Xirurgik kasalliklar

Yaradan qon ketishi 

---

 

343 

Yaradan qon ketish yashirin va ochiqdan-ochiq bo’ladi. Qon me’da va o’n 

ikki  barmoqli  ichak  kapillyarlari,  venalari,  arteriyalaridan  va  a’zolardan 

tashqaridagi  tomirlardan  oqadi.  «Kichik»  degan  nom  olgan  kam  qon 

yo’kotishlarda  (50  ml  gacha)  klinik  manzara  amalda  ifodalanmagan  bo’ladi, 

garchi davomli «kichik» qon ketishlar ham kamqonlikka olib kelishi mumkin. 

Yaradan profuz qon ketishi. Uning sababchisi ko’pchilik hollarda me’da va 

o’n ikki barmoqli ichakning penetratsiyali yaralari hisoblanadi. Ko’p marta qon 

ketib, ahvol tobora yomonlasha borishi mumkin. Yara kasalligi qo’zigan davrda, 

bahor-kuz  mavsumida  qon  ketish  hollari  ko’payishi  qayd  qilinadi.  Qon 

ketishining  paydo  bo’lishida  ichkilik  ichish,  dori-darmonlar  qabul  qilish 

(atsetilsalitsilat kislota, butadion, rezerpin, glyukokortikoidlar, antikoagulyantlar 

va boshqalar) ham sababchi bo’la oladi. 

Yara kasalligining qon ketish bilan asoratlanishi 15-20 foizni tashkil etadi. 

Yara kasalligidan bemorlarning o’limi sabablari orasida qon ketishi birinchi 

o’rinni egallaydi. 

O’tkir  gastroduodenal  qon  ketishlarining  klinik  manzarasi  ularning 

sabablariga,  qon  yo’qotish  darajasiga  va  asosiysi,  qon  ketish  intensivligiga 

bog’liq. 

Qon ketishining asosiy belgilari – umumiy holsizlik, bosh aylanishi, teri va 

shilliq  pardalarning  bo’zarganligi,  taxikardiya,  yurak  urishi,  arterial  bosim 

pasayishi; kollaps rivojlanishi mumkin. 

Gastroduodenal  qon  ketishining  bosh  belgilaridan  biri  «kofe  quykasi» 

turidagi  yoki  qirmizi  qon  rangli  qon  aralash  qayt  qilish  (gematemezis) 

hisoblanadi.  Qusuq  massalarining  xarakteri  bo’yicha  aksariyat  qon  ketish 

manbai to’g’risida xulosa chiqarish mumkin. Qirmizi qizil qon yoki olcha rang 

ivindi  manbai  me’dada  bo’lgan  qon  ketishi  uchun,  «kofe  quykasiga»  o’xshash 

qon  manbai  o’n  ikki  barmoqli  ichakdan  qon  ketishi  uchun  xos.  Ko’p  qon 

ketishlarda  hatto  duodenal  yaradan  qon  aralash  qusish  kuzatilishi  mumkin. 

Me’dadan  qon  ketishining  boshka  patognomik  simptomi  qatronsimon  axlat 

(melena),  ayrim  hollarda  olcha  rangli  axlat  bo’lishi  mumkin.  Qon  rangining 

---

 

344 

o’zgarishi  me’dada  gematin  xlorid  (yara  kasalligida  kislotalilik  normal  yoki 

oshgan)  hosil  bo’lishi  bilan,  qatronsimon  axlat  –  ichakda  gemoglobinlar  temir 

sulfat hosil bo’lishi bilan bog’liq. Ko’p qon ketishi me’daning tez bo’shalishiga, 

peristaltikasi  kuchayishiga  va  qora  rangli  yoki  kam  o’zgargan  qon  aralash 

badbo’y mo’l suyuq ich kelishiga sabab bo’lishi mumkin. 

Qon ketish boshlangan vaqtdan 2-3 sutka o’tgach bemorlarda tana harorati 

qon parchalanish maxsulotlarining ichakdan so’rilishi hisobiga ko’tarilishi qayd 

qilinishi mumkin. Jigar-buyrak etishmovchiligi ro’y berishi mumkin. 

Qon  ketishi  boshlanishining  dastlabki  soatlarida  va  hatto  sutkalarida  qizil 

qon  ko’rsatkichlarini  o’rganish  haqiqiy  o’zgarishlarni  va  qon  yo’qotilishini  aks 

ettirmaydi,  shunga  gemoglobin  va  eritrotsit  ko’rsatkichlarinigina  emas,  balki 

gematokrit,  markaziy  vena  bosimi  (MVB),  globulyar  hajm  (GH)  tanqisligini 

ham dinamik o’rganish lozim. 

Qon ketishining 4 darajasini farq qilinadi: 

I  darajasi  –  kam  qon  yo’qotadi,  gemodinamikaning  buzilishlari  kam 

bo’ladi.  Qon  tomir  urishi  oz-moz  tezlashadi,  arterial  bosim    normal.  MVB 

tanqisligi keragidan 5 foizgacha, gemoglobin 100 g/ l dan yuqori. 

II darajasi – ko’proq qon yo’qotadi. Bemorning ahvoli o’rtacha og’irlikda, 

bo’shashgan,  teri  qoplamlari  rangpar.  Qon  tomir  urishii  tezlashgan,  arterial 

bosimi simob ustuni hisobida 80 mm gacha. Gemoglobin 80 g/l. 

III darajasi – bemorning umumiy ahvoli og’ir, rangi keskin bo’zargan, uni 

sovuq  ter  bosgan,  qon  tomir  urishi  tezlashgan,  arterial  bosimi  simob  ustuni 

hisobida  60  mm  gacha  pasaygan.  MVB  tanqisligi  keragidan  30  foizgacha, 

gemoglobin 50 g/l. 

IV darajasi – mo’l qon yo’qotib, bemor uzoq vaqtgacha hushidan ketadi, bu 

holat  agonal  holatga  yaqin  bo’ladi.  Qon  tomir  urishi  va  bosim  amalda 

aniqlanmaydi. MVB tanqisligi 30 foizdan yuqori. Bunday ko’p qon yukotishlar 

bemor  hayoti  uchun  jiddiy  xavf  tug’diradi  va  zudlik  bilan  globulyar  hajm 

tanqisligini,  qonning  plazma  hajmini  qon  quyish,  eritrotsitar  massa  quyish, 

izotonik eritmalar yuborish bilan to’ldirishni talab etadi. 

---

 

345 

Transfuzion  terapiya  qon  yo’qotilishiga  bog’liq:  chunonchi,  MVBning  10 

foizga tanqisligi deyarli korrektsion terapiyani talab etmaydi, MVB tanqisligi 20 

foiz atrofida bo’lsa, qon o’rnini bosadigan suyuqliklar (plazma, albumin, protein 

va  b.)  quyilishi  shart.  25-35  foiz  MVB  atrofida  qon  yo’qotilishi  eritrotsitar 

massa  (1/2  g  hajm)  va  keyinchalik  qon  o’rnini  bosadigan  suyuqliklar  (yuqori 

molekulyar dekstranlar, kristalloid preparatlar) bilan to’ldiriladi. 

Qon ketish sababini, uning kuchini differentsial diagnostika qilishda, hozir 

shoshilinch gastroduodenofibroskopiyaga katta ahamiyat beriladi. 

Gastroduodenal  qon  ketishi  bo’lgan  hamma  bemorlar  uning  kuchi  va 

darajasidan  qat’i  nazar,  kechayu  kunduz,  shoshilinch  yordam  ko’rsatadigan 

xirurgik bo’limlarga yotqiziladi. Qon yo’kotishning og’ir darajasidagi, aktiv qon 

oqadigan  bemorlar,  yoshi  ulg’aygan  va  keksa  odamlar  reanimatsion  bo’limga 

yoki  intensiv  terapiya  palatasiga  yotqizilishlari  kerak,  bu  erda  quyidagi 

diagnostik  va  davolash  tadbirlari  o’tkaziladi:  1)  MVB  ni  o’lchash;  2)  o’mrov 

osti  venasini  katetrlash;  3)  me’dani  zondlash,  uni  sovuq  suv  yoki 

epsilonaminokapron 

kislota 

bilan 

yuvish; 

4) 

shoshilinch 

ezofagogastrofibroskopiya;  5)  oksigenoterapiya;  6)  kardioterapiya;  7)  qon 

yuqotish darajasini aniqlash; 8) gemostatik preparatlar yuborish. 

Gemostatik  davolash  uchun  qon  ivish  xususiyatini  oshiradigan  va  qon 

ketayotgan sohadagi qon oqimini kamaytiradigan dori-darmonlar qo’llaniladi: 1) 

quruq  va  nativ  plazmani  20-30  ml  dan  har  4  soatda  bo’lib-bo’lib  yuborish;  2) 

1%  li  vikasol  eritmasini  sutkasiga  6-8  ml  gacha  mushak  to’qimasiga  yuborish; 

3)  vena  ichiga  1%  li  kaltsiy  xlorid  eritmasi  yuborish  (uning  10%  li  eritmasini 

yuborishdan saqlanish kerak, chunki u qayta qustirib qon ketishini kuchaytiradi); 

4) jelatinol, polivinolni vena ichiga yuborish; 5) epsilonaminokapron kislota 5% 

li  eritmasini  100-200  ml  dan  har  5-6  soatda  yuborish;  6)  qon  ivish  sistemasini 

yaxshilashga  yordam  beradigan  ditsinon,  pituitrin  va  boshka  preparatlarning 

eritmalarini  vena  ichiga  yuborish;  7)  me’dani  lokal  gipotermiya  qilish  –  muzli 

xaltacha  qo’yish,  muz  bo’lakchalarini  shimdirish,  maxsus  apparat  bilan 

---

 

346 

gipotermiya  qilish;  8)  endoskopik  to’xtatish  (diatermokoagulyatsiya,  lazer 

ta’siri). 

Volemik  buzilishlar  MVB,  umumiy  statusni  qat’iy  nazorat  qilib  turgan 

holda  korrektsiya  qilinishi  (izga  solinishi)  kerak.  Bemorga  qon  ketishi 

to’xtagandan keyin ham 10-12 kungacha o’rinda yotish tavsiya etiladi. 

Shoshilinch  operatsiyaga  ko’rsatmalar  bo’lmaganda  keyingi  taktika  va 

operatsiya  usulini  tanlash  aniqlanmagan  o’zgarishlarga,  bemorning  ahvoliga 

bog’liq bo’ladi. 

Dastlabki 12-24 soat ichida massiv qon ketishi fonida ro’yrost gemorragik 

shokda  shoshilinch  operatsiya  konservativ  davolash  naf  bermaganda, 

statsionarda qon ketishi qaytalangan bemorlarda o’tkaziladi. 

Shoshilinch  operatsiya  (dastlabki  24-48  soatda)  ko’p  qon  ketganda 

anchagina  mikdorda  qon,  suyuqlik  quyish  bemor  ahvolini  yaxshilamaganda, 

MVB  avvalgi  past  raqamlarda  qolganda,  ya’ni  konservativ  davolashdan  foyda 

bo’lmaganda o’tkaziladi. 

Yoshi  ulg’aygan  va  keksa  yoshdagi  odamlarda,  yara  anamnezi 

davomliligidan  qat’iy  nazar  qonab  turadigan  yaralar  bo’lganda  shoshilinch 

operatsiyalarga  ko’rsatmalarni  ayniqsa  kengaytirish  lozim,  chunki  bu 

kategoriyadagi  bemorlarda  kallyoz  yaralar  qonab  turadi,  qon  yo’kotishdagi 

kompensator mexanizmlar esa birmuncha pasaygan bo’ladi. 

Qonab turadigan gastroduodenal yaralarda operatsiya qilishdan maqsad qon 

ketishini  to’xtatish  va  bemorni  yara  kasalligidan  holi  qiladigan  radikal 

operatsiyani  imkon  boricha  erta  o’tkazishdan  iborat  bo’ladi.  Me’da  yaralarida 

me’da rezektsiya qilinib, qonab turgan yara olib tashlanadi (qon kam yo’qotilsa 

va  operatsiyadan  xavf  kam  bo’lsa);  og’ir  yotgan,  yoshi  ulg’aygan  va  keksa 

bemorlarda  –  yarani  kesish  yoki  qonayotgan  tomirni  gastrotomik  kesma  orqali 

tikish,  vagotomiya va piloroplastika bilan o’tkaziladi. 

Ko’pincha  penetratsiya  qiladigan  duodenal  yaralarda  qonab  turgan  yarani 

piloroplastika  va  vagotomiya  (yaxshisi,  tutam  vagotomiyasi)  bilan  tikish  eng 

---

 

347 

ma’qul  operatsiya  hisoblanadi.  Qo’shilib  kelgan  yaralarda  tutam  vagotomiyasi 

va antrumektomiya yoki me’daning birlamchi rezektsiyasini qilish kerak.