur. 
Müşahidə olunan dispersiya əyrilərinin araşdırılması Yer 
qabığının müxtəlif nəzəri modellərinin qurulmasından ibarətdir və 
müşahidə olunan dispersiya əyrisi ilə yaxşı uyğun gələn nəzəri 
modellərin seçilməsindən ibarətdir. Səthi dalğaların araşdırılması 
zamanı Avrasiyanın şərq hissəsi üçün Yer qabığının üst qatının 33 
km qalınlığa malik olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Yer qabığının 
okean və kontinent altında müxtəlifliyinin təyini imkanı yarandı. 
Şəkildə nəzəri dispersiya əyrisi (2-4) modeli üçün: su layının 
downloaded from KitabYurdu.org

---

348 
qalınlığı 5,57 km-də elastik dalğanın sürəti 1,52 km/s və sıxlığı 1 
q/sm
3
bunun altında yatan eyni qalınlıqlı əsas süxur layında 
uzununa dalğanın yayılma sürəti 6,9 km/s, eninə dalğanın sürəti 
3,18 km/s, sıxlığı 2,67 q/sm
3
təsvir olunur. Maxaroviçiç səthi (M) 
bu layı altda yatan ultraəsasi süxurlarda yayılan uzununa 
dalğaların 8,1 km/s sürətinə bərabər götürülməsi ilə eninə 
dalğaların 4-6,8 km/s sürəti ilə və 3 q/sm
3
sıxlıqla ayrılır. 
Reley dalğalarından başqa Yer qabığının quruluşunu öyrəndikdə 
Lyava dalğalarından istifadə olunur. Şəkildə qalınlığı 6 və 15 km 
olan bazalt qatında iki nəzəri dispersiya əyrisi verilmişdir. Bu 
layda uzununa dalğaların yayılma sürəti 3,71 km/s-ə bərabərdir, 
və altda yatan qat üçün 4,5 km/s-dir. Sürüşmə modulun nisbəti 

2
/

=1,76 ya bərabərdir. 
Səthi dalğaların təhlili Yer qabığının asılı olmayan üsulunu verir. 
Bunun müvəffəqiyyətlə tətbiq olunması üçün okean və 
kontinentdə səthi dalğaların qaçma yolunu ciddi ayırmaq lazımdır. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

349 
Səthi dalğaların araşdırılması Yer kürəsində üç növ Yer qabığı 
ayırmağa imkan verir – okean, kontinent (qitə) keçid.