Xvii. Gidromeliorativ tizimlarni tashkil etuvchi elementlari va suvdan foydalanish rejalarini tuzish

 
17.2. Suv sarfini o’lchash, taqsimlash va oqimini xisobga olish vosita-
jixozlarini o’rnatish qoidalari 
Sug’orish tizimlarida suvni hisobga olish ishlarini gidrometrik xizmat guruxi 
amalga oshiradi va uning tarkibiga tizimni texnik holatiga karab gidrometrlar, 
kuzatuvchilar va boshqaruvchilar kirishi mumkin. Agarda tizimda suv o’lchash va 
suvni boshqarish avtomatlashtirilsa gidrometrik xizmat guruxini tarkibi keskin 
o’zgaradi. 
Bu xizmat guruxining asosiy vazifasi gidropostlarda tizimdagi suv sarf 
qiymatini o’lchash, gidropostlar holatini nazorat qilish, ma’lumotlar to’plash va 
ularni qayta ishlash, hisobotlar to’zish, inshoot va kanallarda urnatilgan postlarda 
tarirovka ishlarini bajarish hisoblanadi. 
Barcha gidrometrik kuzatuv ishlari va o’lchov natijalari mahsus shakldagi 
hujjatlarda kayd etib boriladi. Bu hujjatlar turkumiga dala jurnali, muvozanat 
jadvali, sug’orish tarmoqlarini foydali ish koeffitsiyent kaydnomasi, suv manbasini 
kuzatish bo’yicha jadval va x.k. kiradi. 
Sug’orish tizimida quyidagi gidrometrik postlar o’rnatiladi: 
. -tayanch gidrometrik postlar: bunday gidrometrik postlar suv manbaidagi suvni 
hisobga olish maqsadida tizimga suv olish nuktasidan yukorida, manbada boshqa 
davlat gidrometrik post yuk bo’lgan holatlarda urnatiladi; 

---

bosh gidrometrik post: bu post tizimga manbadan olinadigan suvni hisobga olish 
maqsadida tizimni kulok boshida (suv inshootida yoki kanalni bosh qismida) 
urnatiladi; 
- doimiy ishlovchi gidrometrik postlar: bu postlar tizimdagi xar bir suv 
tugunida, hamda suvdan foydalanuvchi xo’jaliklarni kulok boshlarida, taqsimlangan 
suvni hisobga olish uchun urnatiladi; 
-tashlama gidrometrik postlar: ular tizimga olingan ammo foydalanilmay 
tashlab yuborilgan suvni hisobga olish maqsadida tizimni tashlama qismlarida 
urnatiladi; 
-muvozanat gidrometrik postlar: bu postlar muvozanat maydonlarini 
chegaralarida sug’orish, tashlama va zax kochirish tarmoqlarida urnatilgan bo’lib, 
asosan suv muvozanatini aniqlashda va sug’orish tizimlaridan haqikiy isrof suv 
miqdorini aniqlashda kullaniladi; 
-mahsus gidrometrik postlar: bu postlar ilmiy tekshirish va qidiruv tadqiqot 
ishlarini amalga oshirish uchun xizmat qiladi.
Suv manbaiga o’rnatilgan post suv satxini ko’rsatuvchi reykalar bilan 
jixozlangan gidrometrik stvor ko’rinishida bo’lib ushbu tayanch gidrometrik post 
bilan bosh gidrometrik post o’rtasida ularda bir vaktda o’lchov ishlarini bajarish 
orqali bog’liqlik o’rnatiladi. 
Muvozanat gidrometrik postlar suv satxini ko’rsatuvchi reyka va mahsus 
ko’prik bilan jixozlanadi. Bu yerda suv satx qiymatini bilgan holda tarirovka 
grafigidan suv sarf qiymati aniqlanadi. Mabodo, suv o’lchash inshootlari mavjud 
bo’lsa gidrometrik stvorga xojat kolmaydi. 
Doimiy ishlovchi gidrometrik postlar aksariyat hollarda boshqaruvchi suv 
ulchagich (regulyator vodomer) lar ko’rinishida bo’lib ular avtomatik ravishda suvni 
taqsimlaydi. Bu suv tugunini yukori va pastki b’eflari suv satxini ko’rsatuvchi 
reykalar bilan jixozlangan bo’ladi. Bunda suv sarf qiymati bosim va inshootni suv 
chiqarish yuzasini ochilish qiymatiga ko’ra aniqlanadi. 
Suvdan foydalanuvchiga beriladigan suv miqdorini unga boradigan kanalni 
uzgarmas kundalang kesim yuzasidan foydalangan holda aniqlash mumkin. Bunda 

---

suvning chuqurligi reykalar yordamida aniqlanadi. Tabiiyki bunday kundalang 
kesim oldindan tarirovka qilingan bo’ladi. Suv miqdori qiymatini aniqrok belgilash 
uchun mahsus suv o’lchash kurulmalari urnatiladi. 
Gidromeliorativ tizimlarda quyidagi suvni hisobga olish usullari kullaniladi: 
o’zanli, gidravlik, aralash va belgi usullari. 
O’zanli usul: suv okim o’zanini ko’ndalang kesim yuzasi va oqim tezligiga 
asosan suv sarfi va hajmini aniqlashga asoslangandir. Agarda kuyilgan talablar to’lik 
bajarilsa, ya’ni o’zgarmas o’zan va kerakli jixozlar mavjud bo’lsa, bu usul oddiydir 
Ammo o’zan yuvilsa, yoki uni loyka bossa uzgaruvchan satx ta’sirida bo’lsa aniqlik 
10 %gacha fark qiladi. Bunda asosiy uslub nazorat gidrostvorda Q=f(H), 
bog’liqlikdan foydalanishdir. 
Bu usulda o’zanni to’g’ri chizikli qismi (uning uzunligining kamida o’zan suv 
satxi enidan 5 marotaba uzun bo’lishi shart) tanlanadi. Suv sarf o’lchovi mahsus 
kuprik yordamida amalga oshiriladi. Kuzatuv ishlariqanalda suv satxi 
mukumlashganda boshlanadi. Suvni chuqurligi santimetrli bulakchalar bilan 
belgilangan reyka yordamida aniqlanadi. Reyka inshoot devoriga, yoki mahsus 
kozikka biriktiriladi. 
O’zan quyidagi tartibda tarirovka qilinadi. Belgilangan kundalang kesimda 
suv tezligini o’lchash tik kesimlarini urni belgilanadi. Agarda o’zan eni 5 m dan kam 
bo’lsa 3-4 tik kesim, o’zan eni 6-20 m bo’lsa 5-6 tik kesim, o’zan eni 20 m dan katta 
bo’lsa 7-8 tik kesim belgilanadi. Kanalda suv chuqurlik qiymatiga karab suv 
tezligini o’lchash 1-3 nuktada belgilanadi 3 nuktalida suv tezligi suv satxidan 
0,2N: 0,6N: 0,8 chuqurlikda, 2 nuktalikda 0,2N va 0,8N chuqurlikda, 1 nuktalikda 
0,6N chuqurlikda ulchanadi. Urtacha tezlik: 
3 nuktali o’lchovda Vur=(V + 2V +V ) / 4:, 
2 nuktali o’lchovda Vur= (V + V ) /2, 
1 nuktali o’lchovda Vur= V ko’rinishda aniqlanadi. 
Tik kesimlarni joylashgan o’rniga karab ular elementlar yuzalariga (uch 
burchak, turt burchak, trapetsiya) ajratilib xar bir yuza bo’yicha suv sarf qiymati 
aniqlanadi. Ularni yig’indisi ko’ndalang kesim yuzani suv sarfini beradi. 

---

Suvni o’zandagi bir tekis xarakati uchun har qanday ko’ndalang kesimdagi 
suv sarfi Q=V
𝜔 m/s formula orqali aniqlanilishi sizga ma’lum. 
Kanal o’zanini turli satx qiymatlari uchun suv sarf qiymatlari aniqlanilgach 
tarirovka grafigi tuziladi. 
Mavsum davomida bu grafoydali ish koeffitsiyent bir ikki marotaba suv 
o’lchash orqali nazorat qilinishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Gidravlik usulda suvni cheklangan ko’ndalang kesim yuzasidan, yoki inshoot 
ostonasidan oqib chiqishdagi gidravlik qonuniyatlariga asoslangan holda 
inshootning o’zgarmas va aniq qiymatlari (ostona uzunligi, suv chiqish yuzasining 
o’lchamlari) hamda o’zgaruvchan ko’rsatkichlar (ta’sir qiluvchi bosim, b’eflardagi 
satxlar farqi va x.o.) yordamida kanalning suv sarfi, yoki suv hajmi aniqlanadi. 
Bu ish suv o’lchash inshootlari, qurilmalari yoki tarirovk qilingan gidrotexnik 
inshootlar yordamida bajariladi. 
Bizga ma’lumki, barcha gidrotexnik inshootlar boshqarilmaydigan 
(sharshara, tezokar va x.o. ya’ni xarakatdagi suv tuskichi yuk va boshqariladigan 
(suv tusish inshootlari, suv chiqarish inshootlari va x.o.) ya’ni suv satxi va sarfini 
boshqaruvchi xarakatdagi tuskich (shit) bilan jixozlangan inshootlarga farklanadi. 
Boshqarilmaydigan inshootlarni tarirovka (darajalash) qilish ancha oson, 
chunki bu holda bu inshootlar ustidan utadigan suv sarfi ostona ustidagi suv bosimi 
qiymatiga bog’liqdir: 
Q=
𝜇v
2
/
3
2gН
Bu yerda:
𝜇 - suv sarfi koeffitsiyenti 
v- ostona eni, m: 
N-ostona ustidagi bosim: 
𝜇 -qiymati aniq bo’lganda ushbu formula Q=qH
3/2
ko’rinishda ifodalanadi, bunda Q= 𝜇v
g
2
, 
bu yerda: Q –ushbu inshoot uchun doimiy ko’rsatkich hisoblanadi. 
Tarirovka qilishda o’zanli usul kullaniladi. Boshqariladigan inshootlarni 
tarirovka qilish ancha murakkab, chunki bunda suv sarfini qiymati ikki va undan 
ortik uzgaruvchiga bog’liq bo’ladi. Masalan: erkin suv okib utishda suv sarf qiymati

---

Q= uav
,
2gH
tiralgan suv okib utishda suv sarf qiymati Q= uav
gZ
2
bu 
formulalardan ko’rinib turibdiki suv sarf qiymati turli suv bosim qiymatida (N), yoki 
b’eflar suv satxi farkida (Z) va to’siq eni (v) doimiy bo’lishi bilan birga to’siqni 
(shitni) ochilish (a) qiymatiga bog’liq ravishda aniqlaniladi. Bunday inshootlarni 
tarirovka qilishda biratulasiga uch (Q, Ha)yoki turt ( Q , Hyu,Nk,a) uzgaruvchan 
ko’rsatkichlarni qiymatlarini o’lchashga to’g’ri keladi. 
Ayniksa kup suv chiqarish o’rinlari (mnogoproletnыy) bor inshootlarda 
ularni tarirovka qilish juda mushkildir. SHuning uchun xam xar bir holatda 
inshootlarni tarirovka qilish ishlarini, ularni xususiyatlaridan kelib chikkan holda 
amalga oshiriladi. 
Aralashtirish va belgi usuli inshootga suv kirish nuktasida kiska vaktda yoki 
muntazam ravishda turli xil tuzlar, eritmalar, radioaktiv elementlar, buyoklar, 
yorituvchi yoki boshqa qo’shimchalar berilib, ularni inshootning suv chiqish 
nuktasidan ularni chiqishi hisobga olinishiga asoslangandir. 
Bu usullar sug’orish tarmoqlaridan foydalanish amaliyotida asosan 
kullanilmaydi. 
Yukorida zikr etilgan suvni hisobga olish usullari alohida, yoki bir- biri bilan 
kushilgan holda kullanishi mumkin. Ularni tanlash suvni hisobga olish maqsadi, 
suvni o’lchash ko’rinishi, suv sarf qiymati, gidravlik imkoniyatlar, suv o’lchashdagi 
aniqlik va tezlik kabi omillarga bog’liq. 
Suvni hisobga olish usullarini, gidromeliorativ tizimni ma’lum bir 
texnologik qismi uchun, tanlash bo’yicha tavsiyalar (2) da batafsil berilgan. 
Gidromeliorativ tizimdagi xar kanday suv o’lchash kuroli (suv o’lchash 
inshooti, asbobi, qurilmasi) juda murakkab sharoitda (ochik xavoda, yukori namlik 
va chang sharoitda, suv va xavo xaroratini keskin o’zgarishida, aksariyat hollarda 
elektr ta’minoti bulmagan joyda va x.o.) ishlaydi. Ular quyidagi asosiy 
ekspluatatsion qurilish va texniko-iqtisodiy talablarga javob berishlari kerak. 
1.O’lchovlarni talab qilingan aniqligini ta’minlashlari solishtirma xatolik +5 
% dan oshmasligi kerak. 

---

2.Nazorat qilinadigan ko’rsatkichlarni o’lchov qiymatlarini ularni turli 
o’zgarishlarida xam ulchay olishi, kichik bosim va b’eflarni suv satx qiymatlarini 
kichik ulchamlarida xam ishlashi. SHu bilan birga tizimdagi normal ish faoliyati 
buzilmasligi loyka va kalkuvchisimon jismlarni o’zidan o’tkaza olishlari kerak. 
3.Kiyin ekspluatatsion sharoitlarda xam buzilmasdan ishlashi. 
4.Avtomatlashtirilgan tizimlarda suv hisobini avtomatik ravishda hisobga 
olishni ta’minlashi. 
5.Sodda va kulay bo’lishi, ishonchli ishlashi, tashki aks ta’sirlardan 
ximoyalangan bo’lishi kerak. 
6.Ularni gidrotexnik inshootlarda va gidrotexnik stvorlarda joylashishi 
kelajakda tizimni avtomatlashtirish jarayoniga to’siqlik qilmasligi kerak. 
7. Gidromeliorativ tizimni ekspluatatsion, nasos stantsiyasi konstruktiv 
qurilish va texnik iqtisodiy talablariga iloji boricha to’likrok javob berishi kerak. 
Meliorativ tizimlarda xozirgi kunga kelib kuplab suv o’lchov kurollari tavsiya 
etilgan va kullanilmokda. 
Ular suvni o’lchash uslubi bo’yicha quyidagi asosiy guruxlarga manasos 
stantsiyasi ubdir: 
- suv o’lchash regulyatorlari – o’z tarkibida suv o’lchash qurilmasi bo’lgan 
boshqariluvchi gidrotexnik inshootlar:, 
- tranzit suv sarfini hisobga oluvchi suv o’lchash inshootlari va qurilmalari 
(vodoslivlar, darajalangan novlar,ostonalar uchlik urnatma (nasadka)lar va x.o.):, 
- tarirovka qilingan inshootlar:, 
o’lchov va nazorat asbob va qurilmalari. 
Barcha suv o’lchov qurilmalari suv o’lchash aniqligi bo’yicha sinflanadi. 
Gidromeliorativ tizimlarda ularni ish xususiyatidan kelib chikkan holda suv 
o’lchov kurollari quyidagicha taqsimot qilinishi tavsiya etiladi: 
-suv o’lchash regulyatorlari yangi va rekonasos stantsiyasi truktsiya 
qilingan meliorativ ob’ektlarda, suv taqsimot tugunlarida: 
-doimiy suv sarfiga muljallangan suv o’lchov avtomatlari, xo’jalik ichki 
tarmogida, 

---

-suvni tinimsiz ulchaydigan seriyali suv o’lchov jixozlari bosimli nasos 
kuvurlarida, yopik sug’orish tizimlarida, tik zovurlarda qullash tavsiya etiladi. 
Bir sug’orish tizimida uni avtomatlashtirish va telemexanika bilan jixozlash 
maqsadida bir xil tipdagi suv o’lchash kurollarini qullash tavsiya etiladi. 
Boshqariluvchi gidrotexnik inshootlardagi suv o’lchash regulyatorlari (SUR) 
suv inshootini suvni o’lchash maqsadida tarirovka qilish imkoni bulmagan takdirda 
larga urnatiladi. Ular inshootni konasos stantsiyasi truktiv imkoniyatidan kelib 
chikkan holda uning suv kirish yoki suv chiqish qismiga urnatiladi. Bu 
regulyatorlarda suvni hisobga olish inshootni suv kirish yoki suv chiqish qismida u 
yoki bu mahsus qurilma (uchlik, diafragma va x.o.) yordamida xosil qilingan 
gidravlik qarshiilikka asoslangan. Bunday suv o’lchash qurilmasidan utgan suv sarf 
miqdori quyidagi formulasidan aniqlanadi. 
Q= uw
gz
2
,m 
Bu yerda u- cuv o’lchash qurilmasining suv sarf koeffitsiyenti:, 
w - qurilmaning ko’ndalang kesim o’lchami, m
2
z- qarshilikdan xosil bo’lgan suv satxlari farqi, m 
Bu inshootlarda u w