Xix asr birinchi va ikkinchi yarmida angliyaning

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences 
 
VOLUME 2 | ISSUE 1 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 
1002 
w
www.oriens.uz
January 
2022
 
razvedka ishlarini olib bordi. Shaxsan M.Elfinstounga mamlakatning xukmron 
doiralari haqida batafsil ma'lumotlar yig'ish topshirig'i yuklanadi. Ekspeditsiya 
deyarli besh oy davom etadi. Shu vaqt mobaynida ular mamlakatdagi karvon yo'llari, 
afg'on xalqi va qabilalari, alohida e'tiborga ega bo'lgan shaxslar bilan tanishadi. 
Inglizlar mahalliy amaldorlarga qimmatbag'o sovg'alar berish orqali ular bilan 
aloqalar o'rnatadi. Pora berib o'z tomoniga og'dirish ingliz siyosatiga xos xususiyat 
bo'lib, harqanday urushda o'z xukmronligini o'rnatishda vosita bo'lib xizmat qiladi[4].
1809 yil iyun oyida Peshavorda M.Elfinstounning shox Shujo ul-Mulk bilan olib 
borgan muzokaralari natijasida birinchi afg'on-ingliz shartnomasi imzolanadi. 
Shartnoma shundan iborat ediki mobodo Fransiya va Eron Hindistonga xujum 
qilgudek bo'lsa Afg'oniston Angliya tomonida turib urushda qatnashishi nazarda 
tutilgan edi[5]. 
Ost-Indiya kompaniyasi 1820-25 yillarda o'zining tajribali xodimi Uilyam 
Murkroft boshchiligida Afg'oniston va unga qo'shni bo'lgan xududlarga ularning 
iqtisodiyoti, harbiy-siyosiy holati, xududlarning topografik joylashuvi va ayniqsa 
tog'lardan o'tib bo'ladigan so'qmoqlar, daralar, yo'llar haqida ma'lumotlar to'plash 
uchun Britaniya ekspeditsiyasini jo'natadi. Uilyam Murkroft va boshqa ekspeditsiya 
a'zolari 1822 yilda Jalolobodda, 1824 yilda Kobul shaharlarida bo'lishadi. U va uning 
hamrohlari yevropaliklar orasida birinchi bo'lib Bomiyondagi buddaning ulkan 
xaykalini ko'rishgan. Ekspeditsiya a'zolari 1825 yil fevral oyida Buxoro amriligiga 
yetmush kishilik tarkib bilan kirib kelishadi[6]. Bu ekspeditsiya natijasida inglizlar 
Buxoro amirligini xartaraflama o'rganadi va mahalliy amaldorlar bilan til topishning 
uddasidan chiqadi. 
Markaziy Osiyoning iqtisodiy, siyosiy imkoniyatlari, savdo yo'llari, strategik 
ahamiyatga ega nuqtalarini o'rganishda anchagina katta ish qilgan ingliz armiyasi 
harbiy razvedka leytinanti A.Byorns bo'lib, u Ost-Indiya kompaniyasiga xizmat 
qilganlar orasida eng qobiliyatlilaridan edi. U fors tili va unga yaqin bo'lgan boshqa 
dialektlarni ham mukammal egallagan bo'lib, bu esa unga O'rta Sharq xalqlari orasida 
osonlik bilan munosabatta bo'lishiga va ular orasiga kirishib ketishiga xizmat qildi. U 
to'plagan maьlumotlar harbiylar, diplomatlar, iqtisodchilar, lingvistlar, savdogarlar, 
geograf va sayyohlar uchun qimmatli maьlumotlar bo'lib xizmat qiladi. 1831 yilda 
A.Byorns hind savdogari niqobi ostida Buxoroga yo'l oladi. Uning vazifasiga 
Hindistondan Buxoroga eng qisqa bo'lgan yo'lni topish, mahalliy bozorlarni 
o'rganish, Buxoro amirligi bilan Hindiston o'rtasidagi dastlabki siyosiy va savdo 
aloqalarini o'rnatish kirardi[7]. 

---