Xix asr birinchi va ikkinchi yarmida angliyaning

MUHOKAMA VA NATIJALAR 
XIX asrning eng muhim xalqaro muammolaridan biri bu “Markaziy Osiyo” 
masalasi edi. Natijada butun asr mobaynida Markaziy Osiyo Angliya va Rossiya 
o'rtasidagi baxsga sabab bo'ldi. Oqibatda XIX asr oxiriga kelib bu ikki imperialistik 
davlatlar o'rtasidagi inqiroz kattalashib uzoq davom etgan siyosiy mojaroga aylandi. 
Asosiy muammo mustamlakachi mamlakatlar o'rtasida hali bo'lib olinmagan 
hududlarni egallab olish uchun bo'layotgan kurash edi. Bu kurashda XIX asr 
kapitalistik tizim rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlari ko'rinadi. Angliya va 
Rossiyaning hukmron doiralari Markaziy Osiyodagi tajovvuzkor harakatlarini oqlash, 
ushbu mintaqaning ma'lum qismlariga o'z huquqlarini asoslash uchun ko'plab jiddiy 
dalillarni topdilar. Markaziy Osiyoda ikkala davlatning siyosati qandaydir niqoblar 
ostida olib borilgan bo'lmasin, uni amalga oshirish uchun har qanday bahonalar 
ishlatilgan bo'lsa ham, bu siyosat mohiyati tajovvuzkor mustamlakachilik edi. 
XIX asrda Angliya yer-mulklari ulkan, jahonning eng yirik mustamlakachi 
mamlakati edi. Birqancha davlatlar va xalqlarni qamrab olgan Hindiston yarim 
orolida bosqinchilik va mustamlaka ekspluatatsiyasi uchun ingliz burjuaziyasining 

---

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences 
 
VOLUME 2 | ISSUE 1 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 
1001 
w
www.oriens.uz
January 
2022
 
asosiy tashkiloti Ost-Indiya kompaniyasi bo'lib, u doimiy ravishda bosqinchilik 
urushlarini olib bordi. Ost-Indiya kompaniyasi Osiyo qitasining istalgan joyini 
britaniya mulki deb eьlon qilishi va istalgan joyiga qo'shin yuborishi mumkin edi. 
Xususan Markaziy Osiyoda joylashgan Afg'oniston o'zining qulay geografik 
joylashuvi tufayli savdo-sotiq, siyosiy va strategik jixatdan Britaniyanig aloxida 
qiziqish markazida bo'lgan. Bundan tashqari u Hindiston, Eron, Xitoy va o'zbek 
xonliklari bilan ham chegaradosh bo'lib, o'z vaqtida jaxon sivilizatsiya rivojiga 
anchagina katta xissa qo'shgan va XIX asrda o'zining biroz axamiyatini yo'qotgan
mintaqa orqali Xitoydan Yevropaga qadimgi Buyuk Ipak yo'li o'tgan edi. Bu esa 
Afg'onistonning geopolitik nuqtainazardan ham naqadar muhim hudud ekanligini 
bildirardi[1].
Ost-Indiya kompaniyasi Afg'onistonning iqtisodiy va siyosiy holatini, hudud 
orqali o'tgan barcha yo'llarni aniqlash, muhim geografik nuqtada joylashgan 
harqanday obektlarni o'rganish, axolining ijtimoiy siyosiy qatlamini tadqiq qilish 
shuningdek xukumat a'zolarini o'z tarafiga og'dirish va Angliya bilan siyosiy aloqalar 
o'rnatish maqsadida o'z xodimlarini muntazam ravishda jo'natib turadi. Xodimlar 
turli qiyofada yuborilgan bo'lib, ular asosan savdogar, darvesh, sayyoh, muqaddas 
joylarga ziyorat qiluvchilar niqobi ostida bu hududda xarakat qilishgan. Yuborilgan 
ayg'oqchilar mintaqaning eng xilvat joylarigacha kirib, xudud joylashuvini 
mukammal o'rganishgan va extiyotkorlik bilan to'plangan maьlumotlarni qayd etib 
borishgan. Ular mahalliy aholi tilini va ularning urf-odatlarini yaxshi bilishgan bo'lib, 
bu esa ularga bu xududda uzoq muddat faoliyat yuritishlariga va o'zlariga nisbatan 
shubxa paydo bo'lmasligiga yordam bergan[2]. Markaziy Osiyo masalalari bo'yicha 
Angliya siyosatida muhim ro'l o'ynagan ingliz tarixchisi J.Older shunday yozadi: 
“Markaziy Osiyo masalasida diplomatik faoliyat yuritishdan oldin mintaqa xaqidagi 
tadqiqotlar naqadar muhim ekanligi va ayniqsa geografik bilimlar har doim siyosat, 
iqtisodiyot, diplomatiya va harbiy xarakatlar bilan chambarchas bog'liq ekanligini, 
bunda xarqanday askar va siyosatchidan ko'ra tadqiqotchi va maxfiy josuslar muhim 
ro'l o'ynashini” ta'kidlaydi[3].
Afg'onistonga dastlabki ingliz missiyasi 1809 yil fevral oyida Maunnstyuart 
Elfinstoun boshchiligida yuboriladi. Unga Afg'oistonni batafsil va hartomonlama 
o'rganish vazifasi yuklatiladi. Agarda inglizlar mamlakatga bostirib kirganda bu 
xududda Britaniya o'zining hukmronligini o'rnatishda suyanch bo'la oladigan ma'lum 
bir ijtimoiy qatlam, guruh va qabilalar orasida alohida e'tiborga ega shaxslar bilan 
ham aloqalar o'rnatish kabi ko'rsatmalar kirardi. Ekspeditsiya tarkibini ingliz 
ofitserlari va josuslari tashkil etib, Afg'oistonda har taraflama chuqur harbiy-siyosiy 

---