Ay, savuq ellardan muz kiyib kelganlar, U qo‘pol tovushingiz qirlarda yo‘q bo‘lsun! Ey, manim bog‘imdan mevamni terganlar, Qop-qora boshingiz erlarga ko‘mulsun! 1897 yildagi Rossiya tomonidan o‘tkazilgan Markaziy (O‘rta) Osiyo aholisining savodxondik darajasi Qozoqlar – 97,9 % savodsiz
O‘zbeklar – 98,4 % savodsiz;
Turkmanlar – 99,3 % savodsiz;
Qirg‘izlar – 99,4 % savodsiz;
Tojiklar – 99,5 % savodsiz;
1
“Juda kam ruslashgan xalqlar”,bularga Sharqiy Sibir va Povolje xalqlari kirar edi. Bu xalqlar uchun ochilgan maktablarda o‘qishni ona tilida boshlash va keyinchalik rus tilida o‘qitishga o‘tish tavsiya qilinar edi.
2
“Ruslar ham yashaydigan rayonlarda yashovchi xalqlar”. Bu joylardagi maktablarda o‘qitishning dastlab rus tilida olib borish ayrim hollarda ona tilining yordamiga tayanish va mumkin qadar tezroq faqat rus tilida o‘qitishga o‘tish taklif qilinar edi (masalan, gruzin bolalari o‘qitiladigan maktablarda o‘qitish shunday olib boriladi).
3
“Yetarli darajada ruslashgan xalqlar”.Ukrainlar, bellarus va boshqalar, bularning maktablarida o‘qitishni faqat rus tilida olib borish tayinlangan edi.
Ruslashtirish ko‘rsatmasi 1870 yilda e’lon qilingan bo‘lib, unga binoan rus millatiga mansub bo‘lmagan barcha xalqlar uchta toifaga bo‘lingan edi. JADIDCHILIK HARAKATI XIX asrning boshlaridan Buxorodagi ma’rifatparvar musulmon ruhoniylari va ziyolilari orasida madrasa va maktablar tizimiga hamda islom diniga kirib qolgan bid’atlarni isloh qilish fikri paydo bo‘la boshlaydi. Shunday islohot tarafdorlarini jadidchilar, ya’ni yangilik tarafdorlari deb atay boshlaydilar. Jadidizm (arabcha “jadid” so‘zidan olingan bo‘lib “yangi” degan ma’noni bildiradi). O‘sha davrlardan boshlab bunga qarama-qarshi turgan oqim, ya’ni feodal-o‘rta asrchilik, diniy fanatizm ruhida bo‘lgan kishilarni esa qadimistlar, deb atay boshladilar.
Buxoro shahridagi 200 ga yaqin madrasani isloh qilish g‘oyasi bilan chiqdilar. Bu harakat boshida madrasa mudarrisi Abu Nasr Al Kursaviy turgan edi.
XIX asr boshlari
Buxorolik mudarris va tarixchi olim Marjoniy (1818-1889), g‘ijduvonlik domla Fozil, Mo‘minjon Vobkandiy, mulla Xudoyberdi Boysuniy
