Xx ásir baslarında Fransiya -germaniya munasábetleri Mazmunı : Kirisiw I bap. XIX ásir aqırı XX ásir baslarında Fransiya -germaniya munasábetleri

Kurs jumısınıń maqset hám wazıypaları :
Bul temanı úyreniwden gózlengen tiykarǵı maqset, XX ásirdiń baslarında Fransiya hám Germaniya munasábetlerdi úyrenip shıǵıw, ádebiyatlar tiykarında tolıq kórsetip beriw esaplanadı. Sonnan kelip shıǵıp tómendegi wazıypalar belgilep alındı.
- Germaniya-Fransiya munasábetlerin úyrenip shıǵıw
- ádebiyatlar tiykarında tolıq kórsetip beriw
- Birinshi jáhán urısınıń baslanıwı hám sol dáwirde Germaniya-Fransiya munasábetlerin kórsetip beriw;
- Ekinshi jáhán urısınıń baslanıwı hám sol dáwirde Germaniya-Fransiya munasábetlerin kórsetip beriw.
Kurs jumısı temasınıń úyrenilganlik dárejesi.
Ózbekstan Respublikası Birinshi Prezidenti I. A. Karimovdıń bayanat hám sóylewleri, dóretpeleri izertlew jumısı ushın áhmiyetke iye, sebebi usı dóretpelerde mámleketimizdi reformalaw hám demokratiyalastırıwdıń tiykarǵı baǵdarları hám wazıypaları islep shıǵılǵan.
Sonıń menen birge, bul temada ilimiy izertlewler alıp barǵan tariyxshunas ilimpazlardıń dóretpeleri hár tárepleme úyrenildi.
Temanıń xronologiyalıq shegarası. Temanıń xronologiyalıq shegarası 1900-1950-jıllardı óz ishine aladı.
Kurs jumısı temasınıń obiekti - Joqarı tálim hám orta bilim beriwde Jáhán tariyxı páni processleri.
Kurs jumısı temasınıń predmeti. Fransiya- Germaniya munasábetlerin úyreniw hám analiz qılıw.
Kurs jumısı temasınıń teoriyalıq metodologik tiykarları. tariyxshunas ilimpazlardıń dóretpeleri, temaǵa tiyisli pikirler shólkemlestiredi. Izertlew usılların ilimiy metodlar, atap aytqanda, analiz, sintez, logikalıq, salıstırıwiy, tariyxıy, sistemalı hám statistikalıq sıyaqlı metodlar quraydı.
Kurs jumısınıń quramı hám dúzilisi. Kirisiw, tórt paragrafdı óz ishine alǵan eki bap, juwmaq, paydalanılǵan ádebiyatlar, glossariy, qosımshalardan ibarat.

I Bap. XIX ásir aqırı XX ásir baslarında Fransiya -Germaniya munasábetleri
I. 1. Fransya mámleketiniń Germaniyaǵa jeńiliwi
Fransiya hám Germaniya ortasındaǵı munasábetler yamasa Franko-Germaniya munasábetleri Evropanıń siyasatınıń ajıralmaytuǵın bólegin quraydı, hár eki mámleket de Evropa Birlespesiniń tiykarlawshilari hám tiykarǵı jetekshi aǵza mámleketleri.
Ulrix Krotsdiń sózlerine kóre, 1871-jıldan beri eki mámleket ortasındaǵı ulıwma munasábetler ush úlken dáwirdi óz ishine aladı : „irsiy kek“ (1945-jılǵa shekem), „kelisiw“ (1945-1963) hám 1963-jıldan baslap Franko-Germaniya doslıǵı (fransuzsha: Amitié franco-allemande; nemissha: Deutsch-Französische Freundsshaft) dep atalǵan „maxsus munasábetler“de óz ańlatpasın tapqan. Evropa Birlespesi kontekstinde eki mámleket ortasındaǵı sheriklik úlken hám jaqın bolıp tabıladı. Fransiya, ásirese, Prezident Sharl de Goll dáwirinde, geyde yevroskeptik bolǵan sonda da, Fransiya -Germaniya kelisimleri hám sheriklikleri mudamı Evropa integraciyası ideyaların ilgeri jıljıtıw ushın gilt bolıp kelgen.
Sońǵı waqıtlarda Fransiya hám Germaniya Evropa Birlespesiniń keyingi integraciyalasuwınıń eń ǵayratlı tárepdarları qatarında. Olar geyde „egizek dvigatel“ yamasa „tiykarǵı mámleketler“ retinde suwretlenedi³. 2017-jıl 28-aprelde eki mámleket ortasındaǵı munasábetler bekkemligi ramzi bolǵan Reyn dáryası arqalı Strasburgdan Kelga ótetuǵın tramvay jolı ashıldı.⁴
Fransiyanıń da, Germaniyanıń da dáslepki tariyxı Ullı Karl dáwirine barıp taqaladı. Karlniń úlken imperiyasi zamanagóy Fransiya hám Germaniyanıń kóp bólegin, sonıń menen birge, Gollandiya, Belgiya, Lyuksemburg, Shveytsariya, Avstriya, Sloveniya hám Arqa Italiyanı óz ishine alǵan.
Ullı Karlniń balası Lui Piousniń ólimi hám 843-jılǵı verden shártnamasında Franklar imperiyasiniń keyingi bóliniwi birden-bir mámlekettiń tawısıwın kórsetdi. Batıs hám Arqa qirallıqlarınıń xalqı salıstırǵanda birdey til gruppalarına iye bolsa -da (Batıs Fransiyada gall-rum, Arqa Fransiyada nemis), Orta Fransiya materiallıq tárepten bay til miyraslarına iye edi. Aymaq shama menen Meuse hám Reyn dáryaları aralıǵinda bolǵan hám tez arada taǵı bólingen. 880-jılǵi Ribemont shártnamasınan keyin, batıs hám arqa qirallıqları ortasındaǵı shegara shama menen 600 jıl dawamında derlik ózgeriwsiz qaldı. Germaniya Italiya menen kóp ásirlik baylanısıwdı dawam ettirdi, Fransiya bolsa Angliya menen munasábetlerdi tereńlestirdi.
Dáslepki hám sońǵı orta ásirlerde az-azdan materiallıq biyganalasuwǵa qaramay, social hám materiallıq óz-ara baylanıslar latin tili hám franklar ruxaniyları hám zadaganlariniń ústinligi sebepli saqlanıp qaldı.
Avstriyanıń Gabsburglar úrim-putaǵınıń aǵzası bolǵan imperator Charlz 1506 -jılda Tómen mámleketler hám Franche-Komteni miyraslar etip aldı. 1516 -jılda Charlz Ispaniya taxtini da miyraslar etip alǵannan keyin, Fransiya Gabsburg aymaqları menen oralǵan hám ózin basım astında sezim etken. Eki kúsh ortasında júzege kelgen keskinlik, 1756 -jılǵı Diplomatik revolyuciya olardı Prussiyaga qarsı birlespeshilerge aylantırǵanǵa shekem, Ispaniya miyrasxorlıǵı urısı sıyaqlı bir qatar dúgilisiwlerge sebep boldı.
Múqaddes Rim imperiyasiniń úlken bólegin wayran etken Otız jıllıq urıs (1618-1648) sol dáwir tuwrı keldi. Urıs tiykarlanıp protestantlar hám katoliklar ortasındaǵı dúgilisiw bolsa -da, katolik Fransiya Avstriya basshılıǵındaǵı katolik imperatorlik kúshlerine qarsı protestantlar tárepinde turǵan. 1648-jıldaǵı vestfaliya paraxatshiliqti Fransiyaǵa Elzasniń bir bólegin berdi. 1679 -jılǵı Nijmegen shártnamaları bul nátiyjeni bir neshe qalalardı Fransiya qadaǵalawı astına alıw arqalı bekkemledi. 1681-jıl 30 -sentyabrda Lyudovik XIV Strasburg qalasına júriw etdi jáne oniń anneksiya etilgenligin járiyaladı.⁵
Usı waqıtta keńeyip baratırǵan musulman Osmanlı imperiyasi Avstriya ushın saldamlı abayǵa aylandı. Vatikan nasraniy Evropanıń „irsiy dushpani“na qarsı („Erbfeind christlichen Namens“) „Múqaddes Liga“ dep atalǵan shólkemdi basladı. Avstriya, Germaniya hám Polshaniń ulıwma umtılıw-háreketlerine qosıw yamasa qollap-quwatlawdan jıraq, Fransiya húkimdarı Lyudovik XIV basshılıǵındaǵı Fransiya Vena urısınnan bir neshe kún aldın, 1683-jıl sentyabr ayında Ispaniya Gollandiyasına bastırıp kirdi. Avstriya Ullı Turk urısı (1683-1699 ) menen bánt bolǵanlıǵı sebepli Fransiya Ullı Birlespe urısın (1688-1697) basladı. Germaniyanıń qubla bóleginiń úlken bólegin basıp alıwǵa urınıw axir-aqıbet áwmetsizlikke dus keldi. Biraq, sol waqıtta úlken jámiyetshilik narazılıǵına sebep bolǵan kúydirilgen jer siyasatınan keyin, fransuz áskerleri Pfalzniń úlken bólegin wayran etdi. Germaniya qublasındaǵı kóplegen qala hám awıllardı jaǵıp jiberdi hám wayran etildi.
XVIII ásirde Prussiyaniń jańa nemis kúshi retinde rawajlanıwı Diplomatik revolyuciyaǵa hám Fransiya, Gabsburg hám Rossiya ortasındaǵı birlespeqa sebep boldı. Bul 1756 -jılda Versal shártnamasında, Prussiya hám Ullı Britaniyaǵa qarsı jeti jıllıq urısda kórinetuǵın boldı. Fransiyanıń Prussiyaga qarsı urısı Vestfaliya paraxatshiliǵiniń kepilligi roli menen aqlandi hám ol tiykarınan kópshilik nemis mámleketleri tárepinde gúresgen.
Ullı Fridrix 7 jıl dawamında Prussiya qorǵaniwina basshılıq etdi hám sanı talay kóp bolsa -da, fransuz hám Avstriyalıq shabıwılshilardi jeńiliske ushıraǵan etken. Prussiya hám Fransiya Evropaniń basqa mámleketlerge qaraǵanda bir neshe márte kóbirek tóqnas kelgen. Bul eki mámleket ortasında kóp jıllıq narazılıqtı basladı. Tez arada Ullı Fridrix barlıq dushpanları tárepinen húrmetke iye boldı hám Napoleonniń ózi odan urıs ushın úlgi retinde paydalanǵan.
Puqaralar ele de urıstı óz húkimetleri ortasındaǵı qarama-qarsılıq dep esaplardılar hám áskerlerdi olar urıs etken tárepke qaray emes, bálki jergilikli xalıqqa qanday munasábette bolıwlarına qaray parq eter edi. Fransuz hám Prussiya oficerleri ortasındaǵı jeke baylanıslar hám óz-ara húrmet olar bir-birleri menen urıs etkenlerinde pútkilley toqtamadı, urıs fransuz shabıwılshıları hám nemis xalqı ortasında úlken materiallıq almasiniwǵa alıp keldi.
Fransuz revolyuciyası hám Napoleonniń tásiri
Nemis mılletshilligi 1807-jıldan keyin tiykarǵı kúsh retinde payda boldı, sebebi Napoleon Germaniyanıń úlken bólegin basıp alǵan hám Fransiya revolyuciyasıniń jańa ideyaların alıp kelgen edi. Fransiyaniń revolyuciyalıq urıslarǵa ǵalabalıq shaqırıwı hám Evropada milliy mámleketlerdiń qáliplesiwi urıstı óz puqaraları arqasında alıp barılatuǵın húkimet ortasındaǵı qarama-qarsılıqǵa emes, bálki xalıqlar ortasındaǵı qarama-qarsılıqǵa aylantırdı.
Napoleon 1806 -jılda mıń jıllıq Múqaddes Rim imperiyasiga toqtatıw berip, óziniń Reyn Konfederatsiyasini dúzdi hám ele de bolınıp ketken nemis mámleketleriniń siyasiy kartasın ózgertirdi. Kóbinese Germaniyada hám Leypsigdagi Milletler urısıda bolǵanı sıyaqlı eki tárepte de nemislar menen alıp barılǵan urıslar, sonıń menen birge, fransuz-Germaniyalıq násillik dushpanlıq dep atalatuǵın ideyaniń baslanıwın belgiledi. Napoleon óziniń Birinshi Fransiya imperiyasina Reynlandiya hám Gamburg sıyaqlı nemis tilinde sóylesiwshi aymaqlardı tikkeley qosıp aldı hám qalǵan nemis mámleketleriniń monarxlarina vassal retinde qaradi. Zamanagóy nemis mılletshillik ideyaları Napoleon dáwirinde fransuzlar húkimranlıǵına qarsı payda bolǵan. Napoleon jeńiliwinen keyin Evropa kartasın qayta kórip shıǵıwda Fransiyaǵa tutas Reynlanddagi nemis tilinde sóylesiwshi aymaqlar Prussiya húkimranlıǵı astına ótkerilgen.
XIX ásirdiń birinshi yarımında kópshilik nemislar nemis mámleketleriniń qosılıwın ıntıqlıq menen kútgen Nemis mılletshilleri dúnyada húkimran qurǵaqlıq kúshi retinde Fransiya ornına birlesken Germaniya keliwine ıseniwgen. Bul dálilge demografik ózgerisler járdem berdi: Orta ásirlerden berli Fransiya Batıs Evropada eń kóp xalıqqa iye edi, biraq XIX asirde oniń xalqı turaqlılasdı (bul tendentsiya XX ásirdiń ekinshi yarımına shekem dawam etdi. Nemis mámleketleri onı basıp ótti hám tez ósiwde dawam etdi.⁶
Germaniyanıń juwmaqlawshı qosılıwı 1870-jılda Fransiya -Germaniya urısı hám keyinirek Fransiyanıń jeńiliwi sebepli júzege keldi. Sedan urısında nemis áskerleri fransuz áskerlerin jeńiliske ushırattı. Aqır-aqıbetde, Parijda uzaq dawam etken qamaldan keyin erisilgen Frankfurt shártnamasına kóre, Fransiya tiykarlanıp nemis tilinde sóylesiwshi Elzas-Lotaringiya aymaǵın (Elzasniń úlken bólegi hám Lotaringiyaniń tórtden bir bóleginen ibarat ) beriwge hám bes milliard frank taban tólewge májbúr boldı. Sonnan keyin Germaniya qurǵaqlıqtaǵı jetekshi mámleketke aylandı.⁷
Daslep buǵan qarsı sonda da, Bismark aqir-aqıbet Germaniyada Elzas hám Lotaringiya shegara provinsiyalarini qolǵa kirgiziw ushın armiyaǵa hám ǵalabalıq talaptı kúsheytirdi hám usınıń menen Fransiyanı turaqlı dushpanǵa aylantırdı. Teodor Zeldin sonday degen: „Ósh alıw hám Elzas-Lotaringiyani qayta qayta tiklew keyingi qırıq jıl dawamında Fransiya siyasatınıń tiykarǵı ob'ektine aylandı. Germaniya Fransiyanıń dushpanı ekenligi xalıq aralıq munasábetlerdiń tiykarǵı haqıyqatidir“.⁸ Bismarkniń sheshimi Fransiyanı pariya mámleketine aylandırıw, onıń jańa respublika mártebesin mısqallawǵa úndew hám Fransiyanı diplomatik tárepten jalǵızlanıp qalıwı ushın basqa iri mámleketlikler — Avstriya, Rossiya hám Britaniya menen quramalı birlespeler dúziw edi.⁹