Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences (E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(7), July, 2023 401
juda ortib bormoqda. Shuning uchun, zamonaviy psixologiyada shaxsning ichki
irodaviy imkoniyatlarini tadqiq etish, uning yosh, jinsiy xususiyatlarini aniqlash,
qonun va mexanizmlarini ishlab chiqish mazkur ilmiy-tadqiqot va ilmiy-amaliy
muammoga yuqori dolzarblik baxsh etmoqda.
MAVZU BO’YICHA ADABIYOTLARTAHLILI XX asrning 30-yillarida Yevropa mamlakatlari hamda AQSH psixologiyasida
irodaning nazariy, eksperimental jihatdan tez sur’atlar bilan tadqiq qilinganligi
ko‘zga tashlanadi. Lekin ijtimoiy madaniyatning keyingi taraqqiyot bosqichlarida
iroda kategoriyasiga nisbatan qiziqish birmuncha pasayganligi kuzatildi.
Hozirgacha
soxa
mutaxassislaridan
ko‘pchiligi
o‘smirlarda
iroda
shakllanishining psixologik xususiyatlarini o‘z ilmiy izlanishlarida o‘rganganlar.
O‘smirlarda iroda shakllanishining psixologik xususiyatlari, o‘smirlarda irodaviy
xususiyatlarning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar, ular irodaviy sifatlarini
rivojlantirishning yo‘llari, ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilar irodasini
mustahkamlash bilan aloqador tasavvurlarning shakllanishi masalalari rus olimlaridan
K.N. Kornilov, S.L. Rubinshteyn, B.M.Teplov, B.G.Ananyev, N.D.Levitov,
A.V.Vedenov, V.A.Kruteskiy, P.A.Rudik, A.S.Puni, V.K.Kalin, L.S.Vigotskiy va
boshqalar tomonidan atroflicha o‘rganib chiqilgan. Mamlakatimiz olimlaridan
E.Gʻ.Gʻoziyev, G.Q.To‘laganova, R.I.Sunnatova kabilarning izlanishlarida
o‘smirlarda iroda shakllanishi muammosi tahlil qilingan.
O‘smirlik yoshining klassik tadqiqotiga nazar solsak, unda turli xil nazariyalar,
farazlar va fundamental izlanishlar borligining guvohi bo‘lamiz. O‘smirlik yoshiga
xos yorqin psixologik konsepsiyalardan biri XX asrning boshlarida L.S.Vigotskiy
(1930) tomonidan yaratilgan madaniy-tarixiy nazariya bo‘lib, unda o‘smir
psixologiyasidagi barqaror va tarixiy o‘zgaruvchanlik, uning fenomenlariga oid ilmiy
konsepsiyalarning interpretasiyasi berilgan.
S.Xoll (1940) o‘zining rekapitulyasiya nazariyasida o‘smirlik yoshi insoniyat
rivojlanish tarixining romantik davriga to‘g‘ri kelib, bolalik bilan kattalik orasidagi
bosqich ekanligini ta’kidlaydi.
O‘smirlik davrining yirik tadqiqotchilaridan yana biri nemis faylasufi va
psixologi E.Shpranger (1924) o‘smirlik yoshining birinchi bosqichi 14-17 yoshlarga
to‘g‘ri kelib, bu yoshda bolalikdan qutulish sodir bo‘lishini izohladi.
E.Shprangerning izdoshlaridan biri V.Shtern o‘smirlik yoshini shaxs
shakllanishining asosiy bosqichlaridan biri deb qaraydi. V.Shtern “Do‘stingni
ko‘rsatsang, kimligingni aytaman” degan naqlga “Hayotingdagi eng qimmatli
kechinmangni ayt, men sening kimligingni aytaman” degan ma’no berib, uni