XəZƏR 2014, №2 bu sayda güMÜŞ DÖVRÜN ŞAİRLƏRİ

SERVANTES MÜKAFATI LAUREATLARI

ERNESTO SABATO

Çevirdi: Saday Budaqlı

Tanınmış Argentina yazıçısı Ernesto Sabatonun (1911-2011) ilk kitabı esselər məcmuəsindən ibarət olsa da, 1948-ci ildə işıq üzü görən “Tunel” romanı artıq onu bir yazıçı kimi tanıtdırıb. Alber Kamyunun əsər haqqında dediyi xoş sözlərdən sonra roman dərhal onlarla dilə tərcümə olunub. 1961-ci ildə çap olunan “Qəhrəmanlar və məzarlar” romanı isə XX əsrin ən yaxşı romanlarından sayılır.

Sabato XX əsrin nəhəng yazıçılarından olan Kortasar, Borxes, Qabriel Qarsia Markes və Jorji Amadu ilə birlikdə “magik realizm”in əsasını qoyanlardan hesab olunur.

Ernesto Sabato “Mediçi” (İtaliya, 1977), “Migel de Servantes” (İspaniya, 1984), “Yerusəlim” (İsrail, 1989) mükafatlarına layiq görülüb.

XIX

Əgər Mariya Alyendeyə ərə gedibsə, yəqin, haçansa bu adama qarşı laqeyd olmayıb. Etiraf edim ki, “Alyende problemi”, onu belə adlandırıram, hər şeydən çox mənə rahatlıq vermirdi. Müəmma çox idi, ancaq mən xüsusən ikisini bilmək istəyirdim: onu nə vaxtsa sevibmi? Və yenə də sevirmi? Bu suallara ayrı-ayrılıqda cavab vermək olmazdı və onlardan başqa suallar doğurdu: əgər Alyendeni sevmirsə, onda sevgilisi kimdi? Mən? Xanter? Ya gizli həmsöhbətlərindən biri? Bəlkə, hərdən kişilərdə olduğu kimi, onun da eyni vaxtda bir neçə məşuqu var? Ya bəlkə, heç kimi sevmir, biz təcrübəsizləri, sadəlövhləri asanca inandırır ki, o, yeganədi, qalanları isə vur-tut kölgələrdi və onlarla münasibət ciddi deyil?

Bir dəfə “Alyende problemi”ni özümçün aydınlaşdırmaq istədim. Mariyadan soruşdum ki, niyə ona ərə gedib?

– Mən onu sevirdim, – cavab verdi.

– Demək, indi onu sevmirsən?

– Mən demədim ki, daha sevmirəm, – etiraz elədi.

– Sən “sevirəm” yox, “sevirdim” dedin.

– Sən həmişə sözü qurdalayıb, içindən nəsə çıxarırsan, – Mariya hirsləndi. – Dedim, onu sevdiyimə görə ərə getmişəm, bundan elə çıxmır ki, daha sevmirəm.

– Demək, Alyendeni sevirsən, – tezcə dedim. Guya əvvəlki dindirmələrdə yalan ifadə verdiyini ifşa eləmək istəyirdim.

O susub, qaşqabağını salladı.

– Cavab verməyin nə mənası? Belə söhbətlər aramızda onsuz da çox olub.

– Ancaq bugünkü söhbət tamam ayrıdı. Mən soruşdum ki, Alyendeni hələ də sevirsənmi, sən də “hə” dedin. Yeri gəlmişkən, yadıma gəlir, bir dəfə limanda dedin ki, guya mən sənin sevdiyin ilk adamam.

Mariya yenə susdu. Onun fikrini tez-tez dəyişməyi, bir də konkret bir sözü ondan kəlbətinlə qoparmağım məni həmişə əsəbiləşdirirdi.

– Buna nə deyirsən? – təkidlə soruşdum.

– Müxtəlif cür sevmək olar, – bezmiş halda cavab verdi. – Axı sən başa düşürsən ki, mən indi Alyendeni evləndiyimiz vaxtdakı sevgiylə sevə bilmərəm.

– Hansı sevgiylə?

– Hansı? Mənim nə demək istədiyimi gözəl bilirsən.

– Təsəvvürüm belə yoxdu.

– Bu barədə sənə dəfələrlə demişəm.

– Demisən, ancaq heç vaxt izah eləməmisən.

– “İzah eləməmisən!” – hirslə qışqırdı. – Özün həmişə deyirsən: elə şeylər var ki, izaha ehtiyacı yoxdu, indisə istəyirsən belə dolaşıq məsələdən baş çıxarım. Dəfələrlə demişəm ki, Alyende ilə yaxın dostuq, onu qardaş kimi sevirəm, qayğısına qalıram, onun ağlının itiliyinə heyranam, hər cəhətdən məndən qat-qat yüksək olduğuna inanıram. Onun yanında özümü çox əhəmiyyətsiz və günahkar hiss eləyirəm. Onu sevmədiyimi sən necə ağlına gətirə bilərsən?

– Onu sevmədiyini demədim. Sən dedin ki, onu daha əvvəlki kimi sevmirsən. Deməli, onu əvvəllər, sənin sözlərinə görə, indi məni sevdiyin kimi sevmisən. Ancaq bir neçə gün əvvəl limanda dedin ki, sənin həqiqi mənada sevdiyin ilk adamam.

Mariya pis-pis mənə baxdı.

– Yaxşı, bu ziddiyyətləri bir kənara qoyaq, – sözümə davam elədim, – qayıdaq Alyendeyə. Deyirsən, onu qardaş kimi sevirsən. Onda mənim bir sualıma cavab ver: onunla yatırsan?

Mariya qüssəylə mənə baxdı. Bir az susandan sonra zəif səslə soruşdu:

– Bu suala da cavab verməyim vacibdi?

– Çox vacibdi! – hökmlə dedim.

– Dəhşətdi ki, məni belə sorğu-suala tutmağı özünə rəva görürsən!

– Axı bu çox sadədi: ya hə de, ya yox.

– Sən düşündüyün qədər də sadə deyil. Bəzən məğzinə varmadan nəsə eləmək olur.

– Çox gözəl, – soyuq tərzdə dedim. – Deməli, hə.

– Hə.

– Deməli, onu istəyirsən.

Gözümü qəsdən ondan çəkmədən dedim, çünki belədə nəsə bir nəticə çıxarmaq asandı. Əlbəttə, Alyendeyə olan ehtirasının həqiqiliyinə inanmırdım (intəhası, Mariya temperamentdə adamdan nə desən gözləmək olardı), ancaq məcbur eləmək istəyirdim “qardaş sevgisi” deyəndə nəyi nəzərdə tutduğunu izah eləsin. Düşündüyüm kimi, Mariya cavabı ləngidirdi. Təbii ki, söz axtarırdı. Nəhayət, dilləndi:

– Onunla yatdığımı dedim, onu istədiyimi demədim.

– Aha! – qalib gəlmiş kimi bərkdən dedim, – deməli, ona laqeyd olsan da, onunla yatırsan, ancaq bununla belə, onu bunun əksinə inandırmağa çalışırsan!

Mariya donub qaldı. Sifətindən göz yaşları süzüldü. Gözləri çatlamış şüşə kimi sanki torla örtüldü.

– Mən bunu deməmişəm, – o pıçıldadı.

– Bir şey aydındı, – ona acımadan sözümə davam elədim, – əgər sən göstərsən ki, heç nə hiss eləmirsən, bu, səninçün əziyyətdi, vur-tut mehribanlığına, ağlına və başqa şeylərə görə onunla yaxınlıq eləyirsən, – Alyende səninlə bir də heç vaxt yatağa girməz. Başqa sözlə desək, əgər o özünü əvvəlki kimi aparırsa, deməli, sən təkcə öz sevgini yox, hisslərini də imitasiya eləyə bilirsən. Həzz aldığını yalandan göstərməyi də gözəl bacarırsan.

Mariya döşəməyə baxa-baxa dinməzcə ağlayırdı.

– Sən dəhşətli dərəcədə qəddarsan, – nəhayət, dilləndi.

– İndi iltifat göstərməyin yeri deyil, məni işin mahiyyəti maraqlandırır. Mahiyyət də ondan ibarətdi ki, sən uzun illərdi təkcə sevgini yox, hisslərini də imitasiya eləməklə ərini aldatmağı bacarmısan. Adi bir məktəbli də bundan nəticə çıxara bilər: bəs məni niyə aldatmayasan? Səndəki dəyişikliklərin səmimiliyinə niyə şübhə elədiyimi indi başa düşürsən. Otelloya xəbərdarlıq eləyən Dezdemonanın atasını həmişə xatırlayıram: atasını aldadan qadın istənilən kişini də aldada bilər. Uzun illər ərzində Alyendeni aldatmağın heç cür başımdan çıxmır.

Birdən qəddarlığın lap son həddinə çatmaq istədim və öz sözlərimin kobudluğunu, iyrəncliyini bütün çılpaqlığıyla anlasam da, əlavə elədim:

– Kor adamı aldadırsan.

XX

Hələ cümləni deyib qurtarmamış, artıq onu dediyimə peşman olmuşdum: bunu deyib sadist kimi ləzzət almaq istəyən adamın ürəyinin dərinliyində daha təmiz, daha kövrək bir varlıq bu amansız cümlə hədəfə dəyən kimi üstünlük qazanıb, bu səfeh, mənasız sözlər ağızdan çıxana qədər dinməzcə Mariyanın tərəfinə keçdi (doğrudan da, bunu deməklə nə qazanmaq olardı ki?). Bu sözlər ağzımdan az qalmışdı çıxsın ki, içimdəki adam sanki bunları deyəcəyimə inanmaq istəmirmiş kimi heyrətlə qulaq kəsildi. Və bu sözlər deyildiyi vaxt içimdəki adam artıq mənim iradəmə, vicdanıma hakim kəsilmişdi və özünü yetirib, az qalmışdı cümləni qurtarmağa qoymasın. Mən sözümü qurtaranda (hər halda dayanmadım), bu adam mənə tamamilə hakim kəsilib hökm etdi ki, üzr istəyim, Mariyanın qarşısında alçalım, öz qəddarlığımı, kobudluğumu etiraf edim. Şüurumun lənətə gəlmiş ikiləşməsi neçə dəfə dəhşətli hadisələrə bais olub! Bir “mən” xeyirxah işlər görməyə çağıranda, o biri “mən” riyakarlıqda, yalançı alicənablıqda təqsirləndirir; biri kimisə alçaltmağa təhrik eləyəndə, o birisi canıyananlıq edir və başqalarında dözmədiyim nöqsanları məndə tapır; biri mənə dünyanın gözəlliklərini göstərməyə can atanda, o biri onun bütün eybəcərliklərini ortaya qoyur və xoşbəxtliyin gülünc bir şey olduğuna inandırmağa çalışır. Necə olsa da, Mariyanın qəlbində açılan yaranı sağaltmaq artıq gecdi – bu barədə indi hansısa üfunətli mağarada gizlənmiş ikinci bədxah “mən” sevinə-sevinə pıçıldayırdı, – vaxt biryolluq itirilmişdi. Mariya üzgün halda dinməzcə ayağa durdu və onun baxışından (o, mənə necə də tanış idi!) başa düşdüm: bizi hərdən birləşdirən kövrək könül körpüsü həmişəlik uçmuşdu. Bu, sərt, anlaşılmaz baxış idi. Birdən mənə elə gəldi ki, bu körpünü heç vaxt bərpa eləmək mümkün olmayacaq və ümidsizlik məni ən həqarətli hərəkətdən saxlamadı – mən onun ayaqlarını öpməyə başladım. Axır ki, o, mərhəmətlə gözlərimə baxdı və baxışları bir an yumşaldı. Ancaq vur-tut təəssüf hissi keçirdiyinə görə, vur-tut ona görə.

Mariya hirslənmədiyini təkrar edib, emalatxanadan gedəndə, iradəm tamam sındı. Yerimdən tərpənə bilməyib, otağın ortasında dayanaraq, gic kimi bir nöqtəyə baxırdım. Birdən ağlıma gəldi ki, təcili hərəkət eləmək lazımdı.

Mən küçəyə qaçdım, ancaq Mariyadan əsər-əlamət yox idi. Taksi tutub evinə getdim. Düşündüm ki, birbaşa evə getməz, heç olmasa, qayıdanda görərəm. Bir saat boş-boşuna gözlədim. Sonra kafedən evinə zəng elədim; məlum oldu ki, Mariya evdən saat dörddə çıxıb (saat dörd – yanıma gəldiyi vaxtdı), hələ də qayıtmayıb. Bir neçə saat da gözlədim. Sonra yenə zəng elədim: mənə dedilər ki, Mariya gecə qayıdacaq.

Özümü itirmiş halda, adətən, onunla görüşdüyümüz, ya gəzdiyimiz yerləri – Rekoleta qəbiristanlığını, Sentenarno prospektini, Fransa və Puerto-Nueva meydanını bir-bir gəzdim. Mariya heç harada yoxdu. O, əlbəttə, bizim ən yaxşı anlarımızı xatırlatmayacaq yerlərdən başqa, istənilən küçədə gəzə bilərdi. Yenə onun evinə tərəf cumdum, axı artıq çox gec idi, yəqin, qayıtmış olardı. Mariya artıq qayıtmışdı: dedilər ki, yerinə girib, gələ bilmir. Hər halda, mən adımı dedim.

Bizi bir-birimizə bağlayan tel birdən qırılmışdı.

XXI

Mən ümidsizlik içində geri qayıtdım.

Adətən, bu dünyada yalqızlıq hissi məndə öz üstünlüyümə inam hissiylə birləşib: mən insanlara nifrət eləyirəm və onları murdar, eybəcər, küt, acgöz, nəzakətsiz, kobud sayıram, belə ki, tənhalıq məni qorxutmur, əksinə, hətta sakitlik hiss eləyirəm.

Ancaq onda, ümumiyyətlə, buna oxşar anlarda tənhalığa mənim öz qüsurlarım səbəb olurdu. Belə anlarda dünya mənə gözəl görünmür, ancaq mən onun bir hissəsi olduğumu başa düşürəm və məhv eləmək ehtirası məni bürüyür. Mən intihar haqqında düşünürəm, ya möhkəm içib fahişə yanına gedirəm. Sonra ətrafımdakı yaramazlar kimi alçaq olduğumu özümə sübut eləyib, bir az yüngülləşirəm.

Həmin gecə hansısa bir ucqarda möhkəm içdim. Nadir hallarda belə eşşək kimi içirəm: mənimlə olan qadın, kafedəki dənizçilər birdən mənə elə iyrənc göründülər ki, durub küçəyə sıçradım. Viamonte ilə gedib dalğaqırana düşdüm və oturub ağladım. Aşağıdakı bulanıq su məni qıcıqlandırdı: belə əzab çəkmək nəyə lazım? İntihar adamı asanca şirnikdirir – mənasız dünya bircə anda nəhəng kabus kimi dağılır, göydələnlərin, zirehli maşınların, tank və həbsxanaların möhkəmliyinin vur-tut fantasmaqoriya olduğu, qorxulu yuxulardakı göydələnlərdən, zirehli maşınlardan, tank və həbsxanalardan heç də gerçək olmadığı üzə çıxır.

Əgər belə düşünsək, elə həyatın özü də yalnız ölümün azad edə biləcəyi qorxulu uzun yuxudu: o da, bir növ, oyanış olacaq. Bəs ondan sonra nə gələcək? Mütləq və əbədi “heç yerə” atılmaq qorxusu məni həmişə intihar eləməkdən saxlayır. İnsan, hər halda, həyata o qədər bağlıdı ki, onun natamamlığına, əzablarına dözməyə hazırdı, öz iradəsiylə bu qarabasmanı məhv eləməyə cəsarəti çatmır. Adətən, intihardan əvvəl son dərəcə ümidsizliyə qapılanda, insan naqisliklərini sayıb qurtarıb, başa düşəndə ki, bunlar düzələn deyil, varlığın hansısa cəlbedici zərrəsi, nə qədər əhəmiyyətsiz olsa da, birdən gözündə böyük dəyər qazanıb həlledici olur və onda suda batan saman çöpündən yapışan kimi, biz də ondan yapışırıq.

Evə qayıtmaq istəyəndə hava işıqlaşırdı. Bunun necə baş verdiyini bilmirəm, ancaq yaxşı yadımdadı ki, evə getmək qərarına gəlsəm də, bir də gördüm Alyendenin evinin qarşısındayam. Arada nə baş verdiyi çox vaxt yadımda qalmır. Budur, dalğaqıranda oturub sarı sulara baxa-baxa fikirləşirəm: “İndi gedib yatmaq vaxtıdı” və bir də başımı yuxarı qaldırıb görürəm Alyendenin evinin qarşısında dayanmışam. Niyə? Bu vaxt Mariyanı görə biləcəyimi düşünməyin özü belə gülməlidi. Bir xeyli key kimi dayanandan sonra qərara gəldim, prospektə düşüb qarşıma çıxan ilk kafeyə girim və belə tezdən nə üçün zəng vurduğumu necə izah edəcəyimi düşünmədən zəng vurum. Beş dəqiqə sonra o mənə cavab verəndə, heç nə demədən, qorxmuş halda tələsik dəstəyi asdım. Kafedən çıxıb hara gəldi getdim. Bir də gördüm yenə kafedəyəm. Başqa müştərilərdən fərqlənməmək üçün spirtli içki istədim və içə-içə başa düşdüm ki, evə qayıtmaq lazımdı.

Evə gəlib çıxana qədər hələ bir xeyli vaxt keçdi. Soyunmadan çarpayıya atılıb yuxuya getdim.

XXII

Heç cür qışqıra bilmədiyimə görə yuxudan ayıldım və gördüm ki, emalatxananın ortasında dayanmışam. Bax belə bir yuxu görmüşdüm: dostlarla yığışıb bir nəfərə qonaq getməliydik. İlk olaraq mən gəldim; kənardan ev başqa evlərdən seçilmirdi. Ancaq içəridən evin heç də adi olmadığı, başqalarından necəsə fərqləndiyi dərhal nəzərə çarpırdı. Ev sahibi dedi:

– Mən sizi gözləyirdim.

Bu, tələ idi. Bütün gücümü toplayıb qaçmaq istədim, ancaq artıq gec idi – bədənim mənə qulaq asmırdı. Fikirləşdim: olacaqla barışıb özümü elə aparım, guya bütün bunlar başqasının başına gəlir. Ev sahibi yavaş-yavaş məni quşa – adam boyda quşa çevirdi. İlk əvvəl ayaqlarımdan başladı: onların tədricən xoruz ayaqlarına çevrildiyini gördüm. Sonra bütün bədənim santimetr-santimetr dəyişməyə başladı. Ümidim nə üçünsə hələ də gəlib çıxmayan dostlarıma qalmışdı. Dostlar gəlib çıxanda isə məndəki dəhşətli dəyişikliyi sezmədiklərinə heyrətləndim. Onlar həmişəki kimi danışırdılar, deməli, onlar üçün əvvəlki adamıydım. Məni həmişəki adam kimi görmələri üçün sehrbazın onları qəsdən tilsimlədiyini anlayıb, başıma gələnləri onlara danışmaq qərarına gəldim. Sehrbazın hirslənib mənim başıma daha dəhşətli bir şey gətirəcəyindən qorxub, sakit danışmaq istəsəm də, ağzımdan anlaşılmaz səslər çıxdı. Bu yerdə tamam gözlənilməz bir şey baş verdi: dediyim hər söz civiltiyə, cikkiltiyə çevrilirdi, ancaq bu insan civiltisi çox qəribə və kədərliydi. Ən qəribəsi də o idi ki, mənim nəhəng quşa çevrildiyimi sezmədikləri kimi, dostlarım bunu da sezmirdilər; əksinə, onlar üçün mənim səsimdə qeyri-adi heç nə yox idi və dediklərim onlara normal görünürdü, çünki bir dəfə də öz heyrətlərini bildirmədilər. Mən dəhşət içində susdum. Onda ev sahibi mənə baxdı – gözləri pis-pis parıldayırdı və əlbəttə, bu parıltını yalnız mən sezdim. Və anladım: mənim quşa çevrildiyimi heç vaxt heç kim bilməyəcək. Mən biryolluq ölmüşəm və bu sirri özümlə qəbrə aparacağam.

XXIII

Gəlin əvvəlki söhbətimizə qayıdaq. Dediyim kimi, otağın ortasında soyuq tər içində oyandım.

Saata baxdım: səhər saat on idi. Durub zəng vurmağa getdim. Mənə dedilər ki, Mariya malikanəyə gedib. Bu, məni tamam sarsıtdı. Sonra nə eləyəcəyimi kəsdirmədən bir xeyli uzanıqlı qaldım. Nəhayət, ona məktub yazmaq qərarına gəldim.

Bu çox uzun məktubda nə yazdığım dəqiq yadımda deyil: özümü lənətləyib, ondan üzr istəyirdim, ona layiq olmadığımı və tək-tənha ölməyə məhkum edilməyimin ədalətli olduğunu deyirdim.

Günlər işgəncə içində uzanıb gedirdi, ancaq məktuba cavab yox idi. Mən ikinci məktubu yazdım, onun arxasınca üçüncünü, dördüncünü yazdım. Onlar bir-birini təkrarlayırdı. Növbəti məktubda ümidsizlik daha çox hiss olunurdu. Ayrıldığımız gecədən sonra başıma gələnləri, hətta intihar etmək istədiyimi belə gizlətmədən, ən iyrənc təfərrüata qədər hər şeyi, nəhayət, yazmaq qərarına gəldim. Belə üsula əl atmağı özümə sığışdırmasam da, hər halda, bundan istifadə elədim. Əlavə edim ki, özümün ən nalayiq hərəkətlərimi və Posadas küçəsində onun evinin qarşısında tək qaldığım həmin gecə məni bürüyən ümidsizliyi təsvir edərkən özümə yazığım gəldiyindən ağladım. Bunu oxuyanda Mariyanın da eyni hissləri keçirəcəyini düşünüb, bir az yüngülləşdim. Və sifarişli məktubu göndərəndə hər şeyin yaxşı olacağına ümid eləyirdim.

Qayıdan poçtla Mariyadan şəfqət dolu məktub aldım. Mənə elə gəldi ki, bundan sonra sevgimizin ilk anları təzədən canlanacaq, əvvəlki kimi olmasa da, hər halda, başlıca şey qalacaq: şah həmişə şahdı, hətta məkrli, etibarsız vassallar onu satıb rüsvay eləsələr də.

Mariya malikanəyə gəlməyimi xahiş eləyirdi. Dəli kimi çamadanımı yığıb, etüd qovluğumu götürüb Konstitusyon vağzalına cumdum.

XXIV

Alyende stansiyası bir neçə kəndlinin, əynində köynək olan rəisin və bardaqda süd satan qızın gəzişdiyi adi balaca kənd vağzalı idi.

Məni iki şey hirsləndirdi: Mariyanın yoxluğu və sürücünün olması.

Vaqondan düşən kimi o, mənə yaxınlaşıb soruşdu:

– Cənab Kastel sizsiniz?

– Yox, – sakitcə cavab verdim. – Mən cənab Kastel deyiləm. – Dərhal da fikirləşdim ki, geri qayıdan qatarı gözləyənə qədər günortaya kimi burada ilişib qala bilərəm. Hər halda, adımı deyəsi olacaqdım. – Hə, – o dəqiqə də əlavə elədim: – Mənəm Kastel.

Sürücü təəccüblə mənə baxdı.

– Götürün, – çamadanımı və molbertimi ona uzadıb mızıldadım.

Biz maşına tərəf getdik.

– Mariya xanım özünü pis hiss eləyir, – o dedi.

– Özünü pis hiss eləyir! – istehza ilə pıçıldadım.

Bu bicliklər mənə necə də tanışdı! Yenə Buenos-Ayresə qayıtmaq istədim, ancaq indi qatarı gözləməkdən əlavə, gərək yenə sürücüyə Kastel olmadığımı, ya əgər Kasteləmsə, tamamilə normal adam olduğumu sübut eləyəydim. Tezcə hər şeyi ölçüb-biçib qərara gəldim: hər ikisində də sürücünü inandırmaq asan olmayacaqdı. Təslim olub, məni malikanəyə aparmasına imkan verdim. Geri qayıtsam nə olacaqdı ki? Həmişəki əhvalat təkrarlanacaqdı – hirsimi Mariyanın üstünə tökə bilmədiyimdən daha da artan hikkəmlə onsuz son dərəcə əzab çəkəcəyəm, işləyə bilməyəcəyəm, bütün bunların hamısı da Mariyanın uydurulmuş xəstəliyi ucbatından. Ona görə “uydurulmuş” deyirəm ki, bunun doğru olub-olmadığını sonra da öyrənə bilmədim.

Xanter nə iləsə Alyendeni xatırladırdı (məncə, onların əmioğlu olduğunu demişəm); o da uzun, qarabuğdayı, arıq idi, ancaq onun gözləri oyur-oyur oynayırdı. “Bu adam iradəsiz riyakardır”, – deyə düşündüm. Bu cür rəy o məqam üçün təsəlliverici idi...

O, məni istehzalı bir nəzakətlə qarşıladı və siqaret çəkən iriağızlı arıq qadına təqdim elədi. Acıqlı sifəti olan bu qadın Paris ləhcəsində danışırdı, gözləri uzağı görmürdü, adının Mimi Alyende olduğunu dedi.

İlahi, Mariyanın ətrafındakı bu adamlar kimdi? Bəlkə, doğrudan da, özünü pis hiss eləyir? O qədər kədərliydim ki, bu iki adamın yanımda olduğunu, demək olar, hiss eləmirdim. Ancaq birdən öz vəziyyətimi xatırlayıb, üzünün ifadəsini öyrənmək üçün cəld Xanterə tərəf çevrildim. Belə adamlarla qarşılaşanda bu cür üsul gözəl nəticələr verir.

Xanter istehzalı baxışlarla diqqətlə mənə baxırdı, ancaq dərhal üzünün ifadəsini dəyişməyə çalışdı.

– Mariya özünü pis hiss elədiyindən uzanıb, – o dedi. – Yəqin, tezliklə aşağı düşər.

Mən ürəyimdə onu söydüm. Bu adamlarla həmişə sayıq olmalısan; bundan başqa, mən ciddi surətdə onların düşüncə tərzini, zarafatlarını, reaksiyalarını, hisslərini öyrənməyə hazırlaşmışdım. Mariyanı yaxşı başa düşmək üçün bütün bunlar mənə lazım olacaqdı. Beləliklə, mən baxmağa və qulaq asmağa hazırlaşmışdım, həm də çalışırdım, ovqatım yaxşı olsun. Özümü inandırırdım ki, Xanterin və bu üçlük taxtanın ikiüzlü hərəkətləri xoşuma gəlir. Ancaq yenə də kefim açılmırdı.

– Deməli, siz rəssamsınız, – uzağı görməyən qadın səhrada küləkdən qorunurmuş kimi gözlərini qıyıb dedi. Yaxşı görmək istəyindən üz-gözünü belə əyişdirməsi (guya eynək onu eybəcər göstərəcəkdi) ona daha sırtıq, daha riyakar görkəm verdi.

– Bəli, senyora, – acıqla cavab verdim. Onun senyorita olduğuna əmin idim.

– Kastel çox gözəl rəssamdı, – Xanter dedi.

Sonra mənim işlərimlə bağlı bir yığın axmaq fikir səsləndi: tənqidçilərin hər sərgimdən sonra istifadə etdikləri formulları işlədərək onları təriflədi – “əsaslı surətdə” və sairə. Nə gizlədim, bu ümumi yerləri təkrar edərək, o öz yumor hissini büruzə verdi. Miminin qıyılmış gözlərinin yenə mənə dikildiyini və haqqımda nə deyəcəyini təsəvvürünə gətirib büzüşdüyünü sezdim. Hər halda, mən onu heç tanımırdım.

– Hansı rəssamlar sizin xoşunuza gəlir? – Mimi imtahan götürürmüş kimi soruşdu.

Yox, indi yadıma düşür ki, bu sualı biz aşağı düşəndən sonra verdi. Əvvəlcə məni bağdakı çay süfrəsinin arxasında oturmuş qadına təqdim elədi. Xanter məni qalacağım otağa apardı. Yuxarı qalxanda (ev ikimərtəbəli idi) o dedi ki, bina bir az yenidən qurulmaqla əvvəlki görkəmini saxlayıb və babasının öz ulu babasının köhnə evinin bünövrəsində tikdiyi ev kimi qalıb. “Bunun mənə nə dəxli?” – deyə fikirləşdim. Bu oğlan nəyə görəsə özünü sadə və səmimi göstərmək istəyirdi. O, günəş saatından, ya hansısa günəş mexanizmindən danışanda fikirləşirdim ki, Mariya yuxarıdakı otaqların birində olmalıdı. Xanter mənim diqqətlə baxdığımı sezib dedi:

– Burda bir neçə yataq otağı var. Ümumiyyətlə, ev kifayət qədər məzəli tikilsə də, xeyli rahatdı.

Xanterin memar olduğunu xatırladım. Maraqlıdı, hansı tikililəri o, məzəli saymırdı?

– Bu, babamın otağıydı, indi mən qalıram, – pilləkənlə üzbəüz orta otağı göstərib dedi.

Sonra Xanter başqa qapını açdı.

– Bu da sizin otaq, – dedi.

Məni aşağıda çay süfrəsində gözlədiklərini də əlavə edib otaqdan çıxdı. Xanter gedəndən sonra ürəyim döyündü: Mariya lap yaxınlıqdakı otaqların birində ola bilərdi. Mən tərəddüd içində yataq otağının ortasında dayanmışdım. Birdən ağlıma bir fikir gəldi: bu otağı qonşu otaqdan ayıran divara yaxınlaşıb (Xanterin otağını yox), yavaşca döydüm. Cavab gəlmədi. Koridora çıxıb, ətrafda heç kimin olmadığına əmin olandan sonra həmin otağın qapısına yaxınlaşıb, həyəcan içində qapını döymək üçün əlimi uzatdım. Ancaq cürətim çatmadı və tələsik öz otağıma qayıtdım. Sonra bağa düşmək qərarına gəldim. Əməlli-başlı çaşıb qalmışdım.

XXV

Hə, biz artıq süfrə arxasında oturanda sümükləri çıxmış xanım soruşdu ki, mən hansı rəssamları sevirəm. Fikirli halda bir neçə ad çəkdim: Van Qoq, El Qreko. O, istehza ilə mənə baxdı:

– Tiens!1 (Bir gör ha! – fr.)

Sonra əlavə elədi:

– Həddindən artıq məşhur adamlar mənim xoşuma gəlmir. Bilirsən, – Xanterə tərəf çevrilib dedi, – Mikelancelo, El Qreko kimi dahilər məni qıcıqlandırır. Böyüklük və mövqe həddindən artıq gözə girir. Sən bunu nəzakətsizlik saymırsan? Məncə, rəssam bir vacib şərtlə razılaşmalıdı: heç vaxt diqqəti özünə çəkməməlidi. Dramatizm və orijinallığın gözə girməyindən zəhləm gedir. Razılaş ki, başqalarına oxşamamağa çalışanda sən onları necəsə alçaldırsan, vur-tut babat adam olduqlarını təsdiqləyirsən, bu isə pis zövq deməkdi. Əgər mən yazıçı, ya rəssam olsaydım, əsərlərimin diqqət çəkməməsinə çalışardım.

– Şübhə etmirəm, – Xanter istehza ilə dedi və əlavə etdi: – Sən, yəqin ki, məsələn, “Karamazov qardaşları”nı yazmaq istəməzdin.

– Quello horreur!2 (Allah eləməsin! – fr.) – Mimi başını göyə qaldırıb bərkdən dedi. Sonra izah elədi: – Hamı vicdanlı olduğunu nümayiş etdirməyə çalışır... Siz rus romanının öhdəsindən gələ bilirsiniz?

Axırıncı sual qəfildən mənə ünvanlanmışdı, ancaq Mimi cavab gözləməyib, yenə Xanterə sarı dönərək sözünə davam elədi:

– Bilirsən, hələ bir rus romanını da axıra qədər oxuya bilməmişəm. Onlar həddindən artıq böyükdü. Minlərlə iştirak edən şəxs var, ancaq sonda məlum olur ki, dörd-beş adamdan çox deyillər. Aleksandr adında qəhrəmana təzəcə öyrəşirsən ki, məlum olur, onun adı Saşa, ya Saşkadı, sonra hələ bir Saşenka da peyda olur, birdən isə Aleksandr Aleksandroviç Bunin kimi tamamilə inanılmaz bir şey ortaya çıxır, sonra da, sadəcə, Aleksandr Aleksandroviç. Nəyin necə olduğundan yenicə baş çıxardığın yerdə yenə səni çaşdırırlar. Axıra qədər beləcə davam edir: hər personaj bir ailəyə oxşayır. Mübahisə eləmə, bu, yorucudu, elə səndən ötrü də.

– Ancaq, Mimi, buna baxmayaraq, rus adlarını fransız tərzində tələffüz etmək lazım deyil. Məsələn, niyə Çekov əvəzinə Tşexov deyirsən, axı Çekov orijinala daha yaxındır. Sonra sənin “elə” deməyin dəhşətli qallisizmdir.

– Xahiş edirəm, Luisito, zəhlətökən olma, – Mimi dedi, – öz erudisiyanı büruzə verməməyi nə vaxt öyrənəcəksən? Sən adamı bezdirirsən, epuisantsan,3. (zəhlətökən – fr.) düz demirəmmi? – qəfil mənə müraciətlə sözünü bitirdi.

– Elədi, – sualı başa düşmədən qeyri-ixtiyari cavab verdim.

Xanter təbəssümlə mənə baxdı.

Mən son dərəcə kədərliydim. Özgə vaxt da deyirlər, guya mən səbirsizəm. Çox təəccüblüdü ki, bütün bu cəfəngiyata qulaq asmağa necə gücüm çatıb, üstəlik də, bunları necə yadda saxlamağı bacarmışam. Maraqlıdı: kuzenlərə qulaq asanda əhvalımı yaxşılaşdırmaq üçün fikirləşirdim: “Bunlar mənasız, dəmdəməki adamlardır. Onlar Mariyada vur-tut tənhalıq hissi doğura bilərlər. Bunlar mənimlə rəqabət aparmaq gücündə deyillər”. Buna baxmayaraq, yüngülləşə bilmirdim. Ürəyimin dərinliyində başa düşürdüm ki, sevinməyə səbəb yoxdu. Kədərimin səbəbini tapa bilmədiyimdən əsəbiləşirdim, hirslənirdim, ancaq özümü sakitləşdirməyə də çalışırdım ki, bir rahat vaxtda bu haqda ətraflı düşünərəm. Əvvəl mənə elə gəlirdi, bunun səbəbi Mariyanın yoxluğudu, ancaq sonra başa düşdüm ki, bu, məni kədərləndirməkdən çox hirsləndirirdi. Məsələ başqa şeydə idi.

Kuzenlər isə artıq detektivə keçmişdilər. Mimi Xanterdən soruşurdu ki, “Yeddinci dairə”nin sonuncu romanını oxuyubmu.

– Nə üçün? – Xanter təəccübləndi. – Bütün detektivlər bir-birinə oxşayır. Bir ilə birini oxumaq tamamilə kifayətdi. Həftədə birini oxumağı yalnız məhdud adamlar bacarar.

Mimi hirsləndi. Daha doğrusu, özünü hirslənmiş göstərdi.

– Cəfəngiyat danışma, – o dedi. – Detektivlər mənim hələ oxuya bildiyim yeganə kitablardı. Onları həddindən artıq sevirəm. Tamam müəmmadı. Bu güclü detectveslər1. (xəffiyələr – fr.) isə hər şeydən: Minqa dövrünün incəsənətindən, qrafologiyadan, Eynşteyn nəzəriyyəsindən, beysboldan, arxeologiyadan, falçılıqdan, siyasi iqtisaddan, dovşanların Hindistanda yetişdirilməsi statistikasından baş çıxarırlar. Həm də elə alicənabdılar ki, heyran olursan. Düz demirəm? – yenə mənə müraciət elədi.

Sualı gözlənilməz olduğundan nə cavab verəcəyimi bilmədim.

– Elədi, – başımdan eləmək üçün dedim.

Xanter yenə istehza ilə mənə baxdı.

– Sənin detektivi sevmədiyini Jorjiyə deyəcəm, – ciddi baxışlarla Xanteri süzərək əlavə etdi.

– Heç də yox, mən vur-tut onların bir-birinə oxşadığını dedim.

– Onsuz da Jorjiyə deyəcəm. Xoşbəxtlikdən, hamı sənin kimi pedant deyil. Misal üçün, cənab Kastel detektivi sevir, doğrudu?

– Mən? – qorxmuş halda soruşdum.

– Əlbəttə, – Mimi mənim cavabımı gözləmədən yenə Xanterə sarı çevrilib sözünə davam elədi, – hamı səni kimi savant⁷⁷ olsaydı, həyat dözülməz olardı. Əminəm ki, sənin detektivlər barədə bir yığın nəzəriyyən var.

– Şübhəsiz, – Xanter gülümsədi.

– Mən axı deyirdim, – Mimi şahid göstərirmiş kimi yenə mənə müraciət edib acıqlı tərzdə dedi. – Bu tipi mən yaxşı tanıyıram. Özünü göstərməyinə heç nə mane olmur. Yəqin, öz fikirlərini bölüşmək üçün ürəyin gedir.

Xanter, doğrudan da, ondan xahiş olunmasını gözləmədi.

– Mənim nəzəriyyəm, – o, sözə başladı, – bunlardan ibarətdir: iyirminci əsrin detektiv romanı bizim zamanda Servantes dövrünün cəngavərlik romanının vəzifəsini öz üzərinə götürüb. Bundan əlavə, hesab edirəm ki, detektiv romana parodiya kimi indi müasir “Don Kixot”sayağı bir şey yazmaq olar. Bütün ömrü boyu detektiv oxuyan, dünyanın Nikolas Bleykin⁷⁸, ya Elleri Kuinin⁷⁹ kitablarının qanunları ilə yaşadığını düşünüb başı xarab olan adamı təsəvvür eləyin. Xəyalınıza gətirin ki, bu bədbəxt cinayətin təhqiqinə girişir və gerçək həyatda özünü kitabdakı detektiv kimi aparmağa başlayır. Bu mövzuda əyləncəli, faciəli, simvolik, satirik və gözəl nəsə yazmaq olar…

– Bununla özün niyə məşğul olmayasan ki? – Mimi rişxəndlə soruşdu.

– İki səbəbə görə: mən Servantes deyiləm və çox tənbələm.

– Elə birincisi kifayətdi, – Mimi dedi.

Sonra elə bil qəsdən yenə mənə tərəf çevrildi.

– Bu adam, – Xanterin ağzını əyərək dedi, – detektivə ona görə hücum edir ki, bir dənə, hətta ən darıxdırıcı roman belə yazmaq əlindən gəlmir.

– Mənə siqaret ver, – Xanter deyib, əlavə etdi: – Sən nə vaxt öz tərsliyindən əl çəkəcəksən? Birinci, mən heç də detektivin əleyhinə deyiləm, yalnız onu dedim ki, bizim dövrün “Don Kixot”una bənzər nəsə yazmaq olar. İkinci, bu işi bacarmadığımı deyəndə, səhv eləyirsən. Bir dəfə detektiv roman üçün ağlıma əla süjet gəlmişdi.

– Sans blague⁸⁰, – Mimi mızıldadı.

– Gör də. Qulaq as. Bir adamın anası, arvadı və uşağı var. Bir gecə müəmmalı şəraitdə ananı öldürürlər. İstintaq heç bir nəticə vermir. Bir müddət sonra arvadı öldürürlər: hər şey təkrarlanır. Nəhayət, uşağı öldürürlər. Qəhrəman dəli olmaq dərəcəsindədir, çünki hamısını sevir, xüsusən də uşağı. Ümidsiz vəziyyətdə bu sirrin üstünü özü açmaq qərarına gəlir. Dahi xəfiyyələrin bütün metodlarından – induktiv, deduktiv, təhlil, sintez və digər metodlardan istifadə edərək bu nəticəyə gəlir ki, hansı gündə, hansı saatda filan yerdə dördüncü qətl hadisəsi olmalıdı. Sonuncu qurbanın özü olacağı məlumdu. Təyin olunmuş gündə, saatda, onun hesablamasına görə, dördüncü qətlin baş verəcəyi yerə yollanır və qatilin peyda olacağını gözləyir. Ancaq o gəlmir. Qəhrəman hər şeyi yaxşımı düşündüyünü bir də yoxlayır. Bəlkə, yeri düzgün tapmayıb – yox, qəti surətdə dəqiqdi. Yoxsa vaxtı düzgün hesablamayıb – yox, səhv istisna olunur. Bircə dəhşətli variant qalır: qatil artıq burdadır. Başqa sözlə desək, qatil onun özüdür, hər üç cinayət isə şüursuz vəziyyətdə onun tərəfindən törədilib. Yəni detektiv və cinayətkar – eyni şəxsdi.

– Bu, mənimçün çox anlaşılmaz oldu, – Mimi səsini uzada-uzada dedi. – Bəs romanın necə qurtarır? Axı dördüncü qətl də olmalıdı?

– Nəticə aydındı, – Xanter ağır-ağır dedi, – bu zavallı özünü öldürür. Qalır nəyə görə: ya vicdan əzabından, ya da cinayətkar “mən”, adi qurban kimi, detektiv “mən”i öldürür. Hə, necədi?

– Maraqlıdı. Ancaq beləcə danışmaq bir şeydi, roman yazmaq tamam başqa şey.

– Əlbəttə, – Xanter sakitcə razılaşdı.

Sonra Mimi Mar del Platada tanış olduğu hansısa falçıdan və görücü qadından danışmağa başladı. Xanterin buna etinasız yanaşması Mimini özündən çıxardı:

– Şübhən olmasın, bu, kifayət qədər ciddidi. Onun əri mühəndis fakültəsinin professorudu.

Onlar telepatiya barədə mübahisə eləməyə başladılar, mən isə Mariya hələ də gözə görünmədiyinə görə iztirab çəkirdim. Bir neçə dəqiqədən sonra yenə onların söhbətinə qulaq asanda artıq kəndlilərin vəziyyətindən danışırdılar.

– Məsələ ondadı ki, – Mimi müştüyü dirijor çubuğu kimi yellədə-yellədə deyirdi, – adamlar daha işləmək istəmirlər.

Söhbətin axırında qəfil ağlıma gələn fikir qüssəmi dağıtdı: Mariya qəsdən aşağı düşmür ki, onu bezdirən qeybətdən canını qurtarsın. İndi xatırlayıram ki, belə nəticə çıxarmağım heç də şüursuz olmadı, yolda sürücünün Mar del Platadan gəlmiş kuzina haqqında dediyi sözlər buna kömək oldu, ancaq mən onda buna fikir verməmişdim. Hər şey aydındı: Miminin qəfil gəlişindən əhvalı pozulan Mariya özünü xəstəliyə vuraraq, yataq otağına çəkilib: onun bu adamlardan xoşu gəlmir. Belə fikirlərin qüssəmi dağıtdığını hiss eləyib, səbəbini özümçün aydınlaşdırdım: bura gəlib Xanter və Miminin adi kübar riyakarlar olduğunu görəndə sadəlövh “mən”im Xanterin mənə tay ola bilməyəcəyinə sevinib sakitləşmişdi, ancaq fikirləşəndə, daha doğrusu, hiss eləyəndə ki, Mariya da onlardan biridi və yəqin, necəsə onlara oxşayır – ürəyimin dərinliyində kefim pozulmuşdu.

XXVI

Bağda gəzmək üçün süfrədən duranda bizə tərəf gələn Mariyanı görüb gümanımın doğru olduğuna inandım: bu səfeh söhbətdə iştirak etməmək üçün o, bizim çay süfrəsindən qalxmağımızı gözləmişdi.

Hər dəfə Mariya başqa adamların əhatəsində mənə doğru gələndə fikirləşirdim: “Bu məftunedici xilqətlə məni gizli bir tel bağlayır”. Sonralar öz hisslərimi saf-çürük eləyəndə başa düşdüm ki, əvvəl o mənə çox gərək idi (kimsəsiz adada rastlaşdığın insan kimi), tənhalıq qorxusu yoxa çıxanda isə Mariya mənim öyündüyüm zinət əşyasına çevrildi. Sevgimizin məhz sonrakı dövründə saysız-hesabsız çətinliklər yarandı – əlinə düşəni yeməyə hazır olan ac da bir az doyandan sonra yeməyin dadından, köhnəliyindən şikayətlənir. Son illər həbs düşərgəsindən qaçmış adamlara xas öz itaətkarlığıyla seçilən, ən alçaldıcı işlər görməyə hazır, aza qane olan, bununla belə, ürəkdən sevinməyi bacaran mühacirlərlə tez-tez rastlaşıram; ancaq qəribədi, insanın işgəncədən, ya ölümdən canını qurtarmağını dərk etməsi onun xoşbəxtliyi üçün kifayət eləmir. Özünü inamlı hesab edən kimi, sanki həmişəlik itirilmiş qürur, şöhrətpərəstlik, tündməcazlıq tədricən qayıdır – ürkmüş vəhşi heyvan öz yuvasından belə çıxır; həm də sanki haçansa belə alçaldıqlarına görə utanaraq bu keyfiyyətlər onlarda daha da möhkəmlənir. Heç təəccüblü deyil ki, bu cür hallarda biz çox vaxt nankorluğun, qəddarlığın şahidi oluruq.

İndi öz hiss-həyəcanlarımı sakitcə saf-çürük eləməyə heç nəyin mane olmadığı vaxt güman eləyirəm ki, Mariya ilə bizim münasibətlərimizdə də buna oxşar nəsə vardı və yəqin, məni tənhalıqdan asanca qurtaran o xanımı lazımi qədər qiymətləndirməməyimin cəzasını çəkirəm. Bu təmtəraqlı lovğalıq, Mariyanın yeganə sahibi olmaq istəyim gərək məni ehtiyatlandıraydı ki, şöhrətpərəstliyin diktəsiylə təhlükəli yolla gedirəm.

Ancaq Mariya mənə qarşı gələn anda emalatxanadakı kobud hadisəyə, qəddar ittihama görə lovğalıq xəcalətlə əvəzləndi: “Kor adamı aldadırsan”. Hiss elədim ki, heydən düşürəm, məni soyuq tər basır. Bu adamların içində belə vəziyyətdə olmaq! Bircə onun qarşısında diz çöküb məni bağışlamasını, özümə bəslədiyim nifrəti, az da olsa yüngülləşdirməyini xahiş eləməyəm!

Mariya sakit görünürdü və bu günün anlaşılmaz qüssəsi yenə məni bürüdü.

Aramızda vur-tut dost münasibətləri olduğunu sanki qohumlarına göstərirmiş kimi, o, mənimlə laqeydcəsinə görüşdü. Bu yaxınlarda yenə ümidsiz vəziyyətdə olanda aramızda baş verən xoşagəlməz söhbəti əsəbiliklə xatırladım; demişdim ki, şər qarışanda San-Ciminyano təpəsindən qala bürclərinə tamaşa eləmək gözəl olardı. Mariya heyranlıqla mənə baxmışdı: “Çox yaxşı fikirdi, Xuan Pablo!” Onda elə bu gecə birlikdə qaçmaq təklifini elədim. Mariya qorxdu, tutuldu və qaşqabaqlı halda dedi: “Bizim yalnız özümüzü düşünməyə haqqımız yoxdur. Həyat həddindən artıq mürəkkəbdir”. Mən nə demək istədiyini soruşdum. O lap pərt halda cavab verdi: “Sevinclə kədər yarıdı”. Mən birdən durub xudahafizləşməmiş getdim. Mariya ilə heç vaxt canbir-qəlbdə ola bilməyəcəyimiz mənə aydın oldu, yalnız bəzi yuxuların xatirəsi, ya hansısa musiqi pasajına qulaq asanda duyduğumuz sevinc kimi ötəri mənəvi yaxınlıqla kifayətlənməli olacaqdıq.

İndi də Mariya özünün hər hərəkətinə, sifətinin ifadəsinə, hər sözünə fikir verirdi. Hətta o biri, başqa qadına gülümsəməyi də bacarırdı!

Mariya soruşdu ki, eskizləri gətirmişəmmi.

– Hansı eskizləri? – indi bizə sərfəli olsa da, imkan düşən kimi bicliyindən qalmamağına qəzəblənib hirslə dedim.

– Göstərəcəyinizi vəd etdiyiniz eskizləri, – Mariya sakitcə təkid etdi, – limanda çəkdiyiniz eskizləri.

Mən nifrətlə ona baxdım, ancaq o, mənim baxışlarıma sakitcə tab gətirdi və yalnız bir andaca baxışları yumşaldı, sanki deyirdi: “Mənə rəhmin gəlsin!” Sevimli, sevimli Mariya! Onun yalvarışı, alçalması mənə necə də əzab verirdi! Nifrəti şəfqət əvəz elədi.

– Əlbəttə, götürmüşəm, otaqdadı.

– Mən çox istəyirəm onları görəm, – artıq laqeydcəsinə dedi.

– Elə indi də mümkündü, – onun məqsədini anlayıb razılaşdım.

Miminin bizə qoşulacağından qorxdum, ancaq Mariya onu yaxşı tanıyırdı və dərhal baş verəcək hər cür müdaxilənin qarşısını aldı:

– Biz tezliklə qayıdırıq.

Bunu deyib, qoluma girərək məni evə apardı. Mən cəld geri döndüm və deyəsən, Xanterə baxan Miminin gözlərində qaliblərə xas bir parıltı gördüm.

XXVII

Malikanədə bir neçə gün qalmaq fikrindəydim, ancaq vur-tut bir gün qaldım. Səhər hava işıqlaşar-işıqlaşmaz çamadanımı və etüd qovluğumu götürüb qaçdım. Bu, axmaq bir hərəkət kimi də görünə bilərdi, ancaq başqa cür mümkün olmadığını başa düşəcəksiniz.

Xanterlə Mimini tərk edib, biçarə eskizlərin arxasınca evə getdik, sonra etüd qovluğunu və eskizlərin yerinə şəkillər olan qovluğu götürüb aşağı düşdük. Bunu da Mariya düşünüb-quraşdırmışdı.

Ancaq kuzenlər artıq yox idilər. Mariyanın kefi kökəlmişdi və sahilboyu parkda gəzişəndə əhvalı çox yaxşıydı. Onu hələ bu cür görməmişdim: tamamilə başqa qadın idi, şəhərin sıxıntısında tanıdığım qadına oxşamırdı. O, daha oynaq, daha enerjili idi. Onda əvvəllər mənə məlum olmayan nəsə bir hissiyyat, rənglərdən, qoxulardan zövq almaq duyğusu üzə çıxmışdı: ağac gövdəsinin rəngindən, qurumuş yarpaqdan, hansısa böcəkdən, dənizin qoxusu qarışmış evkalipt ətrindən vəcdə gəlirdi (bu, mənimçün anlaşılmazdı, çünki mən yalnız təsəvvürümdəkilərdən zövq alıram). Ancaq bütün bunlar məni heç də sevindirmirdi, əksinə, sıxır, qanımı qaraldırdı, axı Mariyanın bu xüsusiyyətləri mənə yaddı, onlar, yəqin, Xanterə, ya başqa birinə xasdı.

Get-gedə lap qüssələnirdim, ancaq, bəlkə, bu qüssəni daha da aydın eşidilən dalğaların səsi gətirirdi. Biz dağdan enərkən, səma bütün genişliyiylə qarşımda açılanda qüssəmin qaçılmaz olduğunu başa düşdüm: gözəlliyi, ya ona yaxın nəyisə görəndə həmişə belə olurdu. Maraqlıdı, görən, hamı belə hisslər keçirir, yoxsa bu, mənim bədbəxt təbiətimin daha bir qüsurudu?

Biz qayalıq yamacda oturub, dənizin səsinə qulaq asaraq, hərdən dikə gəlib çatan köpüklü damcıları üzümüzdə hiss edərək, bir xeyli dinib-danışmadıq. Tufan qabağı səma mənə Tintorettonun “Sarasinlərin xilası” tablosunu xatırlatdı.

– Neçə dəfə sənə, – Mariya dedi, – bu dənizi, bu səmanı göstərmək istəmişəm. – Sonra əlavə elədi: – Bəzən mənə elə gəlir, sahil hər ikimizindir. Sənin tablondakı tənha qadını görən kimi mənə çox oxşadığını və sənin də kor-koranə öz dinib-danışmayan həmsöhbətini axtardığını hiss elədim. Həmin gündən hey səni düşünürdüm, dəfələrlə yuxuda gördüm ki, sən burdasan, ömrümün nə qədər saatını keçirdiyim həmin bu yerdəsən. Bir dəfə az qala yanına gəlib hər şeyi etiraf eləmək istəmişdim. Ancaq nə vaxtsa səhv elədiyim kimi, yenə səhv eləməkdən qorxurdum və ümid eləyirdim ki, özün məni axtarıb tapacaqsan. Həmişə sənə kömək eləyirdim, hər gecə səni çağırırdım və görüşümüzün mümkünlüyünə o qədər inanırdım ki, liftdə qorxudan donub qaldım və nəsə səfeh bir şey dedim. Səhv etdiyindən (sən elə düşünürdün) kədərlənmiş halda liftdən çıxanda mən dəli kimi arxanca qaçdım. Sonra San-Martin meydanındakı görüşümüz... Sən nəsə vacib bir şeyi mənə izah eləməyə çalışırdın, mənsə səni həmişəlik itirməmək və kədərləndirməmək üçün hər şeyi dolaşdırmağa çalışırdım. İstəyirdim səni çaşdıram, səni inandıram ki, eyhamlarını, şifrəli məktublarını başa düşmürəm.

Mən susurdum. Mariyanın səsinə, məftunedici səsinə qulaq asdıqca, duyğuların çoxluğundan, dolaşıq fikirlərdən başım fırlanırdı. Nəsə donub qalmışdım. Qürub günəşi, üfüqdəki buludlar nəhəng metal ərintisini xatırladırdı. Bu ecazkar anların bir də heç vaxt təkrarlanmayacağını hiss eləyirdim. “Heç vaxt, heç vaxt”, – deyə fikirləşirdim və eyni zamanda, hündürlükdən artıq ürəyim bulanırdı. Mariyanı özümlə uçuruma dartıb aparmaqdan asan nə vardı ki!

Yalnız ayrı-ayrı kəlmələr gəlib mənə çatırdı: “İlahi… Birlikdə olduğumuz bu uzun vaxt ərzində nə qədər hadisələr olub… Dəhşətli hadisələr… Biz axı bu mənzərənin yalnız bir zərrəsi deyilik, biz qanı, canı olan miskin, pozğun insancığazlarıq…”

Dəniz tədricən qara yırtıcıya çevrilirdi. Hava qaraldıqca, dalğaların uzaqdan gələn səsi vahimə yaradırdı. Demə, hər şey çox sadəymiş! O deyirdi ki, biz miskin, pozğun insancığazlarıq, amma iyrənc hərəkətlərə qadir olduğumu bilsəm də, onun da rəzilliklər eləməyindən şübhələnməyim məni kədərləndirirdi. “Bəs bunlar necə olmuşdu? – fikirləşirdim. – Kiminlə, nə vaxt?” Və Mariyanın üstünə atılıb onu parça-parça eləmək, boğub dənizə atmaq istəyi get-gedə mənə hakim kəsilirdi. Onun danışdıqlarını qırıq-qırıq eşidirdim: deyəsən, əmisi oğlu Xuandan, kənddə keçirdiyi uşaqlıq illərindən nəsə deyirdi; bu və o biri kuzeni ilə bağlı “əzablı və dəhşətli” hadisələr barədə sözlər eşitdim. Mariya, görünür, həyatında məhrəm saxladığı hadisələri mənə etiraf eləyirdi, mənsə gic kimi bunlara qulaq asmamışdım.

– Hansı əzablı və dəhşətli hadisələr? – mən qışqırdım.

Ancaq Mariya məni eşitmirdi, elə bil özündə deyildi.

Xeyli vaxt keçdi, yəqin, yarım saat olardı. Əvvəllər olduğu kimi, Mariyanın üzümü sığalladığını hiss elədim. Danışmağa heyim yox idi. Uşaq kimi başımı onun ətəyinə sıxmışdım və biz beləcə xeyli oturduq; vaxt dayanmışdı, sanki uşaqlıqdan və ölümdən başqa heç nə yoxdu.

Çox heyif ki, dərinlikdə şübhəli və müəmmalı nəsə gizlənmişdi! Çox istəyirdim haqlı olmayam, çox istəyirdim Mariya indi necə varsa, eləcə də qala! Ancaq əbəs yerə: lap yaxından döyünən ürəyinə qulaq asdığım, əllərinin saçımı sığalladığı vaxt qara fikirlər su basmış çirkli zirzəmidə ciyildəyə-ciyildəyə azad olacaqlarını gözləyən siçovullar kimi başımda qımıldanırdı.

XXVIII

Nəsə qeyri-adi bir şey baş vermişdi. Evə qayıdanda Xanteri həyəcanlı vəziyyətdə gördük (ancaq onun kimiləri öz duyğularını büruzə verməyi xoşlamırlar); o özünü ələ almağa çalışırdı, amma, şübhəsiz, nəsə baş vermişdi. Mimi getmişdi, yemək otağında isə hər şey şam yeməyinə hazır idi; biz, əlbəttə, bir az gecikmişdik və gələn kimi xidmətçilər tələsik bizə qulluq eləməyə başladılar. Şam yeməyi, demək olar, sükut içində keçdi. Mən Xanterin bircə kəlməsini, bircə hərəkətini belə qaçırmamağa çalışırdım, ümid eləyirdim ki, onlar məndən gizli bir çox şeylərə işıq salacaq və get-gedə artan şübhələrimi təsdiqləyəcək. Mən Mariyaya göz qoyurdum – üzündən heç nə anlamaq olmurdu. Mariya gərginliyi aradan qaldırmaq üçün Sartrı oxuduğunu dedi. Xanter dilxorçuluğunu gizlətmədən donquldandı:

– İndiki romanlarla aram yoxdu! İstəyirlər, qoy yazsınlar… Ancaq onları oxumaq nəyə lazım?

Araya yenə sükut çökdü; öz sözlərindən yaranan xoşagəlməz təəssüratı Xanter heç də aradan qaldırmaq istəmirdi. Fikirləşdim ki, nəyə görəsə Mariyaya acığı tutub. Dənizə gedənə qədər xüsusi bir şey baş vermədiyi üçün, deməli, Xanter biz orada danışdığımız vaxt incimişdi; aydın idi ki, bunun səbəbi bizim uzun söhbətimiz olmuşdu, daha doğrusu, uzun müddət olmamağımız idi. Nəticə: Xanter qısqancdı, bu da təsdiq edir ki, onun Mariya ilə münasibəti, sadəcə, dost, ya qohum münasibəti deyil. Əlbəttə, Mariyanın onu sevməsi vacib deyil, əksinə, Mariyanın başqalarına maraq göstərməsini hiss etməsi Xanteri daha artıq əsəbiləşdirir. İstənilən halda, əgər onun əsəbiliyi qısqanclıqdan doğmuşdusa, mənə qarşı düşmən münasibətdə olmalıydı, çünki mənə hirslənmək üçün başqa səbəb yox idi. Elə də oldu. Hətta bir xeyli şübhəli sözləri sezməsəm də, Mariya ağzını açıb uçurum barədə danışan kimi Xanterin mənə zillənən baxışları belə demək üçün tamamilə kifayət elədi.

Süfrədən qalxan kimi baş verənləri daha yaxşı saf-çürük eləmək üçün yorğunluğu bəhanə gətirib otağıma getdim. Otağın qapısını açıb işığı yandırdım, qapını bərk çırpdım, sonra astanada dayanaraq qulaq asmağa başladım. Bir az keçmiş Xanterin səsini eşitdim – əsəbi halda nəsə deyirdi, ancaq ayırd eləyə bilmirdim. Mariya cavab vermirdi; Xanter daha əsəbi halda daha uzun ikinci cümləni dedi; Mariya astadan nəsə cavab verdi, onun sözləri Xanterin axırıncı sözləriylə üst-üstə düşdü, sonra stullar tərpəndi və pilləkəndə addım səsləri eşidildi. Tez qapını örtdüm, ancaq ordan uzaqlaşmayıb qulağımı açar deşiyinə tutdum: kimsə ötüb keçdi – qadın ayaqlarının səsi idi. Bir xeyli yerimdə uzanıb baş verənləri saf-çürük elədim və nəsə bir səs eşitməyə çalışdım. Ancaq bütün gecə heç bir səs eşidilmədi.

Yata bilmirdim; əvvəllər ağlıma gəlməyən fikirlər mənə əzab verirdi. İlk ehtimallar mənə sadəlövh görünürdü: Mariyanın Xanteri sevməyi heç də vacib deyil ki, Xanter onu qısqansın (bu da, yeri gəlmişkən, təbii idi) və bu fikir onda məni sakitləşdirmişdi. Bunun vacib olmadığını, ancaq maneçilik törətmədiyini də indi başa düşürdüm.

Mariya Xanteri sevə bilərdi, Xanter isə, buna baxmayaraq, onu qısqanırdı.

Onların arasında nəsə olduğu fikri hardan ağlıma gəlmişdi? Buna nə qədər desən səbəb var! Birinci, əgər Xanter onu öz qısqanclığıyla bezdirirsə, Mariya da onu sevmirsə, onda malikanəyə niyə belə tez-tez gedir? Adətən, Xanterdən başqa orda heç kim olmur (onun subay olub-olmadığını bilmirəm, məncə, onun arvadıyla ayrıldığını Mariya nə vaxtsa demişdi), ancaq əsas odur ki, bu cənab malikanədə tək yaşayır. İkinci, Mariyanın kuzeni ilə yaxın əlaqəsi olduğunu düşünmək üçün daha bir səbəb də var idi O, həmişə Xanter barədə laqeyd tərzdə danışırdı, adətən, qohumlar haqqında belə danışırlar və Xanterin onu sevdiyinə, qısqanc olduğuna bir dəfə də olsun eyham vurmamışdı. Üçüncü, yalnız bu gün Mariya mənə öz zəifliklərindən danışmışdı. O nəyə nail olmaq istəyirdi? Məktubda ona bir çox iyrəncliklərdən – içki məclislərindən, fahişələrdən yazmışdım, indi isə o məni başa düşdüyünü, onun da ay işığında parkda gəzməkdən, qayıqda üzməkdən ləzzət alanlardan biri olmadığını deyirdi. Onun da həyatında bu cür qaranlıq tərəflərin, alçaq ehtirasların olduğunu nəzərdə tutmurdu ki? Xanter də onlardan biri deyildi ki?

Bütün gecəni çürüyünü çıxarana qədər bu ehtimallar üzərində fikirləşdim. Ən son nəticə Mariyanın Xanterin məşuqəsi olması idi.

Bu mənə aydın olan kimi aşağı düşüb çamadanımı, etüd qovluğumu götürdüm. Təmizlik işlərinə başlamaq üçün qapı-pəncərələri açan xidmətçilərdən biri ilə rastlaşıb, xanıma salamlarımı və təcili bir işə görə Buenos-Ayresə getdiyimi ona çatdırmasını xahiş etdim. O, təəccüb etmədən mənə baxdı, xüsusən də stansiyaya aparmaq təklifinə piyada gedəcəyim cavabını verəndə.

Bir neçə saat kiçik vağzalda gözləyəsi oldum. Birdən Mariyanın gələcəyini düşündüm və bunu onun xətrinə dəydiklərini fikirləşib hardasa gizlənən, böyüklərdən kiminsə öz günahını boynuna alıb, onun könlünü alacağını arzulayan uşaq kimi acı məmnunluqla gözlədim. Ancaq Mariya gəlmədi. Qatarı görəndə Mariyanın gələcəyi ümidiylə son dəfə yola nəzər saldım, ancaq o yox idi və mən özümü dəhşətli dərəcədə tənha hiss elədim.

Qatar Buenos-Ayresə doğru şütüyəndə mən gözümü pəncərəyə dikmişdim. Rançonun yanından keçirdik; talvarın altındakı qadın qatara baxmaq üçün belini dikəltdi. Ağlıma səfeh bir fikir gəldi: “Mən bu qadını ilk və son dəfə görürəm. Mən daha onu heç vaxt görməyəcəyəm”.

Fikirlərim bir yerdə bənd almırdı. İndi də talvarın altındakı qadının ətrafında dolaşırdı. Mənim onunla nə işim var? Ancaq lənətə gəlmiş daha bir anın da arxada qaldığıyla heç cür barışa bilmirdim; mənə elə gəlirdi ki, bunlar artıq ölüb – qatar bir dəqiqə gec keçsəydi, evdən onu kimsə çağırsaydı, o qadın mənim həyatımda olmazdı.

Hər şey mənə ötəri, hədər, anlaşılmaz görünürdü. Başımda hər şey qarışmışdı və Mariya təsəvvürümə tutqun bir ləkə kimi gəlirdi. Yalnız bir neçə saatdan sonra beynim öz əvvəlki gücüylə işləməyə başladı.

XXIX

Mariyanın ölümündən əvvəlki günlər həyatımın ən dəhşətli günləri idi. Duyduqlarımı, düşündüklərimi, elədiklərimi ətraflı danışmaq mümkün deyil və əgər bəzi hadisələr ən xırda təfərrüatına qədər yadımdadısa, elə saatlar, hətta günlər var ki, mənə dumanlı yuxu kimi gəlir. Deyəsən, bir neçə gün əyyaşlıq elədim, çarpayıda, ya Puerto-Nuevonun skamyalarında sərilib qaldım. Yadımdadı, Konstitusyon vağzalında düşüb, bara girdim və dalbadal bir neçə qədəh viski içdim, sonra taksi tutub 25 May, ya Leandro Alema küçəsindəki bara getdim. Yenə musiqi, hay-küy, qışqırıq, ürəyimi bulandıran iyrənc qəhqəhələr, sınan butulkalar və gözqamaşdıran işıq. Sonra ağırlıq, şiddətli başağrısı, polis məntəqəsi, qapını açan nəzarətçi, nəsə izah eləyən zabit... və yenə özümü hərdən qaşına-qaşına küçələrdə dolaşan görürəm. Ola bilsin, yenə bara girmişəm. Bir neçə saatdan (ya gündən) sonra kimsə məni emalatxanaya apardı. Dəhşətli yuxu gördüm: kilsənin damında eyş-işrətlə məşğuluydum. O da yadımdadı ki, gecənin bir vaxtı oyananda otağın böyüklüyündən gözlərim böyümüşdü: nə qədər qaçsam da, onun sonuna çata bilməzdim. Bilmirəm, günəşin ilk şüaları pəncərədən içəri düşəndə çoxmu vaxt keçmişdi. Vanna otağına qaçıb, soyunmadan suya girdim. Soyuq su məni bir az özümə gətirdi və daşqından sonra suda peyda olan əşyalar kimi, bir-biriylə əlaqəsi olmayan ayrı-ayrı görüntülər yaddaşımda əmələ gəlməyə başladı: yamacda oturan Mariya, müştüyünü əlində yelləyən Mimi, Alyende stansiyası, vağzalın yanındakı “İnam”, ya “Malikanə” adlı mağaza, eskizləri soruşan Mariya, mənim qışqırığım: “Nə eskiz?” – Xanterin nifrətli baxışları, qohumların söhbətinə qulaq asan mən, butulkanı tolazlayan matros, mənə tərəf gələn Mariyanın anlaşılmaz baxışları, murdar qadının öpüşü və onu yumruqla son dərəcə bərk vurmağım, bədənimə daraşan birələr, detektivdən naqqallıq eləyən Xanter, malikanədəki sürücü. Yuxulardan parçalar da yadıma düşdü: yenə gecənin qaranlığındakı kilsə, ucu-bucağı görünməyən otaq…

Su təsir etdikcə bəzi parçalar yadıma düşərək, başqaları ilə birləşdi və selin xaraba qoyduğu şəhər kimi, kədərli mənzərə tam şəkildə görünməyə başladı.

Vannadan çıxıb əynimdəki paltarı soyundum və quru paltar geyinərək Mariyaya məktub yazmağa girişdim. Əvvəl yazdım ki, malikanədən qaçmağımın səbəbini izah etmək istəyirəm (“qaçmaq” sözünü pozub, “getmək” yazdım). Sonra əlavə elədim ki, mənə qarşı olan hisslərini yüksək qiymətləndirirəm (“məni” pozub, “mənim şəxsimə” yazdım). Onun mehribanlığına, təmiz niyyətinə heyranam, ancaq özünün də etiraf etdiyi kimi, hərdən ona “alçaq ehtiraslar” hakim kəsilir. Elə mən də ay işığında parkda gəzməkdən, qayıqda üzməkdən ləzzət alanlardan deyiləm, ancaq onun təsəvvür elədiyi kimi (“təsəvvür etdiyini” pozub, “anlamaq” yazdım), bizim sevgimizi qorumaq üçün bunlar kifayət deyil; sən xarakterdə qadının ərinə, həmçinin mənə eşq izhar eləyib eyni zamanda Xanterlə yatdığını başa düşmək olmur. Üstəlik də dəqiqləşdirdim ki, o həm mənimlə, həm də əriylə yatır. Məktub bu sözlərlə qurtarırdı: faktlar təhlil üçün böyük əsas verir və sairə və ilaxır.

Məktubu oxuyub qərara aldım ki, onu ağrıtmaq üçün məktub indi kifayət qədər təhqiredicidi. Zərfi bağladım və Mərkəzi poçta gedərək sifarişlə yolladım.

XXX

Poçtdan çıxmışdım ki, iki şeyi başa düşdüm: birinci, Xanterlə bağlı nə üçün ondan şübhələndiyim haqda məktubda bir kəlmə də olsun yazmamışdım; ikinci, belə amansızcasına onun xətrinə dəyməyim heç özümə də axıra qədər aydın deyildi, yoxsa dəyişməyini istəyirəm, hətta mənim şübhələrim doğrudusa? Əlbəttə, bu, boş şeydi. Ya geri dönməyini istəyirəm? Ancaq çətin ki, mənim hərəkətim buna kömək eləyə. Hər halda, ürəyimin dərinliklərində bir şeyi arzuladığımı başa düşürdüm: Mariya qayıtsın. Əgər belədisə, gedişimi Xanterin qısqanclığını sezdiyimlə izah eləyib, bunu birbaşa, təhqirsiz-zadsız demək olmazdımı? Bir yana baxanda, Mariyanın Xanterin məşuqəsi olduğuna inanmağım alçaldıcıdı, heç bir əsası yoxdu, gələcək təhlillərə lazım ola biləcək vur-tut fərziyyədi.

Beləliklə, tələsik məktub yazıb yollamaq ucbatından daha bir axmaqlıq elədim. Vacib məktubu yazılandan, heç olmasa, bir gün sonra yollamaq lazımdır ki, mümkün olan nəticələrini aydınlaşdırmaq üçün vaxtın olsun.

Yalnız xırdaca bir ümid qalmışdı: qəbz. Ciblərimi əlləşdirib heç nə tapmadım, görünür, fikri dağınıq halda atmışdım. Buna baxmayaraq, tezcə poçta qayıdıb sifarişli məktubları təhvil verənlərin arxasında dayandım. Pəncərənin gözcüyünə yaxınlaşıb, saxta təbəssümlə xidmətçi qadından soruşdum:

– Məni tanıdınız?

Qadın təəccüblə mənə baxdı, yəqin, başıxarab olduğumu fikirləşmişdi. Bu səhvini düzəltmək üçün ona xatırlatdım: mən indicə Los-Ombues malikanəsinə məktub göndərmişəm. Bu gicbəsər, deyəsən, lap heyrətləndi və sanki bunu kiminləsə bölüşmək üçün öz kolleqasına tərəf dönüb, sonra yenə mənə baxdı.

– Mən qəbzi itirmişəm, – dedim.

Cavab gəlmədi.

– Xahiş edirəm məktubu mənə qaytarasınız, ancaq qəbz yoxumdu, – mən təkrar elədim.

Qadın və ikinci əməkdaş kart oynayanlar kimi baxışdılar.

Nəhayət, heyrətlənmiş adam səsiylə soruşdu:

– İstəyirsiniz ki, məktubunuzu qaytarsınlar?

– Tamamilə doğrudu.

– Sizin hətta qəbziniz də yoxdu?

Bu vacib sənədin, doğrudan da, məndə olmadığını boynuma almağa məcbur oldum. Qadının heyrəti son həddə çatdı. O, nəsə mızıldayıb yenə iş yoldaşına baxdı.

– O, məktubun qaytarılmasını istəyir, – qadın dedi.

İş yoldaşı səfeh təbəssümlə onu başa düşdüyünü göstərdi. Qadın yenə mənə baxıb dedi:

– Bu mümkün deyil.

– Mən sənədlərimi göstərə bilərəm, – sənədlərimi çıxararaq etiraz elədim.

– Lazım deyil. Qayda hamı üçün eynidi.

– Razılaşın ki, qaydalar məntiqə uyğun gəlməlidi, – hirslə dedim. Bu qadının uzun tüklər çıxmış xalı get-gedə məni əsəbiləşdirirdi.

– Siz qaydanı bilirsiniz?

– Onları bilməyə ehtiyac yoxdu, senyora, – “senyora” sözünün onun xətrinə dəyəcəyini bildiyimdən, soyuqqanlıqla cavab verdim.

Bu acıdil qadının gözləri indi qəzəblə parıldadı.

– Başa düşün, senyora, qaydalar məntiqə zidd olmamalıdı, onları dəli yox, normal adamlar tərtib eləməlidi. Əgər mən məktub göndərirəmsə və dərhal onun qaytarılmasını xahiş edirəmsə, demək, nəsə çox vacib şeyi yazmağı unutmuşam, buna görə də xahişimi yerinə yetirmək daha ağıllı iş olardı. Yoxsa siz natamam və səhv yazılmış məktubların göndərilməsində maraqlısınız? Hamıya məlumdu ki, poçt məcburiyyət yox, rabitə vasitəsidi; əgər istəmirəmsə, poçt məni məktub göndərməyə məcbur eləyə bilməz.

– Axı onu özünüz göndərmisiniz, – qadın cavab verdi.

– Hə! – mən qışqırdım. – Ancaq təkrar eləyirəm, indi fikrimi dəyişmişəm!

– Üstümə qışqırmayın, özünüzü ədəbli aparın. Artıq gecdi.

– Gec deyil, məktub burdadı! – məktublar olan səbəti göstərərək dedim.

Növbədəkilər etirazlarını bildirməyə başlamışdılar. Nifrətlə hiss elədim ki, bütün kin-küdurətim onun xalında cəmlənib.

– Məktubu göndərən adamın özüm olduğumu sizə sübut eləyə bilərəm.

– Qışqırmayın, kar deyiləm, – qadın üz-gözünü turşutdu. – Mənim belə qərar qəbul eləməyə səlahiyyətim yoxdu.

– Onda şöbə müdiriylə məsləhətləşin.

– Mümkün deyil. Adam çoxdu, iş çoxdu, başa düşürsünüz?

– Mənim məsələm də sizin işinizin bir hissəsidi, – dedim.

Növbədəkilərdən kimsə məktubun mənə qaytarılmasını və başqalarını ləngitməməyi təklif etdi. Qadın özünü məşğul kimi göstərib, sonra otaqdan çıxdı və bir xeyli qayıtmadı. Nəhayət, acıqlı-acıqlı gəlib, səbəti eşələdi.

– Hansı malikanəyə? – donquldandı.

– Los-Ombues, – hirsimi boğub sakit tərzdə dedim.

Qəsdən bir xeyli axtarandan sonra məktubu tapıb, əlində tutaraq ora-burasına baxmağa başladı, sanki ona almağı təklif etmişdilər, o isə malın qiymətinə şübhə eləyirdi.

– Burda yalnız ünvan və inisialdı, – o dedi.

– Kifayət deyil?

– Məktubu sizin yazdığınızı sübut etmək üçün hansı sənədləri təqdim edə bilərsiniz?

– Məndə məktubun qaralaması var, – deyib qaralamanı ona uzatdım.

O, vərəqi götürüb, əlində fırladaraq qaytardı.

– Bəs hardan bilək ki, bu həmin məktubun qaralamasıdı?

– Çox sadə: zərfi açıb tutuşdurun.

O, şübhə içində susdu, sonra bağlı zərfə baxıb soruşdu:

– Sizin məktubunuz olduğunu bilmədən necə açaq? Mənim buna icazəm yoxdu.

Növbədə yenə səs-küy qalxdı. Nəsə dəhşətli bir şey eləmək istəyirdim.

– Bu kağız yaramır, – zəhərli ilan dedi.

– Bəlkə şəxsiyyət vəsiqəsi sizi təmin edər? – istehzalı təbəssümlə maraqlandım.

– Şəxsiyyət vəsiqəsi?

O fikirləşib, sonra zərfə baxaraq dedi:

– Yox, təkcə şəxsiyyət vəsiqəsi kifayət deyil, çünki zərfdə yalnız inisial göstərilib. Yaşayış yeriniz olan sənəd göstərməlisiniz. Ya hərbi bilet, çünki orda yaşayış yeri haqqında məlumat var.

Bir az da düşünüb əlavə elədi:

– Amma çətin ki, on səkkiz yaşından eyni yerdə yaşayasınız. Ona görə yaşayış yeri qeydiyyatını təqdim etmək vacibdi.

Mən artan qəzəbimi boğa bilmədim və hiss elədim ki, bu qəzəbdən Mariyaya, ən qəribəsi də odur ki, Mimiyə də pay düşür.

– Necə varsa, eləcə də yollayın və rədd olun başımdan! – geri çevrilərək qışqırdım.

Poçtdan çox pis əhvalda çıxdım, hətta qayıdıb məktub səbətini yandırmaq da ağlımdan keçdi. Ancaq necə? Kibrit atım? O elə göydə sönər. Benzindən alovlanardı, ancaq bunun nəticəsi pis də ola bilərdi. Hər halda, çıxışda işin sonuna qədər gözləyib, bu qarımış qızı təhqir eləmək istədim.

XXXI

Bir saat gözləyəndən sonra getmək qərarına gəldim. Əslinə baxanda, bu səfehi təhqir eləməkdən nə qazanacaqdım? Bundan başqa, özümü sakitləşdirmək üçün bir saatda xeyli dəlil-sübut axtarıb tapdım: gözəl məktub yazmışam və yaxşı ki, o, Mariyaya çatacaq (belə şeylər başıma tez-tez gəlmişdi: əvvəlcə guya məqsədimə aparan yolda qarşımdakı hansısa maneə ilə axmaq kimi vuruşmuşam, sonra qeyzlənib məğlubiyyətimi etiraf eləmişəm və nəhayət, hər şeyin yaxşı olduğunu düşünüb, baş verənlərlə barışmışam). Əslində, məktubu düşünmədən yazmışdım, üstəlik də təhqirlərin belə vacib olduğuna əmin deyildim. Ancaq indi məktubdan əvvəlki hadisələrə qayıdanda, halımın özümdə olmadığı gecələrin birində gördüyüm yuxu qəfil yadıma düşdü: xəlvəti bir yerdə gizlənib kimisə güdürdüm və heç nə, hətta mebeli də olmayan yarıqaranlıq otağın ortasında stulda oturan özümü görürdüm, arxamda isə iki nəfər dayanıb rişxəndlə mənə tamaşa eləyirdi – biri Xanter, o biri Mariya idi.

Məni kədər bürüdü. Poçtun qapısından aralanıb, ağır-ağır küçəylə addımladım.

Çox keçmədi ayağım məni Rekoleta qəbiristanlığına, iri ağacın altındakı skamyaya gətirdi. Bu yer, cığır və ağac – Mariya ilə ən xoşbəxt anlarımızın şahidləri – fikirlərimin axarını tədricən dəyişdi. Axı konkret olaraq Mariyadan mən nəyə görə narazıyam? Sevgimizin xoş anlarıyla, Mariyanın çöhrəsiylə, baxışlarıyla, əllərinin saçlarıma təmasıyla bağlı xatirələr dalğa-dalğa içimə doldu; qəzaya uğramış və kəskin hərəkətlərə dözə bilməyən sevimli adamı əllərinin üstünə necə ustufca götürürsənsə, bu xatirələr də eyni ehtiyatlılıqla qorunurdu. Yavaş-yavaş kədərin yerini narahatlıq tutdu, Mariyaya nifrətim özümə qarşı çevrildi, donub qalmağım isə təcili evə getmək istəyilə əvəz olundu. Emalatxanaya gedəndə nə etmək lazım olduğunu anlamışdım: vaxt itirmədən malikanəyə zəng vurub Mariya ilə danışmaq. Əvvəl necə də ağlıma gəlməmişdi!

Bizi calaşdıranda, demək olar, danışmağa taqətim qalmamışdı. Telefonu xidmətçi götürdü. Təcili senyora Mariyanı çağırmasını xahiş etdim. Bir dəqiqə keçmiş həmin səs dedi ki, senyora təxminən bir saatdan sonra zəng vuracaq.

Gözləməyə səbrim çatmırdı.

Nə danışdığımız dəqiq yadımda deyil, ancaq məktuba görə üzr istəmək əvəzinə (zəng vurmaqda məqsədim bu idi) onu daha betər təhqir eləməyə başladım. Əlbəttə, səbəbsiz yerə yox: söhbətin əvvəlində mən sakit və mehribanıydım, ancaq Mariyanın süst səsi və bir sualıma belə yenə konkret cavab verməməsi məni hirsləndirdi. Bu dialoq, daha doğrusu, mənim monoloqum get-gedə lap acıqlı olurdu və nə qədər çox hirslənirdimsə, o özünü bir elə incik göstərirdi, bu da məni lap ümidsizləşdirirdi, axı mən haqlı olduğuma və onun iztirablarının əsassızlığına əmin idim. Söhbəti qurtaranda qışqıra-qışqıra dedim ki, özümü öldürəcəm, o riyakardır və tezliklə onu Buenos-Ayresdə görmək istəyirəm.

Mariya bir sualıma da konkret cavab vermədi, nəhayət, mənim inadkarlığımdan, özümü öldürəcəyimlə hədələyəndən sonra “nəyə lazım olduğunu bilməsə də”, elə sabah Buenos-Ayresə gələcəyini vəd elədi.

– Biz vur-tut ona çalışırıq ki, – astadan əlavə elədi, – yenə bir-birimizin qəlbinə toxunaq.

– Əgər gəlməsən, özümü öldürəcəm, – təkrar elədim. – Hansısa qərarı qəbul eləməmişdən əvvəl yaxşı-yaxşı düşün.

Daha heç nə deməyib dəstəyi asdım: həmin an, doğrudan da, inanırdım ki, əgər o gəlməsə, bu anlaşılmazlığın aradan qaldırılmasına kömək eləməsə, özümü öldürəcəm. Qəribə olsa da, özümdən razı qalmışdım. “Baxarıq”, – fikirləşdim, guya söhbət qisasdan gedirdi.

XXXII

Bu, çox pis gün idi.

Emalatxanadan hirsli çıxdım. Həmin axşam xeyli içdim və axırda Leandro Alema küçəsindəki barların birində dava-dalaş salıb qızlara girişdim. Gözümə ən əxlaqsız görünən qızı seçdim, sonra onunla ədəbsiz zarafatlar edən matrosla mübahisəmiz düşdü. Sonra nə baş verdiyi yadımda deyil, deyəsən, müştərilərin gözü qabağında dalaşıb onlara kef verdik və bizi araladılar. Sonra bu qadınla küçəyə çıxdıq. Təmiz hava məni özümə gətirdi. Səhərə yaxın onu emalatxanaya apardım. İçəri girən kimi o, molbertdəki şəklə baxıb gülməyə başladı (bilmirəm sizə demişəmmi, “Analıq”dan sonra yaradıcılığımda bir az dəyişiklik baş vermişdi, sanki əvvəlki rəsmlərimdəki qəhrəmanlar və əşyalar dünya fəlakətindən çıxmışdılar. Buna sonra qayıdacağam, ancaq indi həmin məşum günlərdə nə baş verdiyini danışmaq istəyirəm). Qadın gülərək şəkli gözdən keçirməyə başladı, sonra izah istəyirmiş kimi mənə baxdı. Bu bədbəxtin sənətim haqqında nə deyəcəyinin vecimə olmadığını başa düşərsiniz. Dedim ki, boş şeyə vaxt sərf eləməyə dəyməz.

Biz yataqda olanda son dərəcə oxşarlıq məni heyrətə gətirdi: bu rumın qızının üzündəki ifadəni bir dəfə Mariyada görmüşdüm.

– Fahişə! – hiddətlə qışqırıb, iyrənərək ondan aralandım. – Əlbəttə, o, fahişədi!

Rumın qızı ilan kimi qıvrılıb, qolumu bərk dişlədi. Elə bilmişdi ki, o sözü ona deyirəm. Onun üstünə qışqıraraq bu saat burdan rədd olmasa, onu it kimi gəbərdəcəyimi söyləyərək qızı təpikləyə-təpikləyə emalatxanadan qovdum. Arxasınca xeyli pul atsam da, o, məni söyə-söyə getdi. Bütün insanlara olan nifrətimdən ürəyim bulanırdı. Sarsılmış halda bir xeyli dayanıb, öz hisslərimdən baş çıxarmağa çalışdım. Nəhayət, qərara gəldim: hamama girib, vannanı soyuq su ilə dolduraraq, soyunub suya girdim. Bəzi şeyləri aydınlaşdırmaq istəyirdim və özümə gələnə qədər vannada qaldım. Tədricən həmişəki mühakimə qabiliyyəti geri qayıtdı. İstinad nöqtəsi tapdığımı hiss eləyib, daha ayıq başla düşünməyə çalışdım. Hesabı nədən aparırdım? Cavabında ağlıma dərhal bir neçə söz gəldi: rumın qızı, Mariya, fahişə, həzz, simulyasiya. Bu sözlərdən mühüm nəsə əmələ gəlməliydi, onlarda gizlənən həqiqətə əsaslanmaq lazımıydı. Sözləri lazımi qaydada düzmək üçün bir neçə dəfə cəhd elədim, nəhayət, dəhşətli, ancaq labüd nəticəyə gəldim: fahişə ilə Mariyanın üzünün ifadəsi eyni idi; fahişə yalandan özünü həzz alırmış kimi göstərirdi, deməli, Mariya da özünü elə göstərirdi; Mariya fahişədi.

– Fahişə, fahişə, fahişə! – vannadan sıçrayaraq qışqırdım.

Başım ən yaxşı vaxtlardakı kimi dəhşətli dərəcədə aydın işləyirdi. Bütün bunlarla qurtarmaq lazım olduğunu, Mariyanın üzgün səsinin, əzilib-büzülməyinin daha məni aldada bilməyəcəyini gözəl başa düşürdüm. İndi yalnız məntiqə tabe olub, bütün şübhəli fikirləri, baxışları, Mariyanın bütün müəmmalı sükutunu özümə qorxmadan birdəfəlik anlatmalıydım.

Sanki qorxulu yuxunun qarabasması təntənəli yerişlə önümdən keçirdi. Tələsik geyindiyim vaxt şübhəli xatirələr məni bürüdü: bizim ilk telefon danışığımız və onun hiyləgərliyi əla bacarması; çoxlu məşq nəticəsində səsini əsdirə bilməsi; onun bəzi müəmmalı fikirlərində sezilən kölgələr; “mənə dərd vermək” qorxusu, bunun isə bir mənası varıydı: “Mən sənə yalanla, fikrimin üstündə durmamaqla, sirlərlə, qeyri-səmimi hisslər və duyğularla dərd verəcəyəm”. Axı o, məni əsl sevgiylə ağrıda bilməzdi; kibritlə olan üzücü səhnə və əvvəl-əvvəl Mariyanın hətta mənim öpüşümdən belə yayınması, yaxınlığa isə məndən zəhləsi getdiyini, ya mənə olan hisslərinin ən yaxşı halda analıq hissləri olmasını deyəndən sonra razılaşması; çətin ki, filosof-stoik Alyendedən öyrəndiyi mükəmməl seksual təcrübə; onun riyakarlığını bir daha sübut edən ərinə olan məhəbbətindən danışdıqları; ikiüzlülərdən və yalançılardan ibarət ailəsi; olmayan eskizləri özündən uydurub qohumlarını utanmadan ələ salmağı; malikanədə şam yeməyindəki səhnə, qonaq otağındakı mübahisə və Xanterin qısqanclığı; yamacda oturanda ağzından çıxan sözlər: “Mən haçansa necə də aldanmışam” – kim? nə vaxt? necə? – və o biri kuzeniylə “əzablı və dəhşətli hadisələr”; Mariyanın qeyri-ixtiyari ağzından çıxardığı sözləri aydınlaşdırmasını xahiş eləyəndə uşaqlıq xatirələrinə daldığından məni eşitməməsi, bəlkə də ilk dəfə səmimi olduğu vaxt, sadəcə, məni eşitməməsi; və nəhayət, rumın, ya kim bilir, rusla olan iyrənc əhvalat! Mənim tabloma gülən bu iyrənc donuzun və onu çəkmək üçün mənə ilham verən o incə məxluqun oxşar məqamda sifətlərinin ifadəsi eyni idi! İlahi, Bramsın melodiyasını və çirkab borusunu eyni qaranlıq yeraltı yolların birləşdirdiyini görəndə insan xislətinə necə də nifrət etməyəsən!

XXXIII

Bu parlaq fantasmaqorik araşdırma zamanı çıxardığım nəticələr olduqca təxmini idi, səhv eləmədiyimə əmin olsam da, onları sübut eləyə bilmirdim. Qəfil fikirləşdim: mən indiyə qədər araşdırmanın vacib hissəsini – başqalarının fikrini nəzərə almamışam. Böyük məmnunluqla və çox aydın şəkildə ilk dəfə məsələnin bu tərəfi haqda fikirləşib, lazım olan adamı – Lartiqeni tapdım. O, Xanterin dostu, özü də yaxın dostu idi. Bu adam Xanterdən də çox nifrətə layiqdi; Lartiqe həyatın faniliyi haqqında kitab yazmışdı və milli mükafat almadığına görə şikayətlənirdi. Onun nazı ilə oynamaq fikrində deyildim. Zəhləm getsə də, çəkinmədən zəng vurub, təcili onunla görüşməli olduğumu deyərək yola düşdüm. Kitabını tərifləyib, ümidini boşa çıxarsam da (Lartiqe kitab haqqında danışmağa üstünlük verərdi), əvvəlcədən hazırladığım sualı verdim:

– Xanter nə vaxtdan Mariya İribarne ilə yaşayır?

Boynumuza almayacağımızı bildiyindən, anam heç vaxt soruşmazdı ki, icazəsiz alma yemişikmi? Neçə alma yediyimizi soruşardı, özünü də elə aparardı, guya hər şeydən xəbərdardı, biz isə bu tələyə düşüb adama vur-tut bir alma yediyimizi deyirdik.

Lartiqe şöhrət düşkünü olduğuna baxmayaraq, heç də axmaq deyildi: sualımda tələ olduğunu başa düşüb, ondan yan keçməyə üstünlük verdi.

– Bu haqda heç nə bilmirəm.

Və yenə kitabdan və mükafatdan danışmağa başladı.

Nifrətimi saxlaya bilməyib qışqırdım:

– Sənin kitabına necə də ədalətsiz yanaşıblar!

Mən küçəyə qaçdım. Lartiqe axmaq deyil, ancaq onun sözlərinin mənə kifayət etdiyini başa düşmədi.

Saat üçə az qalmışdı. Mariya artıq Buenos-Ayresə qayıtmış olardı. Ona kafedən zəng vurdum – evə çatmağa səbrim yoxdu. O, dəstəyi götürəndə dedim:

– Təcili səni görməliyəm.

Mariyanın nədənsə şübhələnib gəlməyəcəyindən qorxaraq, həyəcanımı gizlətməyə çalışdım. Öz həmişəki yerimizdə – saat beşdə qəbiristanlıqda görüşməyi vədələşdik.

– Bundan nəsə qazanacağımızı düşünmürəm, – o, qüssəylə dedi.

– Çox şey qazanacağıq, – cavab verdim, – çox şey.

– Əminsən? – qəmli halda soruşdu.

– Əlbəttə.

– Mənə isə elə gəlir, yenə bir-birimizə əməlli-başlı əziyyət verəcəyik, bizi hələ bağlayan nə varsa, bir az da uçuracağıq, bir-birimizə yenə ağır yaralar vuracağıq… Yalnız sən xahiş etdiyinçün gəlmişəm, ancaq malikanədə qalmalıydım: Xanter xəstələnib.

“Daha bir yalan”, – fikirləşdim.

– Sağ ol, – soyuq tərzdə dedim. – Demək, düz saat beşdə görüşürük.

Mariya ancaq dərindən nəfəs aldı.

XXXIV

Saat beşə yaxın artıq qəbiristanlıqda, həmişə görüşdüyümüz skamyada oturmuşdum. Bu ağaclar, cığır, skamya – bizim sevgimizin şahidləri – onsuz da xəstə olan təxəyyülümü lap oynatdı. Burda və Fransa meydanında keçən, indi çox-çox uzaq görünən anları qüssəylə xatırladım. Hər şey o qədər gözəl, o qədər valehediciydi ki... İndi isə kədərli, bir yerdə donub qalmış biganə dünyada öz mənasını itirmişdi. Ancaq hansısa an bizim sevgimizdən qalan az-çox nə varsa, onu da məhv eləmək qorxusu məni fikirləşməyə məcbur etdi. Mənə əzab verən bütün şübhələri atmaq olmazmı? Bizim münasibətlərdən kənarda Mariyanın necə olduğu nəyimə lazım? Tanış ağacları, skamyanı görəndə başa düşdüm ki, onun yaxınlığını, heç olmasa, əsrarəngiz sevgimizin bizə bəxş elədiyi o nadir qovuşma anlarını itirməyə heç vaxt cəsarət eləyə bilmərəm. Hər şeyi götür-qoy eləyib, qəti bu fikrə gəldim ki, sevgini heç bir şərt qoymadan necə varsa, eləcə də qəbul eləmək lazımdı və tək qalacağım, tamamilə tək qalacağım fikri get-gedə məni daha çox qorxudurdu. Bu qorxu yalnız başqa çarəsi olmayan adamlara xas itaətkarlıq doğurdu. Nəhayət, mənə elə gələndə ki, hələ heç nə itirilməyib və bu oyanma anından yeni həyata başlamaq mümkündür – sevincimin həddi-hüdudu olmadı.

Əfsus, Mariya yenə öz vədinə xilaf çıxdı. Altının yarısında narahat və hirsli vəziyyətdə ona zəng elədim. Onun gözlənilmədən malikanəyə qayıtdığını dedilər. Nə etdiyimi bilmədən ev qulluqçusunun üstünə qışqırdım:

– Axı biz şərtləşmişdik ki, saat beşdə görüşək!

– Mən heç nə bilmirəm, senyor, – karıxmış halda cavab verdi. – Senyora bir az olar maşınla getdi, dedi ki, ən azı bir həftə malikanədə qalacaq.

Ən azı bir həftə! Hər şey qurtardı, hər şey boş və mənasızdı. Kafedən yuxulu kimi çıxdım. Ətrafımda gördüklərim mənə mənasız gəlirdi: fənərlər, ora-bura vurnuxan adamlar... guya bunlardan nəsə bir fayda vardı. Mənim yalvarışlarıma baxmayıb o getdi, məhz bu gün, ona bu qədər ehtiyacım olduğu vaxt! Axı ondan nəsə xahiş etmək indi heç vaxt olmadığı qədər mənimçün çətin idi! Ancaq incik halda fikirləşdim: məni Rekoletaya gedən yolda sakitləşdirmək əvəzinə Xanterin yatağını seçdi. Buna şübhə ola bilməzdi. Nəhayət, bir şeyi də anladım. Daha doğrusu, bunun ola biləcəyini hiss elədim. Emalatxanaya tərəf bir neçə tini də qaçıb, yenə Alyendenin evinə zəng vurdum. Maraqlandım ki, senyora getməmişdən əvvəl malikanədən kiminləsə danışıbmı?

– Bəli, – qulluqçu bir az duruxaraq cavab verdi.

– Cənab Xanterlə, eləmi?

Qulluqçu cavabı yenə ləngidirdi. Mən hər iki pauzanı sezdim.

– Bəli, – qulluqçu, nəhayət, dilləndi.

İblisanə bir gülüş içimi doldurdu. Hər şey düşündüyüm kimiydi! Dəhşətli tənhalıq hissinə məmnunluq da əlavə olundu: səhv etmədiyimə görə qürur duyurdum.

Manellini xatırladım.

Artıq qapının ağzında sonuncu işi görməyi qərara aldım. Mətbəxdən iri bıçağı götürüb emalatxanaya qayıtdım. Xuan Pablo Kastelin əvvəlki rəssamlığından nə qədər az şey qalıb! Məni memarla müqayisə edən gicbəsərlər indi ləzzət ala bilərlər! Guya insan bu dərəcədə dəyişmək qüdrətindədir! Bu giclərdən hansı güman edərdi ki, bu mükəmməl konstruksiyanın və “çox ağıllı” nələrinsə altında indicə püskürəcək vulkan yatır? Heç kim. İndi onların dağılan sütunlardan, sındırılan heykəllərdən, tüstülənən xarabalıqdan ləzzət almağa vaxtları olacaq. Onların hamısı burda, daşlaşmış Kabuslar panteonunda, “Ümidsizlik və Xəcalət muzeyi”ndə idi. Ancaq bircə şeyi izsiz-soraqsız məhv eləmək istəyirdim. Son dəfə tabloya göz gəzdirdim. Əlim-qolum uyuşdu. Ancaq tərəddüd eləmədən göz yaşları arasından sahilin, onunla bir yerdə uzaqda dayanıb həsrətlə gözləyən qadının tikə-tikə olduğunu gördüm. Tablonun qalıqlarını çirkli cındıra dönənə qədər ayaqlarımla tapdaladım. Bu sadəlövh həsrət eləcə də cavabsız qalacaq. Onun mənasız olduğunu indi daha aydın başa düşdüm!

Manellinin evinə cumdum, ancaq onu tapmadım: onun “Viau” kitab dükanında ola biləcəyini dedilər. Tez oraya cumdum. Onu tapıb bir kənara çəkdim, dedim, mənə sənin maşının lazımdı. O təəccüblənib nə baş verdiyini soruşdu. Əvvəlcədən heç nə düşünməmişdim, ancaq yalan danışa bildim: atam ağır xəstədi, səhərə qədər isə qatar olmayacaq. Manelli təklif etdi ki, özü aparsın, ancaq mən tək getmək istədiyimi deyib, təklifi rədd elədim. O, yenə heyrətlə mənə baxıb açarı verdi.

XXXV

Axşam saat altı idi. Hesablamama görə, Manellinin maşını ilə dörd saata malikanəyə çata bilərdim. “Yaxşı vaxtdı”, – fikirləşdim.

Mar del Plata şosesinə çıxan kimi sürəti yüz səksənə qaldırdım və qeyri-adi ruh yüksəkliyi hiss elədim; indi bunu, axır ki, Mariyaya nəsə eləyəcəyimi müəyyənləşdirdiyimlə izah eləyirəm. O Mariyaya ki, sanki şüşə divarın arxasında yaşayırdı – onu görmək olardı, ancaq səsini eşitmək, toxunmaq mümkün deyildi. Biz bu şüşə divarla ayrılmış halda da öz üzücü, kədərli həyatımızı yaşamışdıq.

Havalı başımda ziddiyyətli duyğular – günah, nifrət, sevgi bir-birini əvəz eləyirdi… Mariya xəstəliyi özündən uydurub, bu da məni kədərləndirirdi, Alyendeyə bir də zəng edəcəyimi bilirdi, bu da məni hirsləndirirdi. O, arsız-arsız gülə bilərdi, Xanterlə – o sırtıqla, arvadbazla, yalançı, özündənrazı boşboğazla yata bilərdi! Mən onda Mariyaya necə də nifrət eləyirdim! Onun son qərarı necə qəbul edəcəyini xəyalıma gətirib, qeyri-adi bir məmnunluq duyurdum. Bir tərəfdə mən və bizim əvvəlcədən vədələşdiyimiz görüş idi. Nəyə görə? Aramızdakı anlaşılmazlıqlardan, ağrılardan danışmaq, bir daha divarın müxtəlif tərəflərində olmaq, ümidsiz, gizli işarələri anlamaq ümidiylə çarəsiz baxışlarla bir-birimizi süzmək, bir daha ağlagəlməz yuxunu yaşamaq üçün əbəs yerə əllərimizi uzadıb bir-birimizi sığallamağa çalışmaq. O biri tərəfdə Xanter idi, Mariyanın nömrəsini yığan kimi qaçıb onun yatağına girmişdi. Bütün bunlar nə qədər mənasızdı!

Malikanəyə on birə on beş dəqiqə işləmiş çatdım. Mühərrikin səsinin nəzəri cəlb etməməsi üçün maşını baş yolda saxlayıb, evə tərəf addımladım. Dəhşətli isti idi, cansıxıcı sükutu bircə ləpələrin səsi pozurdu. Hərdən buludların arasından ay işığı düşdüyündən kənarlarına evkalipt əkilmiş xiyabanı asanca keçdim. Ev göründü: birinci mərtəbənin pəncərəsi işıqlıydı, deməli, Mariya ilə Xanter hələ şam yeməyi yeyirdilər.

Həmişə yay fırtınasından əvvəl olduğu kimi, istidən nəfəs almaq olmurdu. Yəqin, şam yeməyindən sonra parka gedəcəkdilər. Girişdəki pilləkəni görmək üçün xəlvət bir yerdə gizlənib gözləməyə başladım.

XXXVI

Vaxt keçmirdi. Bizim hisslərimizə və taleyimizə, doğulacaq, ya məhv olacaq sevgiyə, yaxınlaşan ölümə laqeyd olan bu mücərrəd vaxtdan nə qədər keçdiyini bilməsəm də, o, mənimçün dəhşətli dərəcədə uzun, hadisələrlə, xatirələrlə dolu idi; o gah coşqun qara çay, gah Mariya ilə mənim tərpənmədən üzbəüz durub bir-birimizi seyr etdiyimiz çox dinc, çox hamar əbədi dəniz idi; sonra dəniz yenə çay olub, uşaq yuxusunda olduğu kimi, bizi çəkib aparırdı və Mariyanın at belində çapdığını görürdüm: saçları küləkdə yellənirdi, gözləri alışıb-yanırdı; cənubdakı doğma kənddə xəstə olduğuma görə öz otağımda dustaq edilmiş özüm isə o cür alışıb-yanan gözlərlə pəncərənin arxasından qara baxırdım. Sanki biz – vaxtın üstündən eyni cür axıb keçdiyi iki doğma adam, yanaşı getdiyimizi unamadan ömrümüzü paralel koridorlarda, ya tunellərdə yaşamışdıq ki, koridorun sonunda çəkdiyim tablonun qarşısında görüşək; bu tablo açar idi – mənim artıq burda olduğumu, koridorların artıq kəsişdiyini və bizim görüş vaxtımızın çatdığını bildirən, yalnız Mariya üçün nəzərdə tutulmuş gizli xəbərdarlıq idi.

Görüş vaxtı çatmışdı! Ancaq koridorlar kəsişmişdimi, könüllərimiz qovuşmuşdumu? Nə axmaq səhv! Yox, koridorlar hələ də paralel gedirdi, ancaq indi bizi ayıran divar şüşədən idi və mən əlçatmaz, dinib-danışmayan Mariyanı görə bilirdim… Amma bu divar da həmişə şəffaf olmurdu, hərdən yenə qara daşa çevrilirdi, onda nə baş verdiyini, Mariyanı görə bilməyəndə onun nə elədiyini, hansı qəribə hadisələrlə üzləşdiyini bilmirdim. Hətta mənə elə gəldi ki, onun üzü də dəyişib, istehzalı mimikadan tanınmaz hala düşüb və başqa sifətiylə gülürdü, koridor əhvalatı isə mənim uşaq uydurmam, mənasız yanlışlıq idi; hər halda, yalnız bir tunel mövcud idi, qaranlıq və kimsəsiz bir tunel – uşaqlığımın, gəncliyimin, ömrümün keçdiyi tunel. Və şüşə divarın şəffaf gözcüklərinin birində bu qız peyda olanda, sadəlövhcəsinə onun qonşu tuneldən gəldiyini düşünmüşdüm, əslində isə, o, böyük, sahilsiz, tunel sakinlərinə əlçatmaz olan dünyaya aid idi; ola bilsin, qəribə gözcüyə maraq xatirinə yaxınlaşmışdı, mənim çarəsiz tənhalığımın şahidi olmuşdu, ya mənim tabloma düşən açar onda maraq oyatmışdı. Və mən koridorda vurnuxduğum vaxt o, bayırda, rəqsləri, bayramları, sevincləri, qayğısızlıqları ilə birlikdə, hamı kimi öz adi həyatını yaşayırdı. Vur-tut hərdən pəncərənin yanından keçəndə onun sakitcə, kədərlə məni gözlədiyini görürdüm (niyə məni, niyə sakitcə və kədərlə?); ancaq elə olurdu ki, vaxtında görünmürdü, ya diri-diri basdırılan adamı, ümumiyyətlə, unudurdu və mən üzümü şüşə divara söykəyib, onun uzaqda qayğısızcasına necə rəqs elədiyini, güldüyünü görürdüm, ya daha pis, heç görmürdüm və onun hardasa ən əlçatmaz, ağlagəlməz yerdə olduğunu təsəvvür eləyirdim. Və onda məhkum olunduğum tənhalığın əvvəl düşündüyümdən də dəhşətli olduğunu hiss eləyirdim.

XXXVII

Dəniz və tunellərin intəhasız vaxtı keçib-gedəndə Xanter və Mariya ön qapıdakı pilləkənlə aşağı düşdülər. Onları qol-qola gedən görüb ürəyimin bir parça buza döndüyünü hiss elədim.

Heç hara tələsməyən adamlar kimi yavaş-yavaş gedirdilər. “Hara tələsəsidilər ki?” – acı-acı düşündüm. Axı Mariya bilirdi ki, bu gün ona ehtiyacım var, bu axşam ondan ötrü darıxacam, əbəs yerə gözlədiyim hər dəqiqə əzab çəkəcəyəm. Bilirdi ki, o, sakitlikdən ləzzət aldığı həmin an mən şübhələr və xəyallar cəhənnəmində yanıb qovrulacam. Belə zərif qadın necə də daşürəkli ola bilərmiş! O, tufanqabağı qaralan göyləri seyr eləyib, bu adamın (bu miskinin!) qoluna girərək parkda gəzir, otun üstündə onunla yanaşı oturub, güllərin ətrini sinəsinə çəkir, özü də bilir ki, həmin dəqiqə mənim gözlərim əbəs yerə onu axtaracaq, evlərinə zəng vuracam, malikanəyə getdiyini öyrənib, ac soxulcanlar sürüsü ürəyimə daraşıbmış kimi, şübhələr içində səhranın ortasında məhv olacam.

Mariya isə bu zavallıyla söhbət eləyirdi! Bu murdar adamla nə barədə danışmaq olardı? Hansı dildə?

Ancaq, bəlkə, mən yazığam? Onlar da elə mənə gülürlər? Məgər tuneldən şifrəli məktublar göndərən mən sarsaq deyildim?

Xanterlə Mariya parkda xeyli gəzişdilər. Şimşəyin doğradığı buludlar artıq başımızın üstündən asılmışdı. Külək əsdi, ilk damcılar düşdü. Gəzməyə çıxanlar evdə gizlənməli oldular. Ürəyim şiddətlə döyünürdü. Ağacların altındakı sığınacağımda başa düşdüm ki, dəfələrlə təsəvvür elədiyim son gəlib çatıb, nəhayət, bu iyrənc sirr açılacaq.

Birinci mərtəbədən gözümü çəkmirdim: ora tamamilə qaranlıqdı. Bir az keçmiş Xanterə məxsus ortadakı yataq otağının işığı yandı. Hələ gözlənilməz heç nə baş vermirdi – Xanterin yataq otağı pilləkənlə üzbəüz idi və bu pəncərələrin ilk olaraq işıqlanması təbii idi. İndi o biri otağın işığı yanmalıydı. Mariyanın öz otağına getməsi üçün lazım olacaq hər saniyəni ürəyimin şiddətli döyüntüsü müşayiət eləyirdi.

Ancaq onun otağının işığı yanmaq bilmirdi.

İlahi, qəlbimi dolduran intəhasız tənhalığı təsvir eləmək gücündə deyiləm. Sanki sonuncu gəmi məni kimsə yaşamayan adadan aparmaq əvəzinə, köməyə çağıran siqnalları görmədən, yanımdan ötüb keçmişdi. Mən yavaş-yavaş yerə çökdüm, elə bil birdən-birə qocalmışdım.

XXXVIII

Yağışdan islanmış vəziyyətdə, cənub küləyinin yırğaladığı ağacların arasında dayanıb vaxtın necə xaincəsinə keçdiyini hiss elədim. Nəhayət, yağış və göz yaşları arasından o biri yataq otağının da işığının yandığını sezdim.

Sonra baş verənləri dəhşətli yuxu kimi xatırladım. Küləklə çarpışaraq, pəncərə barmaqlığıyla ikinci mərtəbəyə dırmaşdım. Eyvandan koridora keçib, Mariyanın yataq otağını axtarıb tapdım: döşəmədəki işıq zolağı otağın yerini dəqiq göstərirdi. Titrəyən əlimlə bıçağı sıxıb, otağın qapısını açdım. Mariya parıldayan gözlərini üzümə zilləyəndə mən qapının ağzında dayanmışdım. Yavaşca onun çarpayısına yaxınlaşanda başını qaldırıb astadan soruşdu:

– Nə üçün gəlmisən, Xuan Pablo?

Saçından yapışıb pıçıldadım:

– Səni öldürməyə gəlmişəm, Mariya. Sən məni atıb getdin.

Və ağlayaraq bıçağı sinəsinə soxdum. Mariya dişlərini sıxıb, gözlərini yumdu; qanlı bıçağı çıxaranda gözlərini zorla açıb kədərlə mənə baxdı. Birdən lap qəzəblənib, sinəsinə və qarnına dalbadal zərbələr vurmağa başladım.

Sonra eyvana qaçıb aşağı elə cəld düşdüm ki, sanki içimə şeytan girmişdi. İldırım nə vaxtsa hər ikimizin olduğu yeri son dəfə işıqlandırdı.

Maşınla Buenos-Ayresə doğru şütüdüm. Saat dörd, ya beşdə çatdım. Kafedən Alyendeyə zəng vuraraq, onu oyatmağa məcbur edib, dedim, təcili onu görməliyəm. Sonra Posadas küçəsinə cumdum. Polşalı xidmətçi məni artıq evin yanında gözləyirdi. Alyende beşinci mərtəbədə liftin qarşısında işıqsız gözlərini geniş açıb dayanmışdı. Əlindən tutub onu mənzilə dartdım. Polşalı gic kimi arxamca gəlib, heyrətlə gözlərini mənə zilləmişdi. Dedim ki, onu qovsunlar. O çıxan kimi bağırdım:

– İndicə malikanədən gəlirəm! Mariya Xanterin məşuqəsidi!

Alyende donub qaldı.

– Səfeh! – nifrətdən boğula-boğula dedi.

Mənə inanmadığına görə hirslə qışqırdım:

– Səfeh sizsiniz! Mariya mənim də, bir çoxlarının da məşuqəsi olub!

Məmnunluq hissi içimi doldurdu, kor isə belini dikəldərək sanki daşa döndü.

– Hə! – qışqırdım. – Mən sizi aldadırdım, o isə hamımızı aldadırdı! Ancaq daha heç kimi aldada bilməyəcək! Başa düşürsünüz? Heç kimi! Heç kimi!

– Divanə! – kor nərə çəkib, əllərini uzadaraq üstümə atıldı.

Mən kənara çəkildim, kor stola dəyib yıxıldı. Ancaq çox cəld də ayağa sıçrayıb, stullara toxuna-toxuna, göz yaşları axıtmadan ağlaya-ağlaya və yalnız “divanə” sözünü qışqıra-qışqıra qonaq otağında arxamca qaçmağa başladı.

Yolumu kəsməyə çalışan xidmətçini vurub yıxaraq küçəyə atıldım. Nifrətdən, mərhəmətdən boğulurdum.

Özümü komissarlığa təslim edəndə saat altı idi.

Kameranın kiçik pəncərəsindən yeni, buludsuz səhərin necə açıldığını gördüm. Kişi və qadınların oyanıb necə səhər yeməyini yediyini, qəzet oxuduğunu, işə getdiyini, uşaqlarını, ya pişiklərini yedirtdiyini, dünənki film haqqında danışdıqlarını təsəvvürümə gətirdim.

İçimdə bir qara boşluğun necə böyüdüyünü cismən hiss elədim.

XXXIX

Həbsdə olduğum aylar ərzində korun “divanə” sözüylə nə demək istədiyini başa düşməyə çalışmışam. Hər dəfə çox böyük yorğunluq, ya dərk eləyə bilmədiyim qorxu bunu anlamağa mane olur. Bəlkə, haçansa onun mənasını biləcəyəm, Alyendenin nə üçün intihar etdiyi də mənə aydın olacaq.

Hələ yaxşı ki, mənə işləməyə icazə verirlər, ancaq şübhələnirəm: həkimlər arxamca gülürlər, yəqin, məhkəmədə pəncərədəki mənzərə barədə danışanda da eləcə gülürmüşlər.

Mənim rəsm əsərlərimi yalnız bir adam başa düşürdü. Bununla belə, mənim şəkillərim onların əqidəsinin nə qədər mənasız olduğunu bu axmaqlara sübut edəcək. Mənim cəhənnəmimin divarları isə hər gün daha çox keçilməz olacaq.