Xeste-qasim
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Adəmdən xatəmə natiqi Quran mənim,
Din mənim, məssəb mənim, yol mənim, ərkan mənim. Bağ mənim, bağban mənim, kövsəri-rizvan mənim, Gül mənim, bülbül mənim, sünbülü-rehyan mənim, Yerdə insan, göydə qılman, ərşdə aslan mənim. Dörd bəndlik divani şeirində dini ayinləri, “Adəm, xatəm” yəni, Adəmdən xatəmə olan hadisələri, xüsusilə, dini hadisələri bir-bir dilə gətirir və öz dini-fəlsəfi düşüncəsi ilə qarşı- sındakını mənəvi cəhətdən təslim edir. Quranın, onun ayələrinin, dini hadisələrin böyüklüyünü başa salaraq, keşişi öz dinindən dönüb müsəlman olmağa vadar edir. Baş müştehidin - adını gizli saxlayan Qara- xanın qarşısında dini hadisələri elə təhlil edir ki, mollalar bir-bir məscidi tərk edib, çıxırlar. Xəstə Qasım sonuncu dini hadisələri öz şeiri ilə belə dilə gətirir: O kimiydi zərnişanı oxudu? Kimiydi Peyğəmbərə kəfən toxudu? Adəmdən qabağa siqa yoxuydu, Nədən oldu ənkə tudan xəbər ver. 93 Müştehid deyir: - Oğul, başa düşəmədim. Qasım deyir: - Qulaq as. O kimiydi peyğəmbərə əsabə? O kimiydi apardılar qəssaba? Xəstə Qasım yetik deyil hesaba, Bisdi, həkdi, zimu-zudan xəbər ver. Müştehid anlayır ki, Xəstə Qasımın dini təhsili çox yüksəkdir. O, başa düşür ki, Xəstə Qasım mədrəsə təhsilindən əlavə Nizami əsər- lərinin əvvəlində verilmiş minacatlara, merac- namələrə, peyğəmbərin mədhinə, Dirili Qurba- ninin məsailərinə, Tufarqanlı Abbasın “zəncirlə- mə”sinə dərindən bələddir. Şah İsmayıl Xətayi, Füzuli onun can sirdaşıdır. Xəstə Qasım özünə qədər mövcud olan elmlərə, o cümlədən astral biliklərə dərindən yiyələnmişdir. Xəstə Qasımla Ləzgi Əhmədin deyişmələri sübut edir ki, Xəstə Qasım elmin çox dərin qatlarına bələddir. Dastanda verilmiş qıfılbəndlər dərin elmi biliyə, fəlsəfi görüşə söykənir. Biz çoxsaylı qıfılbənd bəndlərini təhlil etdikdə Xəstə Qasımın necə böyük şəxsiyyət olduğunu ay- dınlaşdıra bilərik. 94 Xəstə Qasımın özünə qədər olan elmi məlumatlar haqqında anlayışı vardır. Bunlar qıfılbənd deyişmələrdə tam aydınlığı ilə bizə məlum olur. Ləzgi Əhməd deyir: O nədir ki, silinməzdir qarası? O nədir ki, heç tapılmaz çarası? Nə qədərdi yerlə göyün arası? Ləzgi Əhməd bu dəftəri yazar hey! Xəstə Qasım: O ürəkdir, silinməzdir qarası, O ömürdür, heç tapılmaz çarası. Yüz doxsan min ildir, yerlə göyün arası, Xəstə Qasım, o dəftəri pozar hey! Başqa bir qıfılbəndində Simurq quşundan söhbət açılır. Burada da Ləzgi Əhmədlə deyiş- mədə gizli olan mətləblər açılır. Ləzgi Əhməd deyir: Nə quşdu, ildə bir yumurta salar? Onun yumurtası qar üstə qalar? Hansı ölən zaman, hansı sağalar? Ona kimlər deyər, dur buradan uç? 95 Xəstə Qasım: Simurq quşu ildə bir yumurta salar, Onun yumurtası qar üstə qalar. Ana ölən zaman bala sağalar, Cəbrayıl der, ona, dur, buradan uç. Əfsanəyə görə Simurq quşunun caynaqları bir-birinə dəydikdə çaxmaq daşı kimi od qı- ğılcımı saçır. Tükləri isə qov kimi yumşaq olduğundan od çınqısı dəyən kimi dərhal alışıb yanır. Ona görə də, Simurq quşu caynağını cay- nağına çalmaz, bu dəhşətdən qorxar. Simurq quşu təkcə balasını pərvazlandıran, uçuran gün sevincindən caynağını caynağına çalar, cayna- ğından qopan qığılcım onun qov-yumşaq tükünü alova bürüyər, yanar kül olar. Bu Simurq qu- şunun öz arzusu, öz murazıdır. Bu əfsanənin məzmununu bilən Xəstə Qasım deyir: “Ana ölər, bala qalar” Bu yerdə əfsanəvi Simurq quşu kimi Qu quşu da yada düşür. Belə deyirlər ki, “Qu quşu da arzusuna çatdıqda ömründə bir dəfə son nəğməsini oxuyub ölür.” Başqa bir deyişmədə Xəstə Qasım qabağa düşür, Ləzgi Əhməd onun suallarına cavab verir: 96 Xəstə Qasım deyir: O nədir ki, qışda dağlar bürünür? O nədir ki, əl dəyməmiş hörülür? O nədir ki, insana fərz verilir? O nədir ki, o da onun gülüdür? Ləzgi Əhməd: O qardır ki, qışda dağlar bürünür, O könüldür, məhəbbətlə hörülür. Ölümdü ki, insana fərz verilir, O ilqardı, iman onun gülüdür. “İlqarı imanın gülü” hesab edən Xəstə Qasım möhkəm dini əqidəyə malik olmaqla yanaşı, etik normaları dəqiqliyi ilə gözləmiş və ilqarı, imanı çox uca tutmuşdur. Bir deyişmədə Xəstə Qasım qabağa düşüb deyir: O kimdir ki, otuzunda cavandı? On beşində qocalanı uludu? O nədir ki, dili ayrı, sözü bir? O hansı dəryadı içi doludu? 97 Ləzgi Əhməd cavabında deyir: O aydı ki, otuzunda cavandı, On beşində qocalanı uludu, O qələmdi dili ayrı, sözü bir, Elm dəryası hər dəryadan doludu. Elm dəryasını hər dəryadan dərin bilən Xəstə Qasım öz qıfılbəndlərində daşın belə gecə- gündüz gözündə yuxu olduğunu deyir. Çox saylı deyişmələri meydana gətirən Xəstə Qasım so- nuncu qıfılbəndi ilə Ləzgi Əhmədi mat qoyur, bağlayır. Ləzgi Əhmədin deməyə sözü qalmır: Səndən xəbər alım Əhmədi Ləzgi, O nədi dünyaynan yaşı bir ola? Doxsan min kəlmədən bəyan et məni, Danışa min kəlmə başı bir ola. Bir otaq istərəm qızıldan kanı, Onun kərpicini gətirən hanı? Bir heyvan istərəm qırx iki canı, Başı qoltuğunda döşü bir ola. Bir heyvan istərəm götürə dağı, Onun ovsarında Əliyən Nağı. Behiştin örtüyü Kəbənin zoğu, Altmış bostanında işi bir ola. 98 Xəstə Qasım deyər neçə min neçə, Altı min darvaza, yeddi min küçə. Bir alim istərəm bu sirri seçə, Danışa min kəlmə başı bir ola. Bu qıfılbənd Ləzgi Əhmədi bəndə saldığı kimi ondan sonra gələn onlarla, yüzlərlə ustad aşıqları da çaşbaş salmış, onları aylarla düşün- məyə, baş sındırmağa vadar etmişdir. Xəstə Qasım həmişə axtarışda olmuş, daha poetik söz axtarışına çıxmışdır. Bir sözlə, dər- yalara, dənizlərə baş vurub, onların dərinlik- lərindən qiymətli mirvarilər tapıb, üzə çıxarmış və onları söz düzümünə gətirib ipə-sapa düz- müşdür. Yazılı ədəbiyyatdan, o cümlədən, Şah İsmayıl Xətayi poeziyasından yaradıcı şəkildə bəhrələnərək, o inciləri, o ifadələri, deyim tərz- lərini alıb aşıq poeziyasına gətirmişdir. Baxın, Şah İsmayıl Xətayi “Sazım” qoşmasında qıfıl- bəndə bənzər nə gözəl, bir-birini tamamlayan beytlər işlətmişdir: Dörd şey vardır bir qarındaşa lazım, Bir elim, bir kəlam, bir nəfəs, bir saz. 99 Və yaxud: Dörd şey vardır ovu almış dəstinə, Bir şahin, bir doğan, bir espir, bir baz. Son möhürbəndində Şah İsmayıl Xətayi öz xəyalına bədii vüsət verərək yazır: Şah Xətayim eydür: sən qulun nedər? Gözəl dünyasını tərk edər gedər? Dörd şey vardır, ildən-ilə dövr edən, Bir aydır, bir gündür, bir qışdır, bir yaz. 56 Xəstə Qasımın “Deyərlər” qoşması ilk növbədə Şah İsmayıl Xətayi şeirinə bənzəyir. Deyim tərzinə, dərin məzmununa, mənasına görə “Sazım” şeiri ilə səsləşir. Lakin, onların şeir üslubu bənzərsiz olduğundan bir-birindən çox seçilir və orijinal görkəm alır. Xəstə Qasımın “Deyərlər” rədifli qoşması zahirən qıfılbəndə bənzəsə də, mahiyyəti etiba- rilə bədii lövhələrlə naxışlanmış bir ustadnaməni xatırladır. “Deyərlər” rədifli qoşma təkcə Xəstə Qasım şeirləri içərisində deyil, ümumilikdə aşıq poeziyasında nadir söz incisidir. 56 Şah İsmayıl Xətayi. “Sazım”, “Gənclik”, Bakı, 1973, səh. 28-29. 100 Xəstə Qasım öz qoşmalarını elə məntiqi üs- lubda yaradır ki, onun söz deyiminə, söz düzü- münə insan heyran qalmaya bilmir. Ovçu olan bəslər alıcı quşu, Sərraflar tanıyar qiymətli daşı, Bir oğul atadan artırsa işi, El içində ona tavar deyərlər. Xəstə Qasım üç bəndlik, beş bəndlik qoşma- sında fikrini, mətləbini elə tamamlayır ki, insanı heyrət içərisində buraxır. İnsan belə qərara gəlir ki, bədii söz qatarını təkcə Xəstə Qasım bu şəkildə düzümləndirə bilər. İsgəndər atlandı, çıxdı zülmətdən, Qasım, Xızr içdi abı-həyatdan. Bəhs düşsə, qılıncdan, atdan, Süfrəni hamısından kübar deyərlər. Xəstə Qasımın yaradıcılığında, şeirlərinin misra və bəndlərində çox şey gizlənir. O, özünün “Gizlənər” adlı çoxbəndli qoşmasında təbiətin, cəmiyyətin sirlərinə bələd olmaq üçün öz mü- şahidələrini genişləndirir, qənaətlərini ümumi- ləşdirir, bədii nəticələrini əsrarəngiz qoşmala- rının misralarında, bəndlərində ifadə etməyə ça- lışır. Xəstə Qasımın “Gizlənər” qoşması da Şah 101 İsmayıl Xətayinin adını çəkdiyimiz “Bir aydır, bir gündür, bir qışdır, bir yaz” misrası ilə tamamlanan qoşması ilə səslənməkdədir. Xəstə Qasımın “Gizlənər” qoşması Şah İsmayıl Xəta- yinin ümumiləşdirdiyi həyat hadisələri ilə, zəngin müşahidələri ilə bir-birini tamamlayır. “Gizlənər” qoşmasının birinci bəndində deyir: O necə quş idi yaz gələr bağa? Sinəmi çəkiblər düyünə, dağa. Bir şana, bir bafta, bir də bir cığa, Bu üçü bir olsa, teldə gizlənər. İkinci bənddə “Qaynağı neştər”, üçüncü bənd- də “Anasın əmər” quşdan söhbət edir. Üçüncü, dördüncü misralarda nələrin bir-birinə uyğun olaraq teldə, dildə, beldə gizləndiyini bildirir. Şeirin hər bəndində yaddaqalan bir təbiət lövhəsi yaradır. Dördüncü bənddə deyilir: Aladı gözləri, şəhlayi nərgiz, Sənin tək bir gözəl bulunmaz hərgiz, Bir bulaq, bir hovuz, bir də ki, kəhriz, Bu üçü bir olsa, kolda gizlənər. Eləcə də, beşinci bənddə “Bir qələmin, bir tavatın, bir kağızın”, yəni hər üçünün əldə giz- lənməsini söyləyir. 102 Xəstə Qasım öz sələflərindən və xələf- lərindən sayılıb-seçilən xüsusi istedada malik bir sənətkardır. O, yazılı və şifahi poeziya qaynaq- larından bəhrələnərək bənzərsiz poetik nümu- nələr, həmin nümunələrdə yaddaqalan bədii lövhələr yaradır. “Gizlənər” qoşmasının hər bən- di elə bil şair tərəfindən yox, bir rəssam tərə- findən yaradılmışdır. Xəstə Qasım təkcə istedadı- na güvənmir, yazılı ədəbiyyatı dərindən mənim- səyərək addım-addım irəliyə doğru gedir. Xəstə Qasım şaha müraciətlə (əlbəttə Na- dir şaha. S.P.P) özünə güvənərək “Nə seçsin müştehid, nə bilsin alim” şeirində cəsarətlə deyir: İstərəm mən bir söz bünyad eyliyəm, Şahım, sana məlum olsun kamalım. İyirmi səkkiz hərf heca eyliyəm, Nə seçsin müştehid, nə bilsin alim. Bu bəndin özü haqq verir deyək ki, Xəstə Qasım yüksək təhsil görmüş, dərin biliyə malik bir sənətkardır. İkinci bəndi aşağıdakı misra ilə tamamlayır: “Dəryayi-ümmana mən bir misalim” Xəstə Qasım gəncliyində qəzəlxan olduğu, muğamarası təsniflərdə xalq mahnıları oxuduğu 103 üçün şeirin oynaqlığına, musiqiliyinə xüsusi əhəmiyyət verir. Ona görə də, Xəstə Qasımın gəraylıları həzin mahnı təsiri bağışlayır. “Yada yar düşdü, yar düşdü” gəraylısında onun hiss və həyəcanları, qarmaqarışıq duyğuları bir-birinə qarışsa da onun hər misrası, hər bəndi dərin mənalı duyğularla, onun bədii təsviri ilə süslən- mişdir. Gəraylının birinci bəndində deyilir: Ay həzarat, ay camaat, Dağa qar düşdü, qar düşdü. Özüm qaldım qürbət eldə, Yada yar düşdü, yar düşdü. Onun “Kimi” gəraylısı Molla Pənah Vaqif yaradıcılığına güclü təsir göstərmiş və bu gəray- lının ruhu Molla Pənah Vaqifin “Yasəmən kimi” və “Nə gözəl doğubsan anadan Pəri” qoşma- larının canına hopmuşdur. Molla Pənah Vaqif Xəstə Qasımın şeirlərində işlətdiyi bənzətmələri, təşbihləri təqdir edir, bəyənir. O ruhla, o həvəslə gözəlin gözəlliyini olduğundan da artıq təsvir və tərənnüm edir. Vaqif gözəlin həlqə-həlqə zülflərini, al yanağını belə dilə gətirir: Ey huri liqalım, mələk simalım, Gözəllikdə olmaz kimsə sən kimi! 104 Al yanağın həlqə-həlqə yanında, Bənəşə zülflərin- yasəmən kimi. Gərdənində tellər nə gözəl teldi, Onların məskəni o nazik beldi. Nə səngi-mərmərdi, nə bərgi-güldi, Bu ağ əndam kimi, bu bədən kimi. İkinci bənddə gözəlin bədəninin səngi mərmərdən, bərgi-güldən də artıq olduğunu de- yir. Hətta, üçünü bənddə bildirir ki, bülbül cəh- cəh vursa gülə kar etmir, güllər açılmır. Amma güllər gözəlin gülüşündən təsirlənərək açılır: Qamətin tək heç bir qamət biçilməz, Dodaqların tər qönçədən seçilməz, Bülbül cəh-cəh vurub güllər açılmaz, Belə şirin-şirin sən gülən kimi. Nə xoş sitəmkarsan zalimü xunxar, Onun üçün səndən çox gileyim var, Bilmənəm ki, sənə nə demiş əğyar, Xəyalındır məndən genə gen kimi. Sonda Vaqif bildirir ki, məni özündən kə- nar etmə, heç aşiq tapılmaz sənə mən kimi. 105 Vaqifi möhnətü fəraqa salma, Əğyarın sözünü qulağa salma, Məni öz dərdindən qırağa salma, Heç aşiq tapılmaz sənə mən kimi. Bu şeir çəməninin Xəstə Qasım bulağının suyu ilə suvarıldığına heç şübhə qalmır. Sənətkarla sənətkar arasında, xalqla xalq, ölkə ilə ölkə arasında bağlılıq folklorda üç şəkildə yayılır və özünün bağlılığını yaşadır. 1) genetik əlaqə, yəni qohumluluq əlaqəsi 2) tipoloji əlaqə 3) mədəni əlaqə Bunlardan ən zəruri, təbii olanı genetik qan qohumluğu əlaqəsidir. Xəstə Qasımla Molla Pənah Vaqif yaradıcılığındakı əlaqə qan qohum- luğu ilə, qan yaddaşı ilə bağlıdır. Onların ifadə bənzərliyi qan yaddaşlarından gəlir. Ona görə də şeirlərində bu doğma hisslər bir-birini tamam- layır. Və yaxud “Pəri” şeirindəki bədii təsvir va- sitələrinə, yaddaqalan lövhələrə, məcazlara və təşbihlərə diqqət yetirək. Vaqifin “Pəri” qoşması sanki Xəstə Qasımın şeirləri ilə səsləşən eyni ruhlu iki sənətkarı qoşalaşdırır. Aşıq poeziya- sının və yazılı poeziyanın nümayəndələrini bir- birinə doğma və yaxın olan bir məcraya gətirir. 106 Boyun sürahıdır, bədənin büllur, Gərdənin çəkilmiş minadan, Pəri! Sən ha bir sonasan, cüda düşübsən, Bir bölük yaşılbaş sonadan, Pəri! Birinci bəndə diqqət yetirək. Vaqif deyir: Sən ha bir sonasan, cida düşübsən, Bir bölük yaşılbaş sonadan Pəri. Burada dərhal Xəstə Qasımın “Dam üstündə duran sona kəkliklər”i yada düşür. İxtilatın şirin, sözün məzəli, Şəkər gülüşündən canlar təzəli, Ellər yaraşığı, ölkə gözəli, Nə gözəl doğubsan anadan, Pəri! Üz yanına tökülübdür tel nazik, Sinə meydan, zülf pərişan, bel nazik, Ağız nazik, dodaq nazik, dil nazik, Ağ əllərin əlvan hənadan, Pəri! Avcısı olmuşam sən tək maralın, Xəyalımdan çıxmaz hərgiz xəyalın, Ənliyi, kirşanı neylər camalın? Sən elə gözəlsən binadan, Pəri! 107 Günəş təki hər çıxanda səhərdən, Alırsan Vaqifin əqlini sərdən. Duaçınam, salma məni nəzərdən, Əksik olmayasan sənadan, Pəri! Vaqifin “Pəri” qoşmasındakı gözəlin vəs- finə həsr edilmiş misralara, bəndlərə diqqət yetirdikdə elə bil ki, Vaqif ustadı Xəstə Qasımın arzuladığı gözələ - Pəriyə rast gəlir və Xəstə Qasımın söylədiyi təsvir etdiyi bütün nişanələri Pəridə görür. Xəstə Qasım arzu etdiyi gözəli necə görmək istəyirdi: Bir gözəl sevəsən boyu tamaşa, Görən kimi könül ona bənd ola. Gözəlliyi, gül camalı bir yana, Dil-dodağı şəkər ola, qənd ola. Bir gözəl sevəsən qaməti bəstə, Görəndə aşiqi eyləyə xəstə. Çoxdan axtarıram bir elə kəs də, İşarə anlaya, dərdimənd ola. Mən Qasımam, əl götürməm canandan, Canan qarşı gəlsə keçərəm candan, Rəngi artıq ola güldən, reyhandan, Zülfləri boynuma bir kəməd ola. 108 Biz yaradıcılıq boyu Xəstə Qasım şeirlərilə, qoşmalarıyla Molla Pənah Vaqif şeirlərini qarşı- laşdırdıqca onların poetik düşüncələrinin nə qə- dər bir-birinə yaxın olduğunu, bir-birini tamam- ladığını görürük. Vaqifin bədii cəhətdən mükəmməl, ürəyə- yatımlı, insan ruhuna hakim qoşmalarını dinlə- dikdə, onların Xəstə Qasım şeiri ilə bir məcrada axdığını görürük. İstər Xəstə Qasım, istərsə də Molla Pənah Vaqif yaradıcılıqları ruhən bir- birlərinə çox bağlıdır. Xəstə Qasımın Vaqif poeziyasına təsirini göstərən “Kimi” rədifli gəraylısının iki bəndində- ki təsvirə və oradakı təşbihlərə diqqət yetirdikcə Xəstə Qasımın sənətkarlığı, istedadının gücü bizi heyrətdə buraxır. Misralara baxdıqca deyirsən ki, gözəli bundan yaxşı necə təsvir və tərənnüm etmək olar. Nə baxırsan oğrun-oğrun, Mənə biganələr kimi. Durum dolanım başına, Şama pərvanələr kimi. Bağbanlar bəslər meyini, Dönsün seyraqub löyünü. Yıxıbsan könlüm öyünü, Top dəymiş qalalar kimi. 109 Xəstə Qasım hətta gəraylılarında da ustad- namə misralarına, bəndlərinə yer verir. Onun hikmətamiz sözləri aforizmlərlə bəzənməklə yanaşı hər biri gözəl nəticəyə və məntiqə əsaslanır. “Dünya” gəraylısı belə başlayır. Gəl bir səndən xəbər alım, Süleymandan qalan dünya. Əzəli gül kimi açıb, Axırında solan dünya. İkinci bəndin son beytində öz qənaətini belə tamamlayır: Neçə min yol boşalıbsan, Neçə min yol dolan dünya. Sonuncu bənddə isə deyilir: Xəstə Qasım qalıb naçar, Bu sirri bəs kimlər açar? Gələn qonar, qonan köçər, Hey salarsan talan dünya. Bəzən gəraylılarında yumordan da istifadə edir. Beş bəndlik “Çıxarır” gəraylısını İsfahan dəlləyinin tənqidinə həsr edir. O, şeirə belə başlayır: 110 İsfahanda bir dəllək var, Baş qırxanda zol çıxarır. Ətindən az-az götürür, Dərisini bol çıxarır. Ayrı-ayrı bəndlərdə üzə kəsib pambıq yapış- dıran, Tikmədaşa yol çıxardan, insan başından kol çıxardan dəlləyin səciyyəvi cəhətləri gös- tərilir. Etiraf etmək lazımdır ki, Xəstə Qasımın poeziyasında qoşma çox üstünlük təşkil edir. Bununla belə onun gəraylılarında mahnı ətri, mahnı rahiyəsi var. Çünki, Xəstə Qasım özünün dediyi kimi gəncliyində qəzəlxan olmuş, toylarda qəzəllər arasında təsnif yerində xalq mahnıları oxumuşdur. Məlumdur ki, xalq mahnılarının ço- xu gəraylılarla bağlı yaranmışdır. Ona görə də Xəstə Qasımın gəraylıları mahnıdan seçilmir. Məsələn: Budur gəldi bahar fəsli, Sinən oldu yarın taxtı. Soyuldu bülbülün raxtı, Gül, başına dolandığım. Xəstə Qasım hansı şeir janrında: qoşma, gəraylı, divani, təcnis, vücudnamə və cahannamə şəklində şeirlər yazır yazsın hamısında püxtə 111 sənətkar olduğunu, qüdrətli istedada malik oldu- ğunu bənzərsiz şeir şəkilləri ilə göz önünə gətirir. Onun şeirləri öz kamilliyi ilə forma və məzmun gözəlliyi ilə, məcazları ilə göz önündə dayanır, sayılır, seçilir, sözün ləli-cəvahirləri kimi göz qamaşdırır. |