Xulosa Ingliz va o`zbek tillarida fe`l

Ikkilamchi o`timsizlik turli yo`llar bilan ifodalanadi.
a) o`timli o`timsizlik bilan aloqador bo`lgan so`z yasovchi morfemalar fe`l negiziga qo`shilishi natijasida.
b) fe`lga nisbat formalarini yasovchi Grammatik morfemalar qo`shilishi natijasida.
c) sintaktik usul bilan yangi ma`no yasash natijasida.
Til - yaruslariga nisbatan olinsa, birinchi holat leksik yarusga, ikkinchisi morfologik yarusga, uchinchisi sintaktik yarusga tegishlidir. Bu holatning uchovi ham o`zbek tili uchun, birinchi va uchinchisi (ikkinchi birozdir). Ingliz tili uchun xosdir. Fe`lning semantic xususiyati bo`lishi o`timli – o`timsizlik paradigmatika va sintagmatikada o`z aksini topadi.
Fe`llar o`timli – o`timsizligi yasalishining leksik – morfologik usuli so`z yasovchi affikslar ishtirokida amalga oshiriladi.

Affiksal morfema yordamida yasalgan har bir fe`l yo o`timli fe`llar guruhiga yo o`timsiz fe`llar guruhiga ta`luqli bo`ladi.
Ba`zi fe`llarda o`timlilik ba`zilarida esa o`timsizlik ustun bo`ladi. So`z yasovchi affikslar bilan o`timli, o`timsizlik o`rtasida munosib ingliz tilida na o`zbek tilida yaxshi o`rganiladi. Shunga qaramay fe`llarning yasalishi jarayoni o`timli – o`timsizlik bilan chambarchas bog`liqdir.
Hozirgi zamon ingliz tilida so`z yasovchi affikslarga, biror guruhga ta`luqli bo`lgan bir necha fe`l yasovchi affikslarga bo`lishi mumkin.
Be – bemoan – a`za tutmoq, yig`lamoq.
Moan – ingramoq
Un- unbalance – halovatini buzmoq.
Balance – muvozanat
Un – unbolt – tamboni olmoq.
Bolt – tomba
Dis – disable – jarohat yetkazmoq
Able – moxir
Disarm – qurolsizlantirmoq
Arm – qo`pol.
Mis – misplace – noto`g`ri qo`ymoq
Place – joy
Disrule – noto`g`ri qo`llamoq
Rule – boshqarmoq
En- enrich – boyitmoq
Rich – boy
Enlarge – oshirmoq
Large – keng
Remove – siljitmoq
Yuqorida ko`rsatilgan fe`llarda – be, -re, -en prefikslari –en, -dis, suffikslar yo fe`ldan fe`l yasash bilan birga o`timsiz fe`lni o`timli fe`lga aylantiradi. –en, -dis, affikslari boshqa so`z turkumlaridan fe`l yasaydi. Bu affikslar ishtirokida yasalgan fe`llar asosan o`timli bo`ladi.
Hozirgi zamon o`zbek tilida ham shu usul bilan ham o`timsiz ma`noli fe`llar yasaladi. Fe`l negizida va boshqa so`z turkumidan yasalgan yo o`timli- o`timsiz bo`lishi mumkinligini ushbu usulning tilde ham mavjudligidan binobarin, o`timli-o`timsizlik yasalishi leksik morfologik usulning umumlashganligidan guvoxlik beradi. – la affiksi ham o`timli ham o`timsiz fe`l yasaladi.
a) o`timsiz fe`l: ishlamoq – to work
fikrlamoq – to think
o`tlamoq – to grare
1) I`ve been working hard day (H. O.D. p749)
Men kun bo`yi qattiq ishladim.
2) You should think before doing it (H. O.D. p680)
- Siz buni qilishingizdan oldin o`ylashingiz kerak edi.
3) Cows and sheeps grare in the fields – sigirlar va qo`ylar dalalarda o`tlashadi.
- a suffiksi ham o`timli, ham o`timsiz fe`l yasaydi. O`timli fe`llar: qiynamoq – to torture sanamoq – to count. O`timsiz fe`llar: bo`shamoq – to became empty
Qonamoq – to bleed
Example: 1) If you cut your finger, it will blud (H.O.D p60)
Agar barmog`ingizni kesib olsangiz u qonaydi
2) Day by day the box is becoming empty.
Kundan kun qutti bo`shab bormoqda.
-y (oy) asosan o`timsiz fe`l yasaydi
Tikkaymoq – to stand up
Qoraymoq – to blacken
Example: Where have you been? You have blacken

• 
  Qayerda bo`ldingiz? Qorayib ketibsiz.
  

-r (ar) o`timsiz fe`llar yasaydi
Eskirmoq- to be old
Qisqarmoq – to shorten
Example: The days are being to shorten (H.O.D p600)

• 
  Kunlar qisqarmoqda
  

-i suffiksi o`timsiz fe`l yasaydi.
Boyimoq – to be rich
Tinchimoq – to be clam
Example: 1)Most of people want to be rich.
- Ko`pchilik kishilar boyishni hohlashadi
2) Don`t go into that room. The baby has just been calm.
- U xonaga kirmeng. Bola hozirgina tinchlandi.
- kir (qir) – suffiksi ham o`timli ham o`timsiz fe`l yasaydi.
a) o`timli fe`l chaqirmoq – to invite
b) o`timsiz fe`l baqirmoq – to cry, to call
example: The child cried from hunger

• 
  Bola ochlikdan baqirdi.
  

- irla (illa)suffiksi ham o`timsiz fe`l yasaydi.
Dirkillamoq – cackle
Taqqilatmoq – to knock
- qar (g`or) – suffiksi o`timli fe`l yasaydi.
Boshqarmoq – to lead
Sug`ormoq – to water
Yuqoridagi suffikslarga ma`lum nisbat bilan aloqador bo`lgan bir necha suffikslarni qo`yish mumkin. nisbat yasovchi suffiks bir vaqtning o`zida ikki funksiyani bajarib keladi.
a) fe`l yasaydi.
b) nisbat yasaydi.
Fe`l yasovchi funksiyaga – lan va – lash suffikslarini kiritish mumkin. bunda – la so`z yasovchi morfema –n, - sh suffikslari esa o`zlilik va birgalilik kabilarni ifodalovchi morfemadir.
Example: jonlanmoq –to become alive
Ikkilanmoq – to hesitate
Bu so`zlarda so`z yasovchi suffikslar va nisbat yasovchi formantlar bir birini istisno qiluvchi morfemalardir. Fe`l suffiksi – la boshqa so`z turkumlari negiziga mustaqil nisbat yasovchi morfemalarsiz qo`yilishi mumkin. Nisbat yasovchi funkksiyaga kuzatuv o`timli fe`l yasovchi – m – suffiksini kiritish mumkin to`latmoq, o`ynatmoq.
Ingliz tili fe`l sistemasida o`timli – o`timsizlik yasalishida sintagmatik potensialning muhim ahamiyati bor.
O`timlilikning ikkilamchi (yordmchi) markerlari sintaktik usulni ma`lum darajada neytrallashtirilganligi sababli sintagmatik potensial o`zbek tilida kam tarqalgan.
Mazkur sintaktik usulning mohiyati shundaki, u konstruksiya yoki gapda o`zi uchun ajratilgan doimiy yoki ikkilamchi o`timsizga aylantiradi. Natijada fe`lning sintaktik vazifasi o`zgaradi. Agar o`timli fe`l uchun gap strukturasi Np – V- Np yoki S-V-O bo`lsa o`timsiz fe`l uchun gap strukturasi Np – V- (SV) bo`ladi.substansiyali o`zgarishlardan keyin konstruksiya harakteri o`zgarmay aksincha fe`lning o`timliligi va o`timsizligi o`zgaradi. Buni biz quyidagi misollarda ko`rishgimiz mumkin.
1) He leys on the sofa (D.E.R. D. p161)
2) He laid the book on the table (D.E.R. D. p161)
3) He leaned over the table (D.E.R. D. p161)
4) He leaned the ladder against the wall (D.E.R. D. p161)
O`zbek tilida
1) U divanda yotardi
2) Ukitobni stol ustiga qo`ydi
3) U stolga engashdi
4) U norvonni devorga suyab qo`ydi
Yuqorida berilgan misollarda birinchi gapda to lay fe`li o`timsiz bo`lib kelgan, ikkinchi gapda to lay fe`li o`timli fe`l bo`lib kelgan. Uchinchi gapda esa to lean o`timsiz fe`l, to`rtinchi gapda esa to lean fe`li o`timli fe`l bo`lib kelgan.
Shunday qilib o`timli- o`timsizlik fe`lning sintaktik joylashishiga qarab o`zgaradi. O`timli-o`timsizlikning o`zgarishi fe`lning semantikasiga ta`sir etadi. Ya`ni semantik ta`sir fe`lning sintaktik funksiya bajarilishiga bog`liq bo`ladi.
Example: 1) I play the child

• 
  Men bolani o`ynataman
  

2) I stand – men turibman
3) I stand the child – Men bolani turg`izaman.
4) I play – Men o`ynayman
Xuddi yuqorida keltirilgan misollardagidek bu gaplarda ham to play so`zi birinchi gapda o`timli fe`l, oxirgi gapda esa bu fe`l o`timsiz fe`l bo`lib kelgan.
To stand – fe`li ham birinchi gapda o`timsiz fe`l, ikkinchi gapda esa o`timli fe`l bo`lib kelgan.
1) I stand the child gapida esa to stand- fe`li bir vaqtning o`zida kauzativlikni kasb etadi.
O`timli, o`timsizlik yoki ikkilamchi o`timli-o`timsizlik yasalishining ko`rsatilgan usullari so`z va forma yasash protsesi bilan bog`liqdir.
Sintaktik yoki analitikligidan qatiy nazar dunyo tillarning barchasi, so`zning asosiy ma`nosi ularning ma`lum birikmada konstruksiyada umuman nutq kontekstda qo`llanilishigagina qarab aniqlash mumkin.
So`z ma`nosining (fe`lning) bog`liqligi haqidagi masalaning turli tomonlariga har xil nuqtai nazardan Sh. Balli, Vinogradov, O. Espersen va boshqa ko`p olmlar e`tibor berishgan.