Xeste-qasim

 
 
 
                                                 
52
 “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. 11 fevral. 1967,  № 6. 

---

 
81
III  Fəsil 
 
Xəstə  Qasımın “Dağıstan səfəri” 
dastanının səciyyəsi,  elmi mahiyyəti 
və dastan yaradıcılığında yeri 
 
 
Xəstə  Qasımın  “Dağıstan  səfəri”  onun 
həyatının,  yaradıcılığının  canıdır,  damarlardan 
axan  qanıdır.  Daha  obrazlı  şəkildə  desək,  Xəstə 
Qasımın “Dağıstan səfəri” onun həyatının, həyat 
yolunun, ictimai-siyasi, fəlsəfi görüşlərinin ayna-
sıdır,  güzgüsüdür.  Bu  dastandakı  zamanı,  vaxtı, 
onun  sakini  olan  şəxsiyyətlərin  varlıqlarını, 
cəmiyyətdəki 
mövqelərini 
aydınlaşdırmadan 
Xəstə  Qasımın  nəyə  qadir  olduğunu  öyrənmək, 
bilmək  və  yüksək  mövqedən  müəyyənləşdirmək 
olmaz. 
 
Ənənəvi  məhəbbət,  qəhrəmanlıq  və  ailə-
məişət  dastanları  ilə  Xəstə  Qasımın  “Dağıstan 
səfəri”  dastanını  müqayisə  etmək  olmaz.  Onun 
dastan  yaradıcılığı  aşıq  poeziyasında  yeni  era 
təşkil edir.  Tikmədaşlı  Xəstə  Qasımın  “Dağıstan 
səfəri”  real-tarixi  dastanın  Azərbaycan  dastan 
yaradıcılığında  ilk  bünövrəsi,  ilk  təməlidir.  Bu 
dastan  yaradıcılığında  yeni  bir  mərhələ  açmış 
Aşıq  Valehin  “Dərbənd  səfəri”,  Aşıq  Alının 

---

 
82
“Türkiyə  səfəri”,  Şəmkirli  Aşıq  Hüseynin  “Nax-
çıvan  səfəri”  kimi  real-tarixi  dastanların  yaran-
ması  üçün  bir  örnək  olmuşdur.  Ənənəvi 
dastanlarımızda  olduğu  kimi  burada  aşiqlər  buta 
alıb, öz məşuqələrinin dalısınca getmirlər. Nə də 
onlar yuxularında buta alıb, buta vermirlər. 
Elə  buradaca  bununla  əlaqədar    bir  məsə-
ləni    aydınlaşdırmaq  öz  yerinə  düşər.  Bundan 
əvvəlki  klassik  dastanlarda  aşıqlara  və  məşuqə-
lərə  buta  verən  Xızır  peyğəmbər,  sonra  isə 
müqəddəs dərvişlərdir. Daha sonra bu məbudları 
Həzrət Əli əvəz etmişdir. 
 
Xızır  “Yetim  Aydın”,  “Aşıq  Qərib”  das-
tanlarında, “Kitabi-Dədə-Qorqud”da, “Dirsə Xan 
oğlu Buğac” boyunda aşıqlara buta verdiyi kimi, 
yaşıl  donlu  Xızır  hər  addımbaşı  onların  kömə-
yinə çatır və onları dardan qurtarır. “Şah İsmayıl 
və  Gülzar”  dastanında  Şah  İsmayıl  dərvişin  ver-
diyi  almadan,  almanın  qabığından  isə  Qəmər-
nişan  atdan  Qəmərday  əmələ  gəlir.  Tufarqanlı 
Abbasın  hamisi  Həzrət  Əlidir.  Zəhər  quyusunda 
Abbasa nəfəs verən, zəhəri gülaba çevirən Həzrət 
Əlidir.  Lakin  Tikmədaşlı  Xəstə  Qasımın  yarat-
dığı dastanda bu məbudlar ona nə badə verir, nə 
də yol göstərir. 
 
Folklorşünas  Əhliman  Axundov  və  Göy-
çənin  Ağzıbir  kəndindən  olan  Aşıq  Məhəmməd 

---

 
83
dastanın  qeyri-adi  bir  girişlə  başladığını  söy-
ləyirlər. 
 Qasım  kəndin  danalarını  otarır,  danalar  o 
tərəfə, bu tərəfə qaçır, yorğun düşmüş Qasım bir 
kümbəzdə  başını    qəbir  daşının    üstünə  qoyub 
yatır.  Yuxuda ona deyirlər: 
 
- Filan daşın üstündə bir yuxa (çörək) var, 
dur  onu  götür  ye.  Qasım  çörəyin  parasını  yeyir, 
parasın  saxlayır.  Yoldan  gəlib-keçən  köçün 
adamları Qasıma deyirlər: 
 
-  Bu  uşaq  acdır,  çörəyin  varsa,  kömək  et. 
O, da para çörəyin parasını Ləzgi Əhmədə verir. 
Yerin  otları,  göyün  quşları  bu  neməti  dadandan 
sonra  onunla  danışmağa  başlayır,  sinələri  söz 
kürəsi kimi alışıb yanır. 
 
Dastanlardan  fərqli  olaraq  “Xəstə  Qasım” 
dastanının başlanğıcı təbiətlə təmasda daha bədii 
şəkildə təsvir və tərənnüm olunmuşdur. “Oxuyan 
sünbüllər” öz mənbəyini əsatirlərdən alır. 
 
Təsvir  olunur  ki,  Xəstə  Qasım  əkinçiliklə 
məşğul  idi,  taxıl  əkib-becərirdi.  “Qızılözən”  ça-
yına yaxın sahədə onun bir taxıl zəmisi var idi.
53
 
Xəstə  Qasım  nəzər  yetirir  ki,  zəminin  sünbülləri 
tamam  saralıb.  Lakin,  zəminin  ortasında  iri  bir 
                                                 
53
 Qızılözən Araz kimi, Kür kimi vətənin məşhur çaylarından biridir. 
Qızılözən, yəni qızılüzən. Bu çayda qızıl balıqlar çox olur, buna görə 
də  ona  Qızılüzən  deyirlər.  Yerli  dialektdə  “üzən”  ifadəsi  “özən” 
kəlməsi ilə əvəz olunmuşdur.  

---

 
84
gölə bənzəyən sahənin sünbülləri göy qalıb. Həm 
də  bu  sünbüllər  külək  əsdikcə  bir-birinə  dəyir, 
qeyri-adi  musiqi  səsləri  çıxardır,  bənzərsiz  mah-
nılar  oxuyurlar.  Ancaq  göy  sünbüllər  sarı  sün-
büllərdən  dolu  dən  tutmuş  olurlar.  Qasım  bu 
sahənin  taxılını  oraqla  biçib,  ayrıca  qurudur, 
dəyirmanda  üyüdür  və  ondan  iri  bir  kömbə 
düzəldir.
54
  Bu  dəyirman  kömbəsinin  parasın  ye-
yir, parasını isə süfrəyə büküb saxlayır. Dastanda 
deyildiyi kimi Xəstə Qasımın və Ləzgi Əhmədin 
istedadlarının  məşhurlaşması  bundan  sonra 
başlanır. 
 
Bir  rəvayətdə  deyilir  ki,  iki  ovçu  bir  ilanı 
ovlayıb,  bişirib  yeyirlər.  Bir  uşağa  tapşırırlar  ki, 
qabı çayda yuyub gətirsin. Uşaq qabın içərisində 
bir tikə görür. O, əti yeyərkən dağ da, daş da, çay 
da, ot da -  nə varsa onun gözünə qırmızı görünür 
və onunla danışmağa başlayır.  Uşaq bu möcüzə-
                                                 
54
  Mən  ayrı-ayrı  bölgələrə  folklor  toplamağa  gedərkən,  dəyirman-
çılarla da çox söhbətlər aparmışam. Koroğlunun dediyi kimi “Sən ki 
oldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən Koroğlu”.  
Gənc  vaxtlarım  idi.  Atla  Daşkəsən  bölgəsindəki  Zinzahal 
meşəliyində olan dəyirmana gəldim. Dəyirmançı Bəhramın iki arvadı 
var idi. Mən onunla çox söhbət etdim. O, xəmir təhnəsinə (tabağına) 
bir  sərnic  süd  tökdü,  içərisinə  bir  neçə  baş  soğan  doğradı, un  töküb 
yoğurmağa  başladı.  Odunları  baş-başa  qoyub,  ocaq  çatdı.  Köz 
düşəndən  sonra  közü  maşa  ilə  yardı.    Əli  ilə  düzəltdiyi  kömbəni 
közün  üstə  saldı,  üstünə  də  köz-od  yığdı.  Bir  neçə  vaxtdan  sonra 
südə  qarışmış  kömbənin  ətri  ətrafa  yayıldı.  Dəyirmançı  küllü  köm-
bəni  qorun  içərisindən  çıxarıb,  onu  dəsmal  ilə  təmizlədi.  Mən  küllü 
kömbənin ləzzətini həmin dəyirmanda başa düşdüm. 

---

 
85
ni  ovçulara  danışır.  Ovçular  deyirlər  ki,  biz  bu 
məşhur ilanı neçə ildir çətinliklə ovlaya bildik və 
bu  möcüzəyə  sahib  olmaq  istəyirdik.  Ancaq 
oğlan,  o  sənə  qismət  oldu.  Möcüzə  bircə  tikədə 
imiş.  O,  tikəni  yeyən  uşaq  adı  nağıllara,  əfsanə 
və rəvayətlərə düşmüş Ovçu Pirim idi.  
 
Başı  tamamilə  keçəl  olan  Yetim  Aydın 
Miskincə  dağlarında  başını  qar  zolağının  üstünə 
qoyub  yatır.  Ayılandan  sonra  üzünü-başını  il-
lərdən  bəri  dağlarda  tar  bağlayıb  qalan  qarla 
yuyur.  Bundan  sonra  Yetim  Aydın  həm  gözəl-
ləşir,  həm  də  başına  tük  gəlir.  Deməli,  əgər 
dastanlarda  aşiq  və  məşuqələrə  Xızır,  Dərviş, 
Həzrət  Əli  buta  verirsə,  təbiətin  müəyyən  sirləri 
də nağıl və əfsanələrdə beləcə özünü biruzə verir. 
Hələ, biz təbiətdən az şey öyrənmişik. Süleyman 
peyğəmbərin,  İsgəndər  Zülqərneyinin,  Ovçu 
Pirimin  bildikləri  quş  dilini  də  hələ  öyrənmə-
mişik. 
 
Xəstə  Qasımın  “Dağıstan  səfəri”  dastanı 
zəngin bədii ifadələrlə, yəni təşbih və məcazlarla 
bəzənməklə yanaşı, dərin elmi biliklərə söykənir 
Əvvəlki  ənənəvi  dastanlardan  çox  fərqli  olaraq 
dastanda şeirin əksəriyyəti hərbə-zorbalarla, açıl-
ması çətin olan qıfılbəndlərlə zəngindir. 
 
Xəstə  Qasımdan  əvvəl  də,  onun  dövründə 
də İran şahlığı sarayında istedadlı, saza-sözə bağ-
lı    aşıq  və  güclü  pəhləvanlar  saxlayırdı.  Bunlar 

---

 
86
ildə  bir  dəfə  şahlığa  tabe  olan  əyalətlərə  gedər, 
şahın  bir  pəhləvanına  əyalət  xanının  qırx  pəh-
ləvanı  və  ya  qırx  pəhləvanından  biri  cavab 
verərdisə  ölkə  yarıbayarı  vergidən  azad  olardı. 
Həmin şərt xanın qırx aşığına və qırx atına da aid 
idi.  Şahın  atı,  pəhləvanı,  aşığı  bu  yarışmalarda 
qalib  gələrdisə,  ölkə  çox  xeyir  görərdi,  ağır  ver-
gilərdən azad olardı. Yox əgər xanın aşığı,  pəh-
ləvanı  məğlub  olar,  atları  cıdır  yarışından  qalar-
dısa, vəziyyət ağırlaşar, vergilər ikiqat artırılardı.  
Ayrı-ayrı bölgələrdə adları bu gün də yad edilən 
cıdır  meydançaları,  Şuşada  çox  məşhur  olan 
“Cıdır düzü” həmin günlərin yadigarıdır.  
 
Bir gün İran şahı Qara pəhləvanı Gəncəyə 
göndərir.  O,  qırx  pəhləvanın  qırxını  da  yıxır. 
Ölkənin xanı məyus olur. O dövrdə belə bir qay-
da  da  vardı,  qırx  pəhləvandan  əlavə,  öz  gücünə 
inanan  hər  hansı  bir  şəxs  meydana  gəlib  Qara 
pəhləvanla güləşə bilərdi. 
 
Bir  nəfər  çoban  camaatı  yara-yara  düz 
xanın yanına gəlir və onun qulağına deyir: 
 
-  Hörmətli  xan,  el  Gəncədən  yaylağa  qal-
xırdı,  bir  camışın  iki  illik  avara  balası  heyvanı 
sağmağa  qoymurdu.  Bir  cavan  qız  yumruğu  ilə 
camışın  avarasını  yerə  sərdi  və  quyruğundan 
tutub dərəyə qolazladı.  
 
Xan  Gülazara  Güllərin  arxasınca  adam 
göndərdi. Qız dedi: 

---

 
87
-
 
Mən nişanlıyam, qaynanam icazə verməsə, 
mən  pəhləvanın  meydanına  gedə  bilmərəm. 
Oğlan paltarında gələn Güllər təklif etdi: 
-
 
Hörmətli  xan,  biz  Qara  pəhləvanla  bir 
süfrədə  əyləşib  çörək  kəsək,  sonra  kürnəş  tutaq, 
güləşə keçək. Güllər süfrə arxasında əlini uzadıb 
Qara  pəhləvanın  sağ  qıçını  qırdı,  onu  çilik-çilik 
etdi.  Qız  işarə  verdi  ki,  zurnalar,  davullar 
çalınsın,  biz  güləş  meydanına  çıxaq.  Güllər 
meydanın ortasında gəşt eləyirdi. Qara pəhləvanı 
öz  meydanına  çağırırdı.  Qara  pəhləvan  məyus 
halda  bildirdi  ki,  mən  yerimdən  qalxa  bilmirəm. 
Sizin  pəhləvanınız  oturduğu  yerdə  bir  əli  ilə 
mənim sağ qıçımı sındırmışdır, qələbə sizinkidir. 
 
Həmin  şərtlərə  uyğun  İran  şahlığına  tabe 
olan  Doqquzpara  Dağıstan  da  Ləzgi  Əhmədə 
güvənərək  Nadir  şahdan  Dağıstana  aşıq  göndər-
məsini  təklif  edirdi.  Biz  Xəstə  Qasımın  “Dağıs-
tan  səfəri”  ilə  tanış  olduqda  görürük  ki,  Doq-
quzpara  Dağıstana  qədər  İranda  o  meydana 
bilikli  aşıq  göndərmək  üçün  nə  qədər  böyük 
hazırlıq  görülür.  Bu  baxımdan  zamanın  qayda-
qanunlarını  aydınlaşdırmaq  və  öyrənmək  cəhə-
tindən böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
 
Əvvəl  sənətə,  sözə  bələd,  alimanə  bir 
sənətkar  seçmək  üçün  ölkədə  axtarışa  başlanılır. 
Belə  bir  adamın  seçilməsi  Təbrizin  baş  müşte-
hidinə  tapşırılmışdı.  Tikmədaşda  qəzəlxan  olan 

---

 
88
Xəstə  Qasımın  adı  birincilər  sırasında  çəkilir. 
Hələ  Tikmədaşdan  Təbrizə  gələnə  qədər  Allah-
verdixanın  gözü  qarşısında  Xəstə  Qasım  neçə 
çətin  imtahanlardan  keçir.  Xəstə  Qasım  həmin 
vaxt  cavan  oğlan  idi.  Özü  də,  iki  dastan  va-
riantına  görə  Mələksimaya,  üçüncü  dastan 
variantına  görə  Kəklik  adlı  bir  qıza  nişanlıydı. 
Ona görə də, Xəstə Qasım Dağıstana getməkdən 
imtina  edir  və  nişanlı  olduğunu  bildirir.  O 
zamanın  adətinə  görə  kim  uzaq  səfərə  çıxardısa, 
mollaya  müraciət  edər,  molla  Quran  açıb  uğur 
yolunun qaranlıq və ya aydın olmasını bildirərdi. 
Qasımın  anası  mollaya  rüşvət  boyun  olur  ki, 
Quran  açıb  Qasımı  bu  uğurdan  saxlasın.  Molla 
Quranı  açır  və  yazılanları  tərsinə  oxuyur.  Buna 
dözməyən Qasım mollaya şeirlə deyir: 
 
 
Bu gün bir molla görmüşəm, 
Kələmullah əlindədi. 
Oxur Quranı əzbərdən, 
Əsədullah dilindədi. 
 
Molla Qasımın üzünə baxdı və dedi: 
  - Oğul, bağışla, bir səfdi elədim. 
Xəstə Qasım özü-özünə təsəlli verib dedi: 
  -  Axı  sənin  mollalıq  bir  işin  yoxdur,  ona 
görə fikrini belə tamamladı: 
 

---

 
89
Qıl namazın zikrin eylə, 
Bircə Allahın şükrün eylə. 
Qasım, getməyin fikrin eylə, 
Gəlmək Allah əlindədi. 
 
Doğrudur,  Əhliman  Axundov,  Göyçənin 
Ağzıbir  kəndindən  olan  Məhəmməd  də,  hətta 
XIX  əsrin  ziyalı-tədqiqatçılarından  Rəşid  bəy 
Əfəndiyev  də,  Mahmud  Mahmudbəyov  da  öz 
yazılarında  Xəstə  Qasımın  sevgilisinin  adının 
Mələksima olduğunu qeyd edirlər. Hər iki ziyalı-
tədqiqatçının  “Molla  Qasım”  adlı  yazıları  eyni 
ölçüdə,  eyni  məzmundadır.  Bircə  fərqi  ondadır 
ki,  Mahmud  Mahmudbəyov  müxtəsər  şəkildə 
olsa  da,  Xəstə  Qasım  haqqında  məlumatları 
haradan topladığını açıqlayır.
55
 
   
“Xəstə  Qasım”  dastanının  əvvəlində  öyrə-
nirik  ki,  onun  vurulduğu  Mələksima  Alı  xanın 
qızıdır.  Onların  arasında  Alı  xan  və  molla 
soyuqluq yaratmağa və onları ayırmağa çalışırlar. 
Hətta,  Alıxan  Xəstə  Qasımı  zindana  da  saldırır. 
Hər cür vəchlə Xəstə Qasımı yox etməyə, aradan 
götürməyə çalışır. Mələksima Xəstə Qasımı sev-
                                                 
55
  Mahmud  Mahmudbəyov  CMOMPK  (19-cu  buraxılış).  M.Mah-
mudbəyov  həmin  məlumatı  Şamaxının  Tircan  kənd  sakini  Aşıq 
Orucdan  topladığını  qeyd  edir.  Həmin  qeydi  “Kaspi”  qəzetində 
(1895, №137) çap etdirmişdir. 

---

 
90
sə  də,  ona  qarşı  can  atsa  da    səadətə  qovuşa 
bilmir. 
 
Bizə  belə  gəlir  ki,  Alıxan  qızı  Mələk-
simanın sevgisinə tam mane olmuş, Xəstə Qasım 
bu  kübar  xan  ailəsinin  xoşbəxtliyinə  bel  bağla-
mamışdır.  Xəstə  Qasım  həqiqətən  “Dağıstan  sə-
fəri”ində Sona kəkliklərə, el gözəllərinə qarışmış 
sevgilisi  Kəkliyə  işarə  ilə  ayrılığını  dilə  gətir-
mişdir.  Xəstə  Qasım  “Mən  gedirəm  sizi  kimə 
tapşırım?”  deməklə    abır-həya  edərək  öz  ayrılı-
ğını  “Sona  kəkliklərə”  qarışmış  Kəkliyə  bildirir. 
Sonda isə “Siz Xəstə Qasımı halal eyləyin, çünki 
gedir  Dağıstana  kəkliklər”  deməklə  sevgilisi 
Kəklikdən Dağıstan səfərində halallıq istəyir.  
 
Vətəndən ayrılıb, dağda qara-borana düşən 
Xəstə  Qasım  yenə  də,  məşhur  gəraylısında  sev-
gilisi  Kəkliyi  yadına  salır.  O,  qarda-boranda  toy 
gününü göz önünə gətirib deyir: 
 
Gedin deyin anasına,  
Sığal versin sonasına.   
 
 
“Sona kəklik”lərdən ayrılan  Xəstə Qasımı 
qabaqda çətin imtahanlar gözləyir. O, yol boyun-
ca  insanları,  onun  mərdini,  namərdini  bir-bir 
sınaqdan  keçirir.  Onun  hər  bir  şeiri  həyat  müşa-
hidələri  nəticəsində,  təbii  bir  şəkildə  meydana 
çıxır.  

---

 
91
Allahverdixan Qasımı bir qapıya göndərir.  
 
-  Döy  qapını  bizi  qonaq  eləsinlər,  -  deyir.  
Xəstə Qasım ev sahibindən bu sözü eşidir: 
-
 
Oğul, biz qonaq saxlamırıq. 
Allahverdixan  o  qapını  döydükdə  həmin 
adam  qonaqları  yerləşdirir,  geniş  süfrə  açılır. 
Hamı süfrəyə əlini uzadır, Xəstə Qasım bir qatar 
söz  deməyincə  mən  çörək  yeyən  deyiləm,  - 
deyir. Elə oradaca “Görüncə” adlı cığalı təcnisini 
düzüb,  qoşur.  Təcnisin  möhtəşəm  binasını  yara-
dır.  Şeirin  bir  beytini  dilə  gətirməklə  həmin 
mənzərəni,  təzadlı  həyat  tərzini  aydınlaşdıra 
bilərik: 
 
Dolanmayın heç namərdin evinə, 
Gözü çıxar bir qonağı görüncə. 
 
 
Xəstə  Qasımın  digər  qonağın  -  keşişin 
evində  imtahana  düşməsi  tarixi  bir  sirri  açır. 
Burada artıq islam mədəniyyətinin aşıq yaradıcı-
lığına  daxil  olduğunu,  hakim  kəsildiyini  öyrə-
nirik.  Xəstə  Qasım  keşişin  qarşısında  islami 
dəyərləri elə aydın bir şəkildə dilə gətirir ki, hətta 
bu  qiymətli  kəlamları  eşidən  keşiş  müsəlman-
çılığı qəbul edir. 
 
Divani  üstündə  oxunan  dörd  bəndlik 
“Mənim” şeirinin birinci bəndinə diqqət yetirək: 
 

---

 
92