Xiii respublika elmi konfransının mater I allari (Bakı, 24 may, 2013) Bakı – “Elm və təhsil” – 2013 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 4,06 Mb.
|
|
ƏDƏBİYYAT:
Mir Tohid Yüzbaşi (Əlyazmalar İnstitutu) XVII əsr Azərbaycan şaİrİ Təsİr Təbrİzİnİn anadİllİ İrsİ barədə Mirzə Möhsün Təsir Təbrizi (1650-1717) Səfəvi hökümdarlarından Şah Süleyman (1666-1694) və Şah Sultan Hüseyn (1696-1722) dövründə yaşayıb-yaratmış Azərbaycan şairidir.Ulu babası I Şah Abbasın əmri ilə bir cox azərbaycanlılar kimi Təbrizdən İsfahana köcürülmüş, Təsir də 1650-ci ildə orada anadan olmuşdur.Şairin adı “Möhsün”, təxəllüsü isə “ Təsir”dir. Təsirin həyat və yaradıcılıgı barədə ilk məlumatı onun müasirləri olan təskirəçilər vermişlər.Məhəmməd Tahir Nəsrabadi onun dövlət işlərində dürüst dövlət məmuru,gözəl şair oldugunu qeyd etmişdir:”Mirzə Möhsün olduqca məlahətli, zahiri cəhətdən gözəl və görkəmli,batini cəhətdən isə sanki yer əhalisinin başına göydən səpilmiş müqəddəs cəvahir tozudur, ya da mənim arzularımı təcəssüm etdirən bir ilahədir. Ona maliyyə dəftərlərindən birini yazmaq tapşırılmışdır.Maliyyə işlərinin hər cəhətdən bəxti gətirmişdir, ona görə ki, bu cənab son dərəcədə xeyirxah və pak qəlblidir. Şeir də onun ürəyəyatan təbi vardır.Şeirini ilk dəfə oxuduqda belə onun fikri aydin olur”(1,s.171). Şeyx Məhəmmədəli Həzin təzkirəsində Təsirinin üstad bir şair oldugunu bildirmişdir: “O müxtəlif janırlarda şeir qoşardı, sözlərin ən incəliklərini dərk edərək, həm məna, həm də forma cəhətdən söz ustası olub, bir sıra tay- tuşlarından üstün idi” (2,s.72). Professor Turxan Gəncəyi “İsfahandaki Səfəvi sarayında türk dilinin mövqeyi” adlı məqaləsində şairin müxtəlif ziyafətlər,bayramlar münasibəti ilə yazdıgı şeirləri nəzərdən kecirdikdən sonra belə qərara gəlmişdir ki, Təsir Şah Suleyman və Sultan Hüseyn zamanında faktiki olaraq sarayda məliküş-şüəralıq vəzifəsini də icra etmişdir (3,s.25). Məhəmmədəli Tərbiyət şairin bir sıra qitə və qəzəllərində maddeyi-tarixlər tərtib etdiyi barədə məlumat vermiş,onun məhşur alim Aga Hüseyn Xansarinin vəfatı (h.1093-m.1683), Şah Süleymanin tərifi və Əbdüləziz xan Çingizinin gəlməsi (h.1097-m.1685), Mirzə Əlaəddin Məhəmməd Gülüstaninin vəfatı (h.1100-m.1688), vəzir Şeyxəli xan Zəngənənin vəfatı (h.1101-m.1688), Mirzə Tahir Vəhidin vəzir təyin edilməsi (h.1101-m.1688), Şah Süleymanın vəfatı (h.1105-m.1694), Məhəmməd Mömin xan Bəydilimin vəzir təyin edilməsi (h.1110-m.1699), Agaməhəmməd Bagır Məclisinin vəfatı (h.1111-m.1700), Agarəfi Məsrurun vəfatı (h.1114-m.1702), Yəzd şəhərində baş vermiş qarışıqlıq (h.1116-m.1704) və başqa hadisələr münasibəti ilə şerlər yazdıgın qeyd etmişdir (4, s.334-335). İran ədəbiyyatşünaslıgında T.Təbrizi yaradıcılıgı ilə ən ardıcıl məşğul olan tədqiqatcı Əmin Paşa Eclalı olmuşdur. Onun 1990-cı ildə nəşr etsdirdiyi “Divani-Təsir Təbrizi” kitabında şairin həyat və yaradıcılıgı araşdırılmış, külliyyatına daxil olan əsərlər (Azərbaycan dilində olanlardan başqa) oxuculara təqdim edilmişdir (5). Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ilk dəfə Qasım Cahani “Azərbaycan ədəbiyyatnda Nizami əsərləri” adlı əsərində T.Təbrizinin yaradıcılığı barədə nisbətən ətraflı danışmış, onun məsnəvilərini təhlil etmişdir. Tədqiqatçı əsas diqqəti Təsirin Nizami irsindən bəhrələnməsi məsələsinə yönəltsə də, şairin yaradıcılığına Füzuli və Saibin də təsirini nəzərdən keçirmiş, onu poeziyada yeni meyllərin nümayəndəsi kimi təqdim etmişdir. Q.Cahani göstərir ki, Nizami kimi Təsir də poemalarında sadə zəhmət adamlarının taleyi, işi, əxlaq və məişətini ətraflı nəzərdən keçirmiş, ictimai-əxlaqi görüşlərini oxucuların diqqətinə çatdırmışdır. Mirzə Möhsünün poemalarının məzmununu ətraflı nəzərdən keçirən Q.Cahani şairin bütün yaradıcılığı üçün nikbinliyin səciyyəvi olduğunu qeyd edərək yazır: “Şair insanları acizliyə çağıran, həyat, səadət uğrunda mübarizədən çəkindirən zahidləri zalımların dəllalı adlandırır. Təsirə görə, nikbin adam həyata bağlı, güclü və mərd olar. Bu ideya “Dəvətül-aşiqin” əsərinin əsas mündəricəsidir(6,s.1991). Ə.Səfərli “ XVII – XVIII əsərlər Azərbaycan epik şeiri” adlı tədqiqatında Təsirin poemalarını təhlil etmiş, şairi Nizaminin surət və xarakter yaratmaq təcrübəsindən öyrənən, onun bədii və fəlsəfi kəlamlarından, yüksək humanist fikirlərindən ilham alan, bununla yanaşı orijinal mövzu seçməyi bacaran sənətkar kimi təqdim etmişdir. Təsir Təbrizinin anadilli ədəbi irsinin ortaya çıxarılmasında, nəşr və tədqiq edilməsində ən mühüm işi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Paşa Kərimov görmüşdür. O, şairin küllliyyatının Tehranın Sepəhsalar Ali Mədrəsəsi kitabxanasında saxlanan əlyazmasının sonunda 881-904-cü səhifələrində yerləşən “Türkiyyat” başlıqlı hissəsindəki ana dilində şeirlərini əldə etmiş, müasir əlifbaya köçürərək geniş ön sözlə çap etdirmişdir (7). Kitaba həmin əsərlərin fotofaksimələsi də əlavə edilmişdir. P.Kərimov ön sözlə bildirir ki, Təsirin türkcə şeirlərindən bir neçə parça bərpa prosesində oxunmaz hala düşüb, ümumi həcmi 447 beyt olan bu əsərlərin yalnız 443 beytini oxumaq mümkündür. Buraya münacat məzmunlu qəzəl, nət, Şah Süleymana həsr edilmiş qəsidə, Sultan Hüseynin taxta çıxması və Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvinin vəzir təyin edilməsi münasibəti ilə qəzəl, 1 tərcibənd, 4 mürəbbeyi-tərcibənd, 1 müxəmməsi-tərcibənd, müxtəlif bayramlar (məb`əs, cümə, ramazan, qurban, novruz) münasibəti ilə yazılmış məsnəvi formalı kiçik şeirlər, lirik məzmunlu 16 qəzəl və 5 təkbeyt daxildir. Tədqiqatçı qeyd edir ki, Təsirin türkcə qəzəlləri əsasən 5-9 beytdən ibarətdir. Bunların içində Füzulinin “Bəhs”, “Görgəc” və “Ləziz” rədifli şeirlərinə yazılmış nəzirələr də vardır. Mənbələr təsirin Saibdən təsirlənərək fars dilində “hind üslubu”nda şeirlər yazdığın bildirirlər. Lakin şairin Azərbaycan türkcəsindəki şeirlərində “hind üslubu” bir o qədər də nəzərə çarpmır. Bu əsərlərdə ilkin nəzərə çarpan cəhət müəllifin Füzuli irsindən, xalq şeirindən bəhrələnməsidir. Dünyəvi eşqin tərənnümü, real bir gözəlin mədhi şairin əsərlərinin səciyyəvi cəhətlərindəndir. P.Kərimov Təsirin türkcə şeirlər toplusuna yazdığı ön sözdə şairin dili, yaradıcılığının mövzu dairəsi, forma və bədii ifadə xüsusiyyətləri barədə ətraflı elmi fikir söyləmişdir. Tədqiqatçı göstərir ki, T.Təbrizi əsərlərində dünyəvi eşqin tərənnümünə üstünlük verən mütərəqqi görüşlü şairlərdən olmuşdur. O dilimizin incəliklərinə bələd olan, poetik fiqurlarınadan məharətlə istifadə edən sənətkarlardandır. P.Kərimov bildirir ki, Təsir Təbrizi Məsihi, Zəfər, Qövsi Təbrizi, Vəhid Qəzvini, Məczub Təbrizi və digər XVII əsr şairlərimizlə bərabər anadilli poeziyamızın inkişafında, dilin sadələşməsində, realizmə doğru irəliləməsində xidmətləri olmuş sənətkarlarımızdandır.
Tünzalə Seyfullayeva (Əlyazmalar İnstitutu) Mİrzə Nəsrullah Dİdə Şİrvanİnİn yaradıcılığının tədqİq tarİxİ XIX əsrin 30-cu illərindən sonra Azərbaycanın ictimai-iqtisadi həyatında olduğu kimi, mədəniyyət və maarif sahəsində bir yenilik nəzərə çarpır. Ziyalılıarımız doğma ana dilinə xüsusi rəğbət göstərir, ərəb və fars dillərində aparılan təlim –tərbiyənin yerini Azərbaycan dilində tədrisə verdiyi nəzərə çarpırdı. Tədrisdə yaranan yeni üsul, metod əlbətdəki ictimai həyata, mədəniyyətə, ədəbiyyata təsir etməyə bilməzdi. XIX əsrdə ədəbiyyatda mövzu, ideya, məzmun əlvanlığı və ədəbi cərəyanların müxtəlifliliyi diqqəti cəlb edir. Azərbaycanda maarifçilik və demokratik ideyaların güclənməsi ictimai şüurun inkişafına böyük təsir göstərir. Beləliklə tənqidi realizm qüvvətlənir.Eyni zamanda aşiqanə və dini məzmunlu qəzəl, qəsidə, minacat kimi əsərlərlə yanaşı, yeni ədəbi forma və buna müvafiq olaraq yeni məzmun yaranmağa başlayır.(5,53) Hələ XIX əsrin əvvəllərindən ayrı-ayrı şəhərlərdə yeni şairlər və şeir həvəskarları görkəmli şairlərin ətrafına toplanaraq, mədrəsələrdə və evlərdə ədəbi müzakirə və mübahisələr keçirərdilər. Şairlərin tez-tez bir yerə toplaşıb müşairələr keçirməsi ayrı-ayrı şəhərlərdə xüsusi məclislərin yaranmsı üçün bir zəmin oldu. Ümumiyyətlə XIX əsr ədəbiyyatı özünün məclisləri ilə məşhurdur. Bütün Azərbaycanda məclisçilik sahəsində ədəbi dirçəliş yenilik sezilirdi. Yeni Azərbaycan ədəbiyyatının formalaşmasında XIX əsr ədəbi məclislərinin xüsusi rolu mütləq qeyd olunmalıdır. Şairlərin bir yerə toplaşması ilə orta əsr şerinə məxsus tərkidünyalıq hissləri, sufilik motivləri sıradan çıxır, real gerçəkliklərin tərənnümünə keçid üstün gəlirdi. Bu məclislər anadilli şerimizin inkişafında, müasir Azərbaycan dilinin ədəbi üslubunun təşəkkülündə mühüm xidmət göstərmiş, onun leksik və üslub həcminin xəlqiləşməsinə güclü təkan vermişdir. Nəsrəddin Qarayev XIX əsr məclislərinin fəaliyyətini dərindən öyrənərək, belə nəticəyə gəlmişdi ki, bu dövrdə Azərbaycan dilində yazmaq meyli çox qüvvətlənmişdi. Məclis şairlərinin demək olar ki, hamısı öz şerlərini əsasən Azərbaycan dilində yazırdılar.(3, 5-6) Ədəbi məclis hərəkatının başlanğıcı böyük mütəfəkkir pedaqoq Mirzə Şəfi Vazeh tərəfindən 1820-ci ildə qoyulmuşdur. Onun yaratdığı “Divani-hikmət” məclisi 1852-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmiş və digər məclislərin ortaya çıxmasında əsas rol oynamışdır. A.Bakıxanovun 1825-ci ildə Qubada yaratdığı “Gülüstan” məclisi əsrin sonuna qədər işini davam etdirmişdir. 30-cu illərdə Ordubadda Şıxəli Naibin başçılığı ilə “Əncümənüş-şüəra ” məclisi yaradılmışdı. Daha sonra “Fövcül-füsəha”ədəbi məclisi yarandı. Bu məclisin sonra Şamaxıda və Bakıda “Beytüs-səfa”, “Məcməüş-şüəra” məclislərinin yaradılmasında müsbət təsiri olmuşdur. Maraqlıdır ki, ədəbi məclislər XIX əsrdə Azərbaycanda məşhur olmuş görkəmli şairlər tərəfindən təşkil edilmişdir. M.Ş.Vazeh, A.Bakıxanov, M.İ.Qasir, S.Əzim, X.Natəvan belə şairlərdən olmuşlar. Məhz bu dövrdə görkəmli şairlərimizdən biri Seyid Əzim Şirvaninin rəhbərliyi ilə Şamaxıda təşkil olunmuş məclislərdən biri “Beytüs-səfa” məclisidir. Bu ədəbi məclis haqqında ilk məlumat F.Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları” kitabında verilmişdir. Həmin məclis haqqında daha sonra prof. F.Qasımzadə, t.e.n. Ə.Hüseynzadə bəhs etmişlər.(4,385) “Beytüs-səfa”da fəaliyyət aşağıdakı şairlər fəaliyyət göstərmişlər.Seyid Əzim Şirvani, Bahar Mirzə Nəsrullah, Ləkbər Qafil, Məhəmməd Səfa, Ağababa Zühuri, Mirzə Mahmud Zöv`i, Füruği, Nəcəf bəy və b. Digər ədəbi məclislərdə olduğu kimi, burada da Şərqin dahi şairlərinin əsərləri mütaliə edilir, onların yaradıcılıq xüsusiyyətləri təhlil olunur, azərbaycan cə Şərq tarixi öyrənilirdi.XIX əsrdə yazıb yaratmış, “Beytüs-səfa”ədəbi məclisinin şairləri içərisində diqqəti cəlb edən şəxsiyyətlərdən biri də Mirzə Nəsrullah Didədir. Bu dövr Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri olan M.N.Didə haqqında çox az məlumat olmasına baxmayaraq, bu mütərəqqi şairin Şamaxıda anadan olduğunu, Təbrizdə təhsil aldığını şairliklə yanaşı, mirzəlik, müəllimlik katib vəzifəsində çalışdığını qaynaqlardan öyrənirik. Şair haqqında S.Ə.Şirvaninin “Əsərləri”nin III cildində,Qulam Məmmədlinin “Təzkirə”sində, Salman Mumtazın 1928-ci ildə çap etdirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatı Mirzə Nəsrullah bəy Didə” kitabında, Məhəmmədəli Tərbiyətin “Danışməndani Azərbaycan” əsərində, Nəsrəddin Qarayevin “XIX əsr Azərbaycan Ədəbi Məclisləri” adlı monoqrafiyasında, f.e.d. Möhsün Nağısoylunun tərtib etdiyi “Mirzə Nəsrullah Didə “Kitabün-Nəsayeh” kitabında,Türk əlyazmalrı kataloqunda və s. qaynaq və məxəzlərdə məlumata rast gəlmək olar. M.N.Didə haqqında ilk dəfə məlumatlar verən S.Ə.Şirvani onu Şamaxı şairlərinin ən müqtədiri hesab etmişdir. S.Ə.Şirvani Didəni ərəb və fars dillərini gözəl bilən, “hər bir lisan ilə danışmağa qadir ,arifül-həqayiq və kaşivüd-dəqayiq, şeyxüs-şüəra və qütbül-ürəfa Mövlana Mirzə Nəsrullah ” kimi səciyyələndirmişdir. S.Ə.Şirvani əsərində Didənin məktəb uşaqları üçün tərtib etdiyi “Kitabün-nəsihətül-ətfal”, Kərbəla müsibətinə dair yazılmış “Kitabi-məqtəl”, qəzəl və qəsidələrindən ibarət “Divan”ı olduğunu qeyd etmişdir. (8,150) Qulam Məmmədlinin “Təzkirə”sində şairlə bağlı aşağıdakı məlumatlara rast gəlmişik.”Didə Mirzə Nəsrulla Şamaxıdandır.XIX əsrdə yaşamışdır. Şamaxı xanı Mustafa xanın katibi idi.M.Nəsrullah uşağ ikən atası qətlə edilmişdir. Mustafa xan onu təhsil almaq üçün Təbrizə göndərmişdir. Təhsilini bitirib, Şamaxıya qayıtdıqdan sonra xanın yanında mirzəlik etmiş və Şirvanda Mirzə Nəsrullah bəy deyə məşhur olnuşdur. Qafqazda xanlıq üsul-idarəsi ləğv edildikdən sonra M.N.Didə rus dövlət idarəsində xidmətə girmişdir. Azərbaycan, rus, fars, ərəb dillərini bildiyinə görə əhali arasında tanınmış bir şəxs olmuşdur. O həyatının son illərini məktəbdarlıqla keçirmişdir.Mirzə Nəsrullah zəhmətkeş, namuslu, kimsəyə möhtac olmayan və öz əməyinə güvənən bir şəxs olmuşdur. Didə h.1287-ci il \ m.1870-cildə Şamaxıda vəfat etmişdir.”(1,132-133) Salman Mumtazın 1928-ci ildə çap etdirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatı Mirzə Nəsrullah bəy Didə” kitabında Didənin həyatına aid qısa məlumatla yanaşı müəllif onun bir neçə qəsidəsi, şeirləri və bir mənzum hekayəsinidə vermişdir. Məhəmmədəli Tərbiyətin “Danışməndani Azərbaycan” əsərində şairlə bağlı qısa bilgilərlə qarşılaşırıq.”Mirzə Nəsrullah bəy hicri qəməri XIII (XIV) əsr şairlərindəndir. O, Təbrizdə oxumuş və h.1287\ m 1870-ci ildə vəfat etmişdir. Onun divanı fars və türk dillərində yazılmış şeirlərindən ibarətdir.” (7, 5-7) Çağdaş dövrümüzdə M.N.Didənin həyat və taradıcılığı ilə bağlı nəşr olunan mənbələr sırasında Nəsrəddin Qarayevin “XIX əsr Azərbaycan Ədəbi Məclisləri”adlı monoqrafiyası xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Burada şairin həyatı haqqında məlumat verilmiş, yaradıcılığından söz açılmış, şeirlərindən nümunələr göstərilmişdir.(3,129-131) Mirzə Nəsrullah Didənin yaradıcılığında əsas yeri tutan onun müdərrislik fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan dilində yazdığı ”Kitabün Nəsayeh” (Nəsihətlər kitabı)əsəridir. Adından da göründüyü kimi kitab nəsihət-didaktika mövzusundadır: uşaqların və gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə həsr olunmuş və maarifçilik ruhunda qələmə alınmışdır. Didənin uzun bir müddət ərzində məktəb-maarif sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərməsi də açıq aşkar şəkildə sübut edir ki, maarifçi ziyalını düşündürən başlıca məsələlərdən biri uşaqların və gənc nəslin tərbiyəsi problemi olmuşdur. Məhz buna görə də müəllif “Kitabün-nəsayeh”i bilavasitə uşaqların və gənc nəslin təlim-tərbiyəsində mühüm rol oynayan, hər bir cəmiyyət üçün olduqca vacib sayılan bu məsələ ilə birbaşa bağlı olan nəsihət-didaktika mövzusuna həsr etmişdir. Həmin əsər yeganə əlyazması əsasında 2008-ci ildə f.e.d.Möhsün Nağısoylu tərəfindən tərtib olunaraq “Mirzə Nəsrullah Didə “Kitabün-Nəsayeh” ” adı altında nəşr olunmuşdur. (60) Araşdırmalarımız nəticəsində Didənin AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda şeirlərinin əlyazma nüsxəsini üzə çıxarmışıq. Əlyazma haqqında Türk Əlyazmaları Kataloqunda bəhs olunmuşdur. (10, 139-140) Kataloqda əlyazma nüsxəsi “Şeirlər”adı altında keçir. Burada əvvəlcə şairin həyat və yaradıcılığı qısaca işıqlandırılmış daha sonra nüsxənin paleoqrafik təsviri verilmişdir. C-265 şifrli əlyazma 119 vərəqdir, ölçüsü 17x26,5 sm-dir. əlyazma boz kardon cildə tutulmuşdur. Nüsxənin harada köçürülməsi, katibi haqqında əlyazmada heç bir qeyd yoxdur. Köçürülmə tarixi h.1278-1861-h.1281-1864-cü illər olaraq göstərilmişdir. Mətn qara mürəkkəblə rus istehsalı kağıza hərəkəsiz nəstəliq xəttiylə köçürülmüşdür.Səhifələrdə sətir sayı 17-dir. Bununla yanaşı bəzi səhifələrdə sətir sayının 19-a qədər olduğunun şahidi oluruq.Əlyazmanın bəzi vərəqləri boş buraxılmışdır.Məsələn:6a, 11a, 25a, 28b, 35b, 58a və s. 33b-118b vərəqlərində bir çox şəxslərin doğum və ölüm tarixləri xronoloji ardıcıllıqla göstərilmişdir. Başlanır: Gəlüb bəhari-meysətəsüb nəsimi-məlal (1a) Bitir: Didə gərək bu hörməti axırda göstərim.(119a) Hər bir millətin, hər xalqın irili xırdalı özünə məxsus şairləri vardır. Bu şairlərin həyatının, yaradıcılığının öyrənilərək gələcək nəsillərə ötürülməsi, bu şairlərə sahib çıxması filologiya elminin vəzifələrindəndir. XIX əsr anadilli ədəbiyyatın görkəmli nümayəndəsi Mirzə Nəsrullah Didə haqqında yazılanlar göstərir ki şairin yaradıcılığının öyrənilməsi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi üçün bir töhfə olardı. ədəbİyyat:
Əlyazmalar:
Əbdülrza Balazadə (Əlyazmalar İnstitutu) “SİYAVUŞ VƏ SÜDABƏ” DASTANININ H.CAVIDIN “SİYAVUŞ” PYESİ İLƏ MÜQAYİSƏSİ Firdovsinin “Şahnamə” əsəri özündən sonrakı dünya ədəbiyyatına, xüsusən də Şərq xalqlarının ədəbiyyatına güclü təsir göstərmişdir. Qədim tarixi, mifoloji, məişət və dini köklərə söykənən “Şahnamə” özünün tükənməz və zəngin mövzuları, motivləri, süjet və obrazları ilə hər zaman ədiblərin və şairlərin diqqətini özünə cəlb etmiş və hər kəs öz imkanları daxilində ondan yararlanmağa çalışmışdır. Fars və azərbaycan xalqlarının eyni nağılları, eyni zərbül-məsəlləri, eyni adət və ənənələri olmuşdur (3, 35). Yəqin ki, elə buna görə də Azərbaycanda “Siyavuş və Südabə” dastanına hər zaman böyük maraq olmuş, ədib və şairlər bu mövzuya müraciət etmişlər. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri və Azərbaycan ədəbiyyatında ilk mənzum pyesin müəllifi Hüseyn Cavid (1882-1941) də özünün “Siyavuş” faciəsini məhz Firdovsinin “Şahnamə” eposundakı “Siyavuş və Südabə” dastanının motivləri əsasında qələmə almışdır. Qeyd edək ki, böyük şair-dramaturq bu mənzum faciəsini Firdovsinin 1000 illik yubileyi münasibətilə 1933-cü ildə qələmə almışdır. H.Cavidin “Siyavuş” əsərində hadisələr Zabilistanda başlayır. Siyavuş burada Rüstəm və digər pəhləvanların yanında döyüş təlimi və tərbiyə alır. O, həddi-büluğa çatdıqdan sonra atası Kavus onu öz yanına, paytaxta dəvət edir. Siyavuşun saraya təşrif gətirməsi münasibətilə böyük bir ziyafət təşkil olunur. Kavus Siyavuşu analığı Südabəni görmək və onu ziyafətə dəvət etmək üçün Südabənin sarayına göndərir. Siyavuşu görən analığı bu gəncə vurulur və ona öz məhəbbətini izhar edir. Ancaq Siyavuş Südabəyə deyir ki, sən mənim anamsan. İstədiyinə nail ola bilməyən Südabə yaxasını cırır və haray salaraq guya Siyavuşun atasına xəyanət etmək istədiyini bəyan edir. Kavus onların günahsızlıqlarının sübutu üçün atəşdən keçmələri barədə göstəriş verir. Din xadimləri və münəccimlər Siyavuşun günahsız olduğunu söyləyir və təklif edirlər ki, birinci olaraq Südabə oddan keçməlidir. Ancaq Südabə oddan keçməkdən boyun qaçırır və Siyavuşa olan sevgisini etiraf edir. Kavus əmr edir ki, Südabənin boynu vurulsun. Lakin Siyavuş və şahın vəziri Kavusdan Südabəni əfv etməsini xahiş edirlər. Kavus Südabəni öldürməkdən vaz keçsə də, onun zindana salınması və heç kimlə görüşməyə icazə verilməməsi barədə göstəriş verir. İkinci səhnədə Kavus Turan qeysəri Əfrasiyabın qalasının yaxınlığında qala tikdirir. Bu zaman Çin ölkəsi həm İran və həm də Turanla siyasi əlaqələr saxlayırdı. Rəqqasə sifəti ilə bir çinli qadın və elçi sifəti və Kosa adı ilə çinli bir kişi Turan ilə İranın arasını vurmaq məqsədi ilə meydana çıxırlar. Cavid onları şər qüvvələrin təmsilçisi kimi canlandırır. Kavusun çinli rəqqasədən xoşu gəlir və ona Dürdanə adı verir. Dürdanə Kavusdan xahiş edir ki, onun Kosa ilə birlikdə İranda qalmasına icazə versin. Kavus buna razılıq verir və çinli rəqqasə qız Kavusun sarayında qalır, rəqqasəliklə və müğənniliklə məşğul olur. Bu arada İranın Çinlə sərhəddində xalq iğtişaşa qalxır. Səbəbi isə bir tərəfdən İran əsgərlərinin, o biri tərəfdən isə Turan qaçaqlarının xalqı incitməsidir. Kavus iğtişaşları yatırmaq üçün Siyavuşu həmin əraziyə göndərmək istəyir. Südabə buna etiraz edir və Siyavuşun müharibəyə getməsini istəmir. Onun etirazına baxmayaraq, Siyavuş yola düşür. O, əhalini incidən çinli vali ilə üz-üzə gəlir. Siyavuş xalq ilə çinli valini həbs edir və zindana salır. Turan tərəfdən Piran Siyavuşun yanına gəlir və onunla sülh bağlanması barədə danışıq aparır. Tərəflər İranla Turan arasında sülh bağlanmasına qərara verirlər. Bunu eşidən Kavus əsəbiləşir və Rüstəmə deyir ki, sən və Siyavuş xainsiniz. Bu hadisədən sonra Siyavuş Turana gedir və ov edən Firəngizlə qarşılaşır. Daha sonra o, Turanın qeysəri və dayısı Əfrasiyabın yanına yollanır. Əfrasiyab ona təklif edir ki, qızı ilə evlənsin və onun yanında qalsın. Siyavuş yolda ov edən bir qızla tanış olduğunu və ona vurulduğunu söyləyir. Məlum olur ki, o, Əfrasiyabın ona evlənmək təklif etdiyi qızı Firəngizlə görüşmüşdür. İran-Turan sülhü İran tərəfindən Siyavuş və Turan tərəfindən Piran arasında bağlanır. Bundan rahatsız olan Kavus ilə Rüstəmin münasibətləri pozulur və Rüstəm belə qərara gəlir ki, Siyavuşla Zabula geri dönsün. Ancaq artıq Siyavuş Turanda idi və Əfrasiyabın qızı Firəngizlə evlənmişdi. Əfrasiyab Siyavuşa tac və var-dövlət təklif edir. Ancaq Siyavuş qəbul etmir. Bu arada Firəngizin əmisi və Turan şahı olmaq xəyalı ilə yaşayan pəhləvan Gərsivəz qardaşının Siyavuşa bəslədiyi münasibətdən narahat olur və Siyavuşa paxıllıq edərək onu ortadan qaldırmaq barədə düşünür. Xalqa zülm edərək iğtişaşlara səbəb olmuş və Siyavuş tərəfindən zindana atılmış vali və onun müşaviri bir ildən sonra həbsxanadan qaçır, ancaq təkrar həbs olunurlar. Xalq və ordu onların cəzalandırılmasını və dar ağacından asılmasını tələb edir. Gərsivəz isə Siyavuşdan xahiş edir ki, onları əfv etsin və onun ixtiyarına versin. Firəngiz də Siyavuşdan təvəqqə edir ki, əmisinin sözünü yerə salmasın. Bu zaman elçi Kosa və rəqqasə qız məclisə daxil olurlar. Rəqqasə qıza oxuyub-oynamaq və şərab paylamaq tapşırılır. Sonra Kosa rəqqasə qızdan tələb edir ki, Südabənin tapşırdığı zəhəri Siyavuşun qədəhinə tökərək onu öldürsün. Rəqqasə qız bunu etməkdən boyun qaçırır. Kosa qəzəblənir və ona deyir ki, deməli, sən də Siyavuşa vurulmusan? Ona görə də onu öldürmək istəmirsən? O, zəhər şüşəsini rəqqasə qızdan almaq istəyir. Rəqqasə qız isə, guya, bilmədən onu yerə salıb sındırır. Bu zaman Kosa böyründən bir xəncər çıxarır və deyir ki, mən Siyavuşun işini bununla bitirərəm. Ancaq rəqqasə qız xəncəri onun əlindən qapır. Pərdənin arxasından onların söhbətlərini eşidən Firəngiz məclisə daxil olur və rəqqasə qızdan aldığı xəncərlə Kosanı cəhənnəmə vasil edir. Gərsivəz Siyavuşu aradan götürmək üçün vali və müşaviri üçün qoşun toplayır. Bu zaman Südabənin dayəsi Rübabə daxil olur və Gərsivəzə bir məktub verir. O məktubu Kavus oğlu Siyavuş üçün göndərmişdi. Məktubda deyilirdi ki, Tus və Rüstəm Zabuldan, Çin xaqanı Çin tərəfdən Turana hücum edəcəklər. Sən də öz qoşununla öz tərəfindən Turana hücum et və Əfrasiyabı əsir götür. Bu vaxt Əfrasiyab gəlib çatır və Gərsivəz ona deyir ki, Siyavuş xaindir. Lakin Əfrasiyab buna inanmır. Belə olanda Gərsivəz Kavusun Siyavuşa yazdığı məktubu ona göstərir və əlavə edir ki, Siyavuş xaindir və sui-qəsd hazırlamışdır. Bu zaman Siyavuş arvadı Firəngiz ilə gəlirlər. Əfrasiyab atasının məktubunu ona verir. Məktubu oxuyan Siyavuş deyir ki, mən atamın tapşırığına əməl etməyəcəm. Firəngiz də atasına yalvarır və deyir ki, Siyavuş günahsızdır. Belə olan halda Əfrasiyab Siyavuşa təklif edir ki, o, öz qoşunu ilə İrana hücum etsin və onu yerlə yeksan eləsin. Siyavuş bu təklifi qəbul etmir. Belə olanda Əfrasiyab onun tutulması barədə göstəriş verir. Siyavuş deyir ki, əgər mən xain olsaydım, Sizin yanınıza əli silahsız gəlməzdim. O, onu tutmaq istəyən əsgərlərə müqavimət göstərir və onlara qalib gəlir, valinin müşavirini yaralayır, Gərsivəzi isə qovaraq öldürür. Daha sonra xalqın əhatəsində geri qayıdır və Əfrasiyaba deyir ki, mənim atam Kavus da, sən də hər ikiniz zalımsınız! Firdovsinin “Siyavuş və Südabə” dastanı ilə H.Cavidin “Siyavuş” pyesini müqayisəsi göstərir ki, onların bir çox oxşar və fərqli cəhətləri vardır. Hər şeydən əvvəl, hər iki əsərin baş qəhrəmanı Siyavuş Zabulustanda Rüstəmin yanında təlim-tərbiyə alır və əsl pəhləvan kimi yetişir. Siyavuş şəxsi keyfiyyətlərinin bir çoxunu, o cümlədən də igidlik, abır-həya, mətanət, səbr, ağıllılıq, adət-ənənələrə ehtiram, ədəb, əhdə vəfalılığı məhz Rüstəmdən əxz etmişdir (9, 258). Firdovsinin əsərində Südabənin Siyavuş ilə tanışlığı belə baş verir ki, bir gün Kavus oğlu Siyavuşla sarayda əyləşmişdilər. Bu zaman Südabə içəri girir və Siyavuşu görən kimi ona aşiq olur. O birisi gün Südabə Siyavuşu öz sarayına dəvət edir, lakin Siyavuş bu dəvəti qəbul etmir. O zaman Südabə Kavusdan xahiş edir ki, Siyavuşu onun sarayına göndərsin, çünki bacıları Siyavuşu görmək istəyirlər. Kavus Siyavuşa göstəriş verir ki, get Südabənin sarayına, bacıların səni görmək istəyirlər. Siyavuş Südabənin sarayına gəlir və Südabəni tam bəzənərək başında tac zümrüd rəngli taxtında kənizlərin yanında oturmuş görür. Siyavuşu görən Südabə yerindən qalxır, onu bağrına basır və üz-güzündən öpməyə başlayır. Südabənin yersiz hərəkətləri, məzəmmətedici aşiqanə sözləri və öpüşləri Siyavuşu bezdirsə də, onu qəzəbləndirmək istəmirdi (4, 93). Bunula belə, o, özünü Südabənin qucağından kənara çəkir və ona ana deyə müraciət edir və sürətllə saraydan çıxır. Bir müddətdən sonra Südabə təkrar Siyavuşu sarayına dəvət edir və ona aşiq olduğunu söyləyir (8, 82). O, Siyavuşu atasına xəyanət etməyə təhrik edir və onu hədələyir ki, əgər mənim istədiklərimi etməsən, dünyanı sənə qara edərəm. Bunu eşidən Siyavuş ayağa qalxır və Südabənin sarayını tərk etmək istəyir, lakin Südabə onun ətəyindən yapışaraq buraxmır və qorxur ki, Siyavuş onun bu hərəkətini atasına çatdırar və onu rüsvay edər. Südabə dırnaqları ilə üzünü cırır və qışqırır və yetişən Kavusa deyir ki, Siyavuş mənə təcavüz etmək istədi. Kavus fikrə gedir və Siyavuş günahsız olduğunu bildirir. Kavus belə qərara gəlir ki, kahinlər və başbilənlərlə məsləhətləşsin. Onlar da Südabə və Siyavuşun oddan keçərək günahsızlıqlarını sübut etmələri barədə məsləhət verdilər. Onlara görə, od günahsız insanı yandırmaz (7, 83). Siyavuş analığının istəyinə əməl etmədiyi üçün onun böhtanına məruz qalmışdı (10, 129). Həm Firdovsidə və həm də H.Caviddə Kavus kahinlərlə məsləhətləşir. Ancaq H.Cavidin “Siyavuş” əsərində Siyavuşun oddan keçməsi məsələsi qoyulmur. Bundan başqa, H.Cavidin pyesində Siyavuşla bağlı macəralar bir neçə səhnədə təzahür edir. Əslində bu bir neçə səhnədə böyük mütəfəkkir öz ideya və düşüncələrini ortaya qoyur. H.Cavidin köhnə mətnlər, əsatirlər və xüsusən də “Şahnamə” ilə yaxından tanışlığı şairə imkan vermişdir ki, bütün bunlardan istifadə edərək özünün dəyərli pyesini qələmə alsın. Məlum olduğu kimi əsatir təcrübəsi ilə tamaşa arasında oxşarlıq vardır (5, 7). Pyesin bəzi yerlərində oddan keçməkdən bəhs olunur. Şübhəsiz ki, müəllif odun müqəddəsliyinin və ondan keçmənin İran mifologiyasında axtarmaq lazım olduğunu bilirdi (6, 41). Digər tərəfdən də, İran mifologiyasında od vasitəsi ilə sınaqdan çıxartmaq “ver” sözü ilə ifadə olunmuşdur, yəni ver yoxlama deməkdir. Məhz bu yoxlama, yəni onun cavabı ilə günahsız günahkardan seçilirdi. Firdovsinin əsərində Südabə şəhvətpərəst və ifritə bir qadındır. O, öz ləyaqətsiz məqsədinə çatmaq üçün hər cür mənəvi dəyərləri tapdalayır. Onu ancaq ögey oğluna olan heyvani hissləri maraqlandırır. O, Siyavuşla bir neçə görüşdən sonra açıq şəkildə öz eşqini ona bəyan edir. Firdovsi Südabənin timsalında pozğun və əxlaqsız bir qadın obrazı yaratmışdır. Şairin Südabə obrazı onun digər qadın obrazlarından kəskin bir şəkildə fərqlənir. Bu fərqlənmə Südabənin əxlaqsızlığında, xainliyində, yalançılığında, hiyləgərliyində və qansızlığında özünü biruzə verir. Məhz elə bu cəhətlərinə görə o, Rüstəm tərəfindən öldürülür. H.Cavidin “Siyavuş” pyesində Südabənin ögey oğluna qeyri-qanuni eşqi qabarıq bir şəkildə təqdim olunmuşdur. Bu pyesdə də Südabə “Şahnamə”də olduğu kimi məkrli, hiyləgər, xain, ənənədən kənara çıxan, qarşısındakını hərəkətə sövq edən, öünə güvənən, başqasının heysiyyətinə biganə qalan,məhəbbət oyunlarında aktivlik iblisanə bir qadındır (1, 231). “Siyavuş” pyesində Südabə Suriya ölkəsinin şahzadəsidir. Onun dayəsinin adı isə Rübabədir. Ancaq Firdovsodə Südabə Hamavəran ölkəsinin şahzadəsidir, onun dayəsinin adı isə göstərilmir. H.Cavidin əsərində Südabə Siyavuşa olan eşqini açıq şəkildə etiraf edir. Kavus Südabənin edam olunması barədə fərman verir. Lakin Siyavuşun və vəzirin xahişi ilə o, öz fikrindən vaz keçir. Firdovsinin “Siyavuş və Südabə” əsərində isə Südabə Siyavuşa olan qanunsuz eşqini etiraf etmir, əksinə o, Siyavuşun ona təcavüz etdiyini israr edir. Burada yalnız Siyavuş Südabənin bağışlanması haqda atasından xahiş edir. Yəni H.Cavidin əsərində Südabənin edamdan qurtarmasında vəzirin heç bir rolu olmur. Firdovsidə Siyavuş döyüşkən, igid, xeyirxah və ağıllı bir pəhləvan kimi təsvir olunur. O, həm də sülh tərəfdarıdır və Turan ordusunu sülh bağlamağa və müharibəni dayandırmağa razı salır və heç vaxt da öz sülh müqaviləsini pozmur. Bununla da atası ona qəzəblənir və Rüstəm Kavusdan üz döndərir və öz qoşunu ilə Zabulustana üz tutur. Siyavuş iki yoldan birini seçmək məcburiyyətində qalır. O, ya Piran Vise ilə Turana getməli, ya da İrana qayıdıb Südabənin hiylələri ilə mübarizə aparmalıdır. Siyavuş birinci yolu seçir və Piran ilə Turana gedir. Firdovsinin “Siyavuş və Südabə” dastanında analığının böhtanından və atasının yanlış münasibətlərindən inciyən Siyavuş Turan ölkəsinə daxil olandan sonra Piranın qızı Cərirə və Əfrasiyabın qızı Firəngiz ilə evlənir. Ancaq H.Cavidin “Siyavuş” pyesində isə Siyavuş ancaq Əfrasiyabın qızı Firəngizlə evlənir. Burada hətta Firəngizin atası ondan Siyavuş ilə ailə qurmaq istədiyini soruşur. Firdovsidə isə belə bir epizoda rast gəlinmir. Görünür, burada H.Cavid özünün demokratik düşüncələrinə əsaslanmışdır. Firdovsinin “Siyavuş və Südabə” dastanı ilə H.Cavidin “Siyavuş” pyesi arasındakı digər bənzərliklər İran şahı Kavusla bağlıdır. “Şahnamə”də Kavus Kəyan sülaləsinin ikinci padşahıdır. O, Keyqubadın ən böyük oğludur və atasından sonra padşahlıq ona yetişir. Kavus “Şahnamə”də təsvir olunan böyük şahlardan biridir, ancaq o, macərapərəstdir və onun xislətində çoxlu zəif və zalım xüsusiyyətlər cəmləşmişdir (9, 257). “Şahnamə”nin bəzi yerlərində Kavus oxucu tərəfindən qınaq obyektinə və yalançı padşah simvoluna çevrilir. Firdovsi Qudərzin dili ilə deyir ki, Kavus özünün pis təbiəti ilə hər zaman müharibə meyvəsi verən bir ağacdır. Kavus xəbis, özündən razı, kütbeyin və qadın düşkünüdür. Onun bu xüsusiyyətləri özünün və İranın təhlükələrlə qarşılaşmasına səbəb olur. Kavusun başına gələn ən ağrılı və son hadisə oğlu Siyavuş ilə arvadı Südabənin münasibətləridir. Çünki bu hadisədə Kavusun əmri ilə tonqal qalanır və Siyavuş öz günahsızlığını sübut etmək üçün oddan keçməli olur və bu sınaqdan sağ-salamat qurtarır. H.Cavidin “Siyavuş” pyesində isə belə bir epizod yoxdur. Böyük mütəfəkkir H.Cavid Kavusun yuxarıdakı mənfi xüsusiyyətlərinə bir də onun sarayın kiçik yaşlı xidmətçi qızlarına təcavüz edən əxlaqsızlığını əlavə etmişdir. Firdovsinin “Şahnamə”sində Siyavuş Turan qoşununu məğlub etdikdən sonra bir miqdar döyüşçünü əsir götürür. Ancaq H.Cavidin “Siyavuş”unda belə bir epizoda rast gəlmirik. Bundan başqa Firdovsidə Turan padşahı Ədrasiyab Siyavuşun qaynatası kimi təqdim olunur. H.Caviddə isə Turan padşahı Əfrasiyab Siyavuşun həm qaynatası və həm də dayısıdır. “Şahnamə”də Piran düşmən cəbhəsində yer alsa da, Firdovsi onu ağıllı və mülayim bir obraz kimi təqdim edir. Piran problemlərin ağılla çözülməsi və sülh tərəfdarıdır. O, həm də Siyavuşun, Firəngizin və Keyxosrovun hamisidir. H.Cavid də Piranı ağıllı, dürüst və asayiş tərəfdarı kimi təqdim edir. Bu iki əsərin başqa ortaq qəhrəmanlarından biri də Gərsivəzdir. Firdovsi onu Əfrasiyabın qardaşı, ən yaxın adamı, ordu komandanı və müşaviri və ən mənfi obraz kimi təqdim edir. Gərsivəz Siyavuşun Turanda olmasını və Əfrasiyabın ona yaxşı münasibətini özünə təhqir kimi qəbul edir. Bu, onu kinli və xəbis bir insana çevirir. Müqayisə olunan hər iki əsərdə bu kin özünü kəskin bir şəkildə biruzə verir. Gərsivəz hiylə ilə Əfrasiyabı Siyavuşa qarşı qaldırır. Həm “Şahnamə”də, həm də “Siyavuş” pyesində üstüörtülü şəkildə Siyavuşun səhvinə toxunulur. Bu səhv Siyavuşun Gərsivəzə etimad etməsidir. Siyavuş Gərsivəzin özünə qarşı xoşniyyətli olduğunu düşünür və Siyavuşun saflığı onun ölümünə səbəb olur. “Şahnamə”nin başqa bir epizodunda Əfrasiyab öz qoşununa Siyavuşla vuruşmağı əmr edir. Siyavuş isə özünün dostluğunu və günahsızlığını sübut etmək üşün ordusuna əmr edir ki, qılınclarını qınlarından çıxartmasınlar. Belə olan halda Siyavuşun bütün qoşunu məhv edilir, özü isə yaralanaraq əsir düşür və ən qəddar bir şəkildə onun başını bədənindən ayırırlar. Hər iki əsərdə İran şahzadəsi Siyavuş Gərsivəzin pis niyyəti və Südabənin məkri ilə cərəyan edən keşməkeşli hadisələrin qurbanı olur və müqavimətsiz öldürülür. “Siyavuş və Südabə” əsəri “Şahnamə”nin bir neçə fərqli və keşməkeşli macəralarla dolu ən mürəkkəb dastanıdır. Burada oxucu personajların fəaliyyətərinin müxtəlif epizodlarına heyran olur. Sanki bu personajlar oxucunun öz ətrafından götürülmüş və onun dili ilə danışırlar. Yuxarıda qeyd ounduğu kimi, H.Cavidin “Siyavuş” mənzum pyesi Firdovsinin “Şahnamə”sinin motivləri əsasında nəzmə çəkilmişdir. Lakin H.Cavid bəzi epizodları və səhnələri qəsdən dəyişmiş, onlara yeni çalarlar artırmaqla özünün humanist düşüncələrinə görə təqdim etmişdir. Nəticədə onun “Siyavuş” pyesinin sonu Firdovsinin “Siyavuş və Südabə” dastanının sonundan bir qədər fərqlənir. Hər iki əsərin müqayisəsindən məlum olur ki, H.Cavidin məqsədi Firdovsinin “Siyavuş və Südabə” dastanında qələmə aldığı bütün epizodları başqa bir şəkildə təkrarlamaq olmamışdır. Əksinə, o, şahların zülmü, Südabənin qeyri-əxlaqi eşqi, Gərsivəzin hiyləğərliyi, şahların cəmiyyətdəki zalım mövqeyi və s. məsələləri qabartmaq və öz bəşəri ideyalarını qabarıq bir şəkildə ifadə etmək istəmişdir. O, öz əsərində Siyavuşu şahzadədən daha çox demokratik gəncliyin nümayəndəsi kimi təqdim və tərənnüm etmişdir (2, 369). Əlbəttə, H.Cavidin düşüncəsi Firdovsinin fikirlərinə yaxındır. Hər iki müəllifə görə zalım şahlar ölümə məhkumdurlar. Müqayisə olunan hər iki əsərdə təsvir olunan obrazları qruplara ayırmaq olar: adi, qarışıq, qabaqcıl, igid, şər qüvvələrin təmsilçiləri və s. Bu bölgü obrazların daxili aləminin açılmasına və özəlliklərinin meydana çıxmasına, eləcə də əsərdə oynadıqları rolun daha düzgün anlaşılmasına kömək edir. H.Cavid öz pyesində obrazlar silsiləsini belə yaradır: Kavus və Südabə-nifrət qaynağı, rəqqasə və Kosa-şər qüvvələrin təmsilçiləri, Gərsivəz-hiyləgərliyin ifadəsi, Piran-sülhün carçısı, şahlar-zülmkarların hamisi. Cavid öz əsərində Firdovsidən gələn əsas motivləri saxlamışdır. Belə ki, həm Firdovsidə və həm də Caviddə Siyavuş pak və atasına sadiq bir şahzadə kimi təsvir olunmuşdur. Müqayisə olunan hər iki əsərdə analığının hər cür fitnə-fəsadı onu yolundan döndərə bilmir. Əlbəttə, səhnə əsərlərinin imkanları dastanlardan fərqlidir. Bəlkə də elə buna görə H.Cavidin “Siyavuş” pyesi Firdovsinin “Siyavuş və Südabə” dastanı ilə müqayisədə yığcam və lakonikdir. Belə ki, pyesdə Firdovsinin “Siyavuş və Südabə” dastanında rast gəldiyimiz Siyavuşun oddan keçməsi, Südabənin iftiraları, Siyavuşun Turan ordusu ilə döyüşü, Siyavuşun Piranın qızı Cərirə ilə evlənməsi, Əfrasiyabın hüzurunda Siyavuşun çövqan oyununda qalib gəlməsi, Gərsivəzin siyavuşa qarşı sui-qəsdləri, oğlu Forudun öldürülməsi, Cərirənin oğlunun yastığı başında özünü öldürməsi və s. epizod və səhnələrə rast gəlmirik. Əksinə H.Cavid “Siyavuş” pyesində Südabənin qeyri-qanuni eşqi, Kavus şahın oğlu Siyavuşa qəzəblənməsi, Kavusun İran milli qəhrəmanı Rüstəmi məzəmmət etməsi, Kavusun müharibəyə rəvac verməsi, Gərsivəzin kin və küdurəti epizodlarını önə çəkmişdir. Dramatik hadisələr pyesin əsas ünsürlərindən olsa da, H.Cavid onları müxtəsər və yığcam bir şəkildə təqdim etmişdir. Əlbəttə, H.Cavid “Siyavuş” pyesini təkcə Südabənin öz oğulluğuna olan qeyri-əxlaqi eşqi üzərində qurmamışdır. Sənətkar bir mütəfəkkir və şair kimi onu narahat edən bir çox məsələlərə bu əsərdə öz münasibətini ifadə etmişdir. Şübhəsiz ki, bu mansibət və düşüncələrin kökündə onun yaşadığı dövr və şəraitin də rolu, təsiri və tələbləri var idi. Bəlkə də elə bu amilə görə H.Cavid öz əsərində Firdovsidə qabarıq bir şəkildə verilmiş mifoloji süjetlərə, obraz və epizodlara yer verməmişdir. H.Cavidin “Siyavuş” pyesini yazarkən bəzi səhnələrdə, epizod və motivərdə, eləcə də obrazlarda Firdovsidən “uzaqlaşması” daha çox onun mövzunu öz zamanına və dövrünə uyğunlaşdırması kimi izah etmək olar. Çünki hər bir yaradıcı insan, ilk növbədə, öz əsrinin və zamanının fərdidir və onun düşüncə tərzinə uyğun olaraq yazıb-yaradır.
4.بیضایی،بهرام،1376 ، سیاوش خوانی، تهران،نشر روشنگران.232 صفحه 5.اسلامی ندوشن ، محمدعلی، 1382 ،جام جهان بین،تهران، نشر قطره .407 صفحه 6. الیاده، میرچا ،1362 ، چشم اندازهای اسطوره ، ترجمهء جلال ستاری،تهران،انشارات توس . 220 صفحه 7. پیگوت، ژولیت، 1378، اساطیر ژاپن،ترجمهء باجلان فرخی،تهران، نشر اساطیر. 250 صفحه 7.تودوا ، ماگالی، 1377،ازپانزده دریچه ،زیر نظر محمد کاظم یوسف پور، انتشارات دانشگاه گیلان، رشت. 198 صفحه 8.حمیدیان، سعید، 1372، درآمدی براندیشه و هنر فردوسی، نشر مرکز، تهران، چاپ اول. 466 صفحه 75 9.سرّامی ، قد معلی، 1373، ازرنگ گل تا رنج خار، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ دوم. 1087 صفحه 10.کرانسوولسکا،انا ، 1382، چند چهرهء کلیدی در اساطیر، ترجمه ژاله متحدین تهران،نشر ورجاوند،334 صفحه 116 Musarza Heydərzadə (Əlyazmalar İnstitutu) PEYĞƏMBƏRİN (S) SƏMAVİ ƏSRARININ VARİSLƏRİ VƏ TƏSƏVVÜF ŞAİRLƏRİ “Bütün tarix boyu ərəb və fars dillərindən alınmış söz və ibarələr dünyanın böyük bir regionununa səpələnmiş türklərin bir-birindən bəzən həddən artıq fərqlənən söz ehtiyyatının bir hissəsini sıradan çıxartmaqla əslində bütün türk dillərinin ortaq ərəb və fars (xüsusən ərəb) alınmaları hesabına bir-birinə yaxınlaşmasında əvəzsiz müsbət rol oynamışdır... Mütləq əksəriyyəti türkdilli abidələrdə təsbit olunaraq bizə uzual və okkazional söz və ifadələr kimi gəlib çatmışdır.”( M.Adilov; 12,3). Bəllidir ki, klassik Şərq ədəbiyyatını Səmavi əsrar xəzinəsinin qaynağı olan ərəbdilli Quran hikməti ilə müzəyyin edən həmin müsbət amil bu ədəbiyyatın İslam Peyğəmbərinin(s) göstərişinə rəğmən təsis olunmuş müvafiq “Təsəvvüf məktəbi”ni izləməsi ilə bağlı olmuşdur. Necə ki, XII əsrin mütəfəkkir Azərbaycan şairi ƏfzələddinXaqani yazırdı: “Bütün dərvişlərin şahı olmuşdur Əhmədi-Mürsəl, Ki, “Nüni-vəl-qələm” Qur`anda səbt etmiş bu fərmanı. (10,104) Belə ki, Allahın Rəsulu (s) “doğru təriqət”i izləyən təsəvvüf əhlinin bəyanında buyurur: “Allah-taala tərki dünyalığı bizim taleyimizə yazmamışdır. Mənim ümmətimin riyazətkeşliyi Allah yolunda mübarizə aparmaqdır”(4,29). Allahın Rəsulundan(s) sonra bu “Təsəvvüf məktəbi”ni təsis edənin isə onun xas canişini və vəsisi Əli ibn Əbi Talib(ə) olması mərifət əhlinə bəllidir. Deməli, zahirdə tərkidünya kimi görünən, xəvas əhli olan həqiqi sufilərin əslində Peyğəmbərin(s) hikmət elminin varisi olan İmam Əlinin(ə) “Rəyazət məktəbi”nin xas ardıcılları (müridləri) olduğu şübhəsizdir. Təsəvvüf aləmində “Kuntu kənzən” (“Mən gizli bir xəzinə idim...”) buyuran Allahın sirrinin faş olunma əsrarı isə, hələ Ələst aləmində Allahın öz Rəsuluna(s) xitabən buyurduğu “Lov lakə...” “Əgər sən olmasaydın aləmləri yaratmazdım, səni Əliyə xatir, hər ikinizi isə Fatiməyə xatir yaratdım”- ta ki, qiyamətə qədər Allahın nuru mərifəullahı kamilən təsdiqləyən bir nəsil ilə tamamlansın”(1,1b)-qüdsi hədisi ilə mənalandırılır. Buna görə də sufilər arasında İlahi Dərgahın mərhəmi olan Peyğəmbər(s) Əhli-beytinin izlənilməsi bəyanında Allahın “Ələstü birəbbikum?”-sorğusuna, Adəm nəslinin:“Bəla!” –cavabına (“Xatırla ki, bir zaman Rəbbin Adəm oğullarının bellərindən (gələcək) nəsillərini çıxardıb onların özlərinə (bir-birinə) şahid tutaraq: "Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?" - soruşmuş, onlar da: "Bəli, Rəbbimizsən!" - deyə cavab vermişdilər. (Ki,) qiyamət günü: "Biz bundan qafil idik"-deyə bilməsinlər (7/172) və sonra “O vaxtı yadınıza gətirin ki, Allah peyğəmbərlərdən: "Sizə verdiyim kitab və hikmətdən sonra, sizdə olanı təsdiq edən bir peyğəmbər gəldikdə ona mütləq inanıb yardım edəcəksiniz", - deyə əhd almış və onlara: "Bunu təsdiq edib, ağır olan əhdimi qəbul etdinizmi? - demişdi. Onlar da: "Təsdiq etdik!" - deyə cavab vermişdilər. (Onda) Allah: "Elə isə (bir-birinizə) şahid olun! Mən də sizinlə bərabər şahidlərdənəm",-deyə buyurmuşdu! (3/81)) –sədaqət Allah ilə əhd-peyman sayılır ki, bu da İlahi mərifət əhli olanlardan gizlin deyil. Peyğəmbərinin (s) Pak Əhli-beytinə itaət edəcəkləri barədə Adəmzadələrdən “Bəli!” cavabı alan Allah, sonra buyurur: “Biz ona haqq yolu göstərdik. İstər (nemətlərimizə) minnətdar olar, istər nankor. (Bu onun öz işidir)”. (76/3). Allahın Rəsulunun (s) da bu xüsusda bəyanı məlumdur: “Mən sizi açıq və aydın bir yоl üzərində qоymuşam, elə bir yоl ki, оnun gecəsi də gündüzü kimidir. (Hətta, gizli qalması vacib оlan cəhətlər belə haqqı tapmaq istəyənlərin həqbin nəzərində çоx aşkardır)”. Peyğəmbərdən(s) sonra onun vəsiyyəti əsasında dininin pasibanı və xanədanınından olan İmam Әli (ə) buyurur: “Həqiqətən Allah-taala bəndələrinə öz əmri ilə yaxşı işlər görməyi əmr etmiş və onları öz nəhyləri ilə pis işlərdən çəkindirmişdir. Onun bəndələrin üzərinə qoyduğu vəzifələr çətin yox, asandır... Amma, vay olsun sənə (ey qəzavü qədəri mütləq bilən və Allahın işlərini cəbri sayan nadan!) Sən elə zənn edirsən ki, qəza mütləq (Allahın cəbri olaraq başa gətirdiyi) bir qədərdir? Әgər belə olarsa, o zaman (Allahın) savab və əzab vədələri (cənnət və cəhənnəm) batil, günahkarı tənqid etmək və xeyirxahı tərifləmək, ona təşəkkür etmək əbəs və mənasız olardı.”(12,481). İmam Cəfər Sadiq (ə) buyurur: Әhli-beyt məktəbində Allaha aid olan hidayət və zəlalət məfhumları insanların ixtiyarını inkar etmək mənasında deyildir. Bu məktəbin nöqteyi-nəzərində insan həqiqi mənada ixtiyar və iradə sahibidir. Lakin Allah insana xeyir və şər yollarını Quran və Əhli-beyt ilə açıq-aydın bəyan etdiyindən, o, gördüyü bütün işlərdə məsuliyyət daşıyır. Amma, əfsus ki, Әhli-beyt (ə) məktəbini yıxmaq üçün hər bir dövrdə daimi olaraq Әhli-beytə yalan nisbətlər verən yalançılar mövcud olacaqdır. Əlbəttə İmamların(ə) şərh etdiyi bu hikməti Rəbbani alimlərdən başqası dərk etməz. Necə ki, bu mətləb haqqında Azərbaycanlı xəlvətiyyə şeyxi Yusif Miskurinin AMEA M.Füzuli adına Əİ-da hifz olunan bir əlyazmasında yazılır: “(Əhdə sadiq) alimlər Allahın xas bəndələridir! (Doğru yolu izləyən) alimlər Peyğəmbərlərin vərəsələridir!” (1, 14a-15b). Məhz sufi nəzəriyyəsinə görə də, “Hikməti xas alimlərdən başqası dərk etməz. Mürid Rəbbani bir mürşidsiz İlahi Dərgaha yol tapa bilməz. Çünki, salikin (yolçunun) övlüya silsiləsinə bağlanmayan bir hadiyə (bələdçiyə) uyması zənndir. Zənnə əsaslananın iman isə batildir. Çünki ayəyə görə: “İnanın ki, zənn (şəkkiyat) ilə Haqdan heç bir şey hasil olunmaz”(10/36). Əhli-beyti tanımaq isə “gizli xəzinə”dən (“kuntu kənzən”dən) əsrar tanımaq deməkdir. Əlamə Məclisi “Biharül-ənvar”-da (c-2, s.236.) yazır: “Cabir Cofi nəql edir ki, həcc əməllərini qurtardıqdan sonra İmam Baqir(ə)ın hüzuruna gedib, bizə nəsihət etməsini istədik. Neçə nəsihətdən sonra buyurdu: “Bizim sirrlərimizi naxələf adamlardan gizlin saxlayın! ... Bizm tərəfimizdən sizə çatanlara diqqət edin... Əgər hər hansı bir şeydə şübhəyə düşdünüzsə, onun haqqında qəti qərara gəlməyin, onu bizə deyin, necə lazımdırsa sizə bəyan edək. Əgər hər kim dediyim kimi olub, hüduddan kənara çıxmasa, İmam Zaman (ə.f) zühur etməmiş ölsə şəhid kimi ölər. Amma hər kəs İmam Zamanı(ə.f) görsə və uğurunda öldürülsə iki şəhidin savabını qazanar. Hər kəs onun hüzurunda bir düşmən öldürsə iyirmi şəhidin səvabı ona çatar.” (2,70). Bu xüsusda Azərbaycan klassik ədəbiyyatını İlahi eşq karvanının ərəbdilli və farsdilli ədəbi nümunələri səviyyəsinə qaldıran irfan şairlərindən biri, böyük İslam Peyğəmbərinin pak soyuna mənsub Seyyid İmadəddin Nəsimi deyir: “Əlminnətilillah ki, bu gün yarımı buldum, Könlümdə duran Dilbərü Dildarımı buldum... Faş eyləməzəm razimi naməhrəmə, çünkim Məhbubi-əmin, məhrəmi-əsrarımı buldum”.(Nəsimi; 6,61). Deməli (Yəqin əhlini izləməklə hasil olan) bəsirət ruhun gözüdür”(1,14a-15b)-deyən Miskuri əlbəttə haqlıdır. Ömrü boyu Kərbəlada Peyğəmbərin(s) şəhid nəvəsi İmam Hüseynin (ə) məqbərəsinin çıraq yandıranı olan Füzuliyə görə: “Hər kimin aləmdə miqdarıncadır təbində meyl, Mən ləbi-Cananımi, Xızr abi-heyvanın sevər” (3,43). İlahi hadilər olan Əhli-beyt imamlarından üz döndərənlər haqqında təzəkküri ayədə isə buyurulur: “Ələm ə`həd iləykum ya bəni Adəmə ən la tə`budu şeytan...?” ("Ey Adəm övladı! Məgər Mən sizdən əhd almadımmı ki, Şeytana ibadət etməyin, o sizin açıq-aşkar düşməninizdir”). (36/60). Sufiyanə və dərvişanə gəzərgi həyatı yaşam tərzi seçtmiş bu əzabkeş zümrənin yeganə məqsədi “Qalu: Bəla” əhdinə sadiqlik və Allahın “siratəl-müstəqim”indən dönməmək olmuşdur. Yəni, Təsəvvüf əhli Rəbbani bir zümrə olaraq yaranmışın öz Yaradanına və yaranma səbəbinin mərifətinə yetişə bilməsi üçün “siratəl müstəqim”i nicat yolu kimi xəlqə təbliğ etmək öhdəliyi götürmüşdür. “Gövhərin yek danəsindən iləri pərgar idim” (5,256)-deyən Xətai əhdə vəfadar olan təsəvvüf əhli haqqında yazır: “Biz əzəldən ta əbəd meuydanə gəlmişlərdənüz, Şahi-Mərdan eşqinə,mərdanə gəlmişlərdənüz Yazmaqa “Həqdən kəlamüllahi-natiq şərhi”ni, Kim bəyani- elm ilən Quranə gəlmişlərdənüz” (5,190). Əhli-beytin maarifləndirmə məktəbində təlim almış Fəzlüllah Nəiminin müridi, XIV əsrin axırları XV əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış və irfani- rəmzi ibarələrlə incə dini mətləblər və ifadə edən böyük təsəvvüf şairi Seyid Əli İmadəddin Nəsimi (1369-1417) deyir: “Həqbin nəzəri bayəd, ta ruye-məra binəd;
Qəstəmonili Lətifi və Qınalızadə Həsən Çələbi İlahi mərifətini Əhli-beyt məktəbinin ədəbi mənaqiblərindən əxz edən və yaradıcı irsini Əhli-beyt sevər Azərbaycan xalqının mənəvi sərvətinə çevirən Seyyid Nəsiminin mənsubluğunu Bağdadın Nəsim nahiyyəsinə işarə etsələr də, Salman Mümtazın 1926-cı ilə qədərki araşdırmalarından və digər tədqiqatlardan şairin Şamaxıda Peyğəmbər(s) soyuna mənsub bir seyyid ailəsində təvəllüd tapması qənaəti daha məşhurdur (94a,264). Həsənoğludan və Qazi Bürhanəddindən sonra yaşadığı ərazidə Əhli-beyt maarifinin intişarına böyük ehtiyyac duyulduğunu nəzərə alaraq ilk əvvəllər Peyğəmbərin (s) şəhid nəvəsi, Seyyidü-şühəda İmam Hüseynə(ə) aşiqliyinə nəzərən “Hüseyniyyə” və Kərbəla faciəsinin əcəmə yayılmasının aşkar bürhanı Həllac Mənsurun təqiyyəvi təriqəti əqidəsinə bağlılığına rəğmən “Həllaciyyə” təxəllüsü ilə çıxış edən və əsərlərini əsasən dünyada Əhli-beyt aşiqləri kimi çıxış edən Azərbaycanlıların dilində yazmış Seyyid Nəsimi(7,265) əslində VIII əsrdən başlayaraq təqiyyəvi fəaliyyət göstərən Cəfəri məzhəbinə xidmət edən bir sufi şairidir. Amma müsəlman Şərqinin ictimai fikir tarixində zülmə qarşı mübarizə aparmaqda və üsyankarlıqda bənzərsiz olan Nəsimi təəssüf ki, məlum və bəzi mübhəm səbəblərdən sovet dönəmində öz vətənində “panteist və “hürufi” olaraq islam dininə qarşı müxalifətçi ruhda çıxış edən” (7,267) bir şair kimi təbliğ olunmuşdur və bu təqdimat çoxları tərəfindən də qəbul olunmuşdur. Yəni, həqiqətən də “Hər kimin aləmdə miqdarıncadır təbində meyl” (3,43)-deyən Füzuli yanılmır. Yəni, Dədə Ömər Rövşəni demişkən: “Susuz suyun aşiqidir, su dəxi, təşnə olan aşiqidir, ey əxi (8,276;). Halbuki, Nəsiminin eyni zamanda fars və ərəb dilli yaradıcılığı zaman-zaman haqqı qəsb olunmuş və üstü fitnəkarlıqla ört-basdır edlmiş Peyğəmbər xanədanının sirrinin faş edilməsi ilə bağlı idi və ədəbi-fəlsəfi araşdırmalar da bu həqbin və arif şairin bəlkə də Zəmanə İmamı (ə.f) ilə görüşdüyünü ehtimal etməyə əsas verir.. Belə ki, şairin “Jiludəm” ləqəbli Şah Xəndan adlı şair qardaşı sanki bu sirrin faş olunması ilə başına gələ biləcək müsibətləri qabaqcadan görərək, yalvarışla Nəsimiyə yazırdı: “Gəl bu sirri kimsəyə faş eyləmə,
Nuhun canişin oğlu Samı, İbrahimin canişin oğlu İsmayılı, Yəqubun canişin oğlu Yüsifi, Musanın canişini Harunu, Zəkəriyyənin canişini Yəhyanı, İsanın canişini Barnabanı izləmək İlahi əmr olduğu kimi İlahi bürhan olan İmam Əlinin də Məhəmmədin (s) canişini kimi izləməyin səmavi qərar olmasına, islamın vəcih köklərinə-Peyğəmbər (s) xanədanına “qırılmaz bir ip”lə (2/256) bağlı mürşidi Fəzlullah Nəimi kimi yəqinliyi olan Seyyid Əli İmadəddin Nəsimi, qardaşına : “Dəryayi-mühit cuşə gəldi
Nübuvvət xanədanı-Əhli-beyt İmamlarının haqqını qəsb edərən hakimiyyət dəllallarına və onlara xidmət edən, şəriət ehkamları ilə saxtakarcasına gözdən pərdə asmaqla müsəlmanların gözünə kül üfürən yaltaq ruhanilərə və hər cür istilaçı, bəşəri zülmünə qarşı etiraz etdiyindən, 1394-cü ildə mürşidi Nəiminin hiylə ilə edamından sonra: “Ey ruhi qüds ciffeyi dünyayə yapışma,
-deyən, Seyyid Nəsimi Təriqət məktəbinin göstərişi əsasında əksəri şairlərdən ibarət olan bir qrup təriqət dostları iolə Anadoluya gedir və orada məskunlaşırlar. Monqol və ərəb işğalçılarından cana doymuş Türkiyə ərazisində təqiyyəvi şəkildə Əhli-beyt maarifini yaymağa mənəvi məsuliyyət daşıyan Azərbaycanlı və digər millətlərdən olan sufi-dərviş və şairlərə böyük inqilabi təsir buraxan Nəsiminin şerləri tezliklə əldən-ələ gəzməyə başlayır. “Ey, mərifətin müshəfi, uş kənz ilə misbah,
Məhz bunun nəticəsidir ki: “türkiyəli şair Rəfii “Bəşarətnamə” adlı əsərində Nəsimini özünün ustadı kimi vəsf edir.”(7,266). Təbii ki, təqib olunan gəzərgi bir şairin kamil xəlvəti idarə edici bir məktəblə rabitəsi olmadan qərib bir şəhərdə teziklə belə nüfuz sahibi olması mümkün deyildi. Digər tərəfdən də Mahmud Kaşğarinin hələ 300 il əvvəl: “Ayət, hədis anlamı türkcə olsa duyarlar,
-deyə surətpərəst islamçılıqla hakimiyyət sürənlərin iç üzünü göstərmişdi. Əhli-beyt məktəbinin təqiyyəvi şeyxi Mahmud Kaşğarinin “Lüğatüt-türk” divanında yazdıqları isə sanki, islamı batilə qərq etmiş bu dünyagir xilafətə qarşı üsyna qalxacaq xələfi Nəsimi haqqında imiş: “Sevmiyorlar bilginlər sizin türk dilini,
Şübhə yoxdur ki, bu əzəmətli irşad və mərifət məktəbinin yetirməsi kimi: “Ey kupeyi incidən edən, məndən eşit pənd..
–deyən Nəsiminin məfkurəsinin doğduğu inqilabi ruhiyyə islam əbasında maskalanmış və müsəlmanları “islami tiryək” ilə təriqət spektrlərində uydurmuş, batil ərəb və əcəm dünyagirləri kimi Türkiyə irticaçı hakimiyyətində də təşviş doğurmaya bilməzdi. Belə vəziyyət isə qara yaxmaqda çox əsrlik təcrübəsi olan hakimiyyət dəllallarının Nəsimini qərəzli təqiblərə hədəf etməsini labüd edirdi. Belə ki, “I Sultan Muradın zamanında Bursa və Anadoluda hürufilər ciddi şəkildə cəzalandırılırdı. İş o yerə çatır ki, Bursada Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasını türkcəyə tərcümə edən şair Şeyxi ilə görüşüb dost olan və az bir zamanda məşhurlaşıb dillərə düşən Nəsimini Bektaşilik təiqətinin başçısı Hacı Vəli Bektaşi qəbul etməkdən çəkinir. Demək, belə bir vaxtda Nəsimi orada çox qala bilməzdi. (6,5). Bir tərəfdən ağır təqiblərə tuş gəldiyindən, digər tərfdən də İmam Hüseynin(ə) bəlağətdə atası İmam Əliyə oxşayan bacısı Zeyynəbin(s) Kərbəla faciəsindən sonra sürgün olunduğu Suriyaya gedib, orada təqiyyəvi fəaliyyət göstərən “Zeynəbiyyə” hövzəsi ilə əlaqə saxlamağın vacibliyini hiss edən İmadəddin Nəsimi “təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün ömrünün son çağlarında Hələb şəərinə gedib çıxır”(6,5) və tezliklə orada fəlsəfi-lirik qəzəlləri ilə çoxlu dost və tanışlar qazanır (7,266). Seyyid İshaqın (“Kaşifül-əsrar və dafiül-əşrar”, h-1291) araşdırmalarında bildirildiyinə görə “Hələbdə aşkar etiqad sərbəstliyini faş edən Nəsiminin təsəvvüfi-fəlsəfi görüşləri tezliklə islam kostyumunda maskalanmış mərkəzi irticaçı feodal dövlət qurumlarının maraqlarına toxunduğundan, şair orada da “mülhidlik və kafərlik yayan batil əqidə” daşıyıcısı kimi şantaj edilməyə başlanır (7,266). Hüseyn Bayqaranın vəziri Əmir Kəmaləddin Hseyn öz “Məcalisül üşşaq”(“Aşiqlər məclisi”) əsərində (s-320-325) Əhli-beyt xanədanının, xüsusən də 12 İmamiyyə məzhəbinin sonuncu imamı Əbül Qasım Məhəmməd əl-Qaimin (Sahib-əz-Zaman Mehdinin) (ə.c) eşqinə tutulmuş Nəsimi haqqında yazdıqları by miskin şairn əsilliyini tanımaq üçün yetərlidir: “Nəimi nəfəsindən gələn nəsimləri qoxulayan Əmir Seyyid İmaməddin Nəsimi...qərib bir aşiq və xanəxərab idi. Cavanlıqda aşiq olmuşdu. Batindən zahirə çıxan nəfəs tufan kimi onun könül dənizini cüşü xüruşə gətirdi...,kəlmələri cəvahiri-əsrar kimi kənara töküldü. Zahirpərəstlərin nəzəri... ocəvahirlərə düşdükdə,... sözünü anlamadılar...Hələbdə bir zahiri üləmadan bir münkər ondan soruşdu: “Bu (şe`rlərindəı vəsf etdiyin-M.H) cavanda nə görürsən ki, bu qədər həyəcan və məstlik göstərirsən?” Cavab verdi ki, onun üzünün aynasında haqqın (Allahın) surətini müşahidə edirəm. Münkər dedi: “Biz də o cavanı görürük, bəs nə üçün o surət bizim gözümüzə görünmür?” Şair dedi: “Bu dövlətquşu sizin qabiliyyətinizi özünə yuva etmədi və bu səadət quşu sizin hümmətinizin başına kölgə salmadı.”... Şairin düşməni o münkər...valinin yanına gedib, bir neçə yalan da artıraraq xəbər verdi”( 7,267). Beləliklə dərisi soyulmasına fitva verilən Nəsimi islam maskasında hökmranlıq edənlərin və onların ideoloji labirintinə düşənlərin nəzərində bir dinsiz, kafir; həqbin irfan və mərifət əhlinin nəzərində isə səmavi qərarla bəşəri dəyərlərin qoruunması yolunda qüdsi bir şəhiddir. Dərisi kövneyn bazarının mətahı olan Nəsiminin öz adabıınca deylərsə: “Var razıni faş etmə, Nəsimi, bu avama, Aləmdə bu gün məhrəmi-əsrar bulunmaz” (6, 61). Ədəbİyyat: 1.Yusif əl-Miskuri, Silsilətül-uyun, AMEA. Əİ.,7072-5447. 2.Əlamə Məclisi “Biharül ənvarın hekayələri”, s.70. 3.Füzuli M, Heyrət ey büt, Bakı,1989 4.İştihardi M, On dörd məsumdan könlü oxşayan sözlər, tərc. F.Altan, Qum, 2001. 5.Məmmədov Ə, Şah İsmayıl Xətaı, Əsərləri, c.I.,Bakı,1975. 6.Səfərli Ə, İmaməddin Nəsimi, Seçəlmiş əsərləri, Bakı, 1985. 7.Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, Bakı ,1960. 8.Musayeva A, Dədə Ömər Rövşəni əlyazmaları üzərində araşdırmalar, Bakı,2003. 9.Nəsimi İ, Seçilmiş əsərləri, Bakı,1962. 10.Xaqani Şirvani, Bakı,1987. 11. Aidə Ağakərim qızı, Böyük problemlər romanı, s-109-133// Aydın, aylıq fikir dərgisi, N.3, 2007, s.150. 12. Nəhcül-bəlağə, Sohi Salehin tədqiq etdiyi çap. 12.Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi problemləri,. IX Respublika Elmi Konfransının materialları, Bakı, 2004, 339s Саадат Муршудова (Институт рукописей) Тюркские рукописи в трудах Л.В.Дмитриевой В период позднего средневековья во многих областях современного СНГ тюркские языки являлись одними из распространенных письменных языков, наряду с арабским и персидским. Это обуславливалось политической ситуацией той эпохи. Исторические события развертываются так, что со временем арабский и персидский языки начинают терять свое превосходство, немаловажную роль в политической и письменно - культурной сфере начинает играть турецкий язык. До наших дней сохранилось большое количество частноделовой и официальной переписки на тюркских языках арабской графике. Тюркоязычные памятники письменности, в особенности, поэтические и прозаические произведения имели огромную ценность не только на Ближнем и Среднем Востоке, но и во многих областях России, Европы и Америки. Тюркские рукописи украшают множество сокровищниц, архивов, библиотек любой страны мира. Они хранятся в крупных библиотеках Германии, Великобритании, Швеции, Дании, Австрии, Италии, Польши, России и многих других стран, тем самым являясь материальной ценностью государства, в котором они хранятся. Процесс приобретения тюркских памятников письменности в Европе начался в результате роста интереса к культуре Востока, в особенности, в области литературы и искусства. Рукописи переправлялись зарубеж разными способами: в качестве трофея, подарка, раритета, путем продажи, а также приобретались со стороны любителей и коллекционеров древней книги. Уже в последующие годы стали организовываться научные экспедиции по сбору рукописей. Именно таким способом библиотеки России пополнялись восточными рукописями. Одной из богатейших сокровищниц тюркских рукописей является Институт Востоковедения АН в России. Важные сведения о тюркских языках впервые были представлены в трудах тюркского филолога М.Кашгари "Дивану лугат ат-тюрк" ("Словарь тюркских языков") XI века. В XV-XVII веках главным направлением тюркологии было изучение Османской империи и турецкого языка.
Огромный труд был проделан известным тюркологом Л.В.Дмитриевой, которая на основе всего фонда института подготовила «Каталог тюркских рукописей Института востоковедения Российской Академии Наук», изданный в 2002 году. Л.В.Дмитриева выдающийся тюрколог – лингвист и археограф (1924-1997). Она внесла весомый вклад в дело хранения, реставрации, археографической обработки и введения в научной оборот всех фондов Рукописного отдела нынешнего Санкт-Петербургского филиала Института востоковедения РАН, особенно его собрания тюркских рукописей. Превосходный лигвист и замечательный знаток тюркских языков и рукописной книги на этих языках Л.В.Дмитриева своими работами внесла огромный вклад в науку Востоковедения. «Каталог тюркских рукописей Института востоковедения Российской Академии наук» Л.В.Дмитриевой является одним из таких вкладов в тюркологию. Глубоко и тщательно изучив тюркские рукописи, она систематизировала их и представила в определенной хронологической последовательности. Каталог построен по тематическому принципу и включает 30 рубрик (история, география, биографии, энциклопедии, астрологию, литературоведение, фольклор и т.д.). Тематические группы, в свою очередь, распределяются по авторам – по времени их жизни или смерти. Каталог был издан на основе трех опубликованных ранее выпусков «Описания тюркских рукописей Института востоковедения», содержащих 1171 описание. В данном каталоге были переработаны и дополнены первичные два выпуска. В первую очередь нужно отметить, что состав фонда пополнялся, В основном, за счет коллекций, купленных у разных лиц (Ж.Л.Руссо, Г.Р.Фонтона и др.); поступленных в дар от владельцев коллекций или из личных библиотек востоковедов и должностных лиц (Кауфмана К.П., Куна А.Л. и др.); рукописей, привезенных из научных экспедиций по сбору рукописей (Залеман К.Г., Самойлович А.Н. и др.). А также нужно отметить, что тюркские рукописи могли входить в состав коллекций ряда поступлений, включающих и арабские и персидские рукописи, количество которых 108. В каталоге указываются коллекции и отдельные приобретения рукописей, с указанием даты их поступления в Азиатский музей. Даются полные названия учреждений и экспедиций, отмечаются инициалы и даты жизни коллекционеров, фиксируются места собирания или приобретения ими рукописей. Каталог содержит описание 2432 списков для 1674 рукописей. Каждое произведение сопровождается краткой информацией, включающей в себя данные об авторе, дате и времени его жизни, название произведения, его перевод, время написания, краткая характеристика сочинения (содержание, структура и т. д.), минимальная библиография о сочинении и его авторе; а также описанием всех существующих в ИВ АН списков этого сочинения, располагаемых в хронологическом порядке (дате и времени переписки). Каждый список описывается по следующей схеме: шифры (новый и старый), листаж, размеры листа и текста в сантиметрах, число строк на странице, основные сведения о списке (его полнота, указание названия, имени автора, даты составления и т.д.), его структура, происхождение и палеографические данные. Тематически и количественно эти рукописи распределяются следующим образом:
Yüklə 4,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|