Я. М. Щцмбятов м. Г. Ялийева



Yüklə 1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/11
tarix14.04.2017
ölçüsü1 Mb.
#14102
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

139 

ан апарат нештяря чеврилмишдир.  

Нештярли зарганадлылар (Аъулеата) групуна щамыйа 

йахшы мялум олан арылар вя йа веспидкимиляр йахуд да 

ешшякарысыкимиляр  (Веспиформес),  баларысыкимиляр  (Апи-



формес) вя гарышгакимиляр (Формиъоидеа) аиддир.  

Латын  дилиндяки  «Апоидеа  фясиляцстлцйц»  сюзцнц 

Азярбайъан  дилиня  «баларысыкимиляр»  кими  тяръцмя  ет-

мяйи  даща  мягсядяуйьун  сайырыг.  Беля  олан  щалда 

«Веспиформес» сюзцнц «ешшякарысыкимиляр» кими ишлят-

сяк,  зяннимизъя  бязи  долашыглыглары  арадан  эютцря  би-

лярик.  

Формиъоидеа  (гарышгакимиляр)  фясиля  цстлцйцня  аид 

олан  зарганадлыларын 12-13 буьумлу,  дирсяквари  быь-

ъыглары вардыр. Онларын гарынъыг саплаьы пулъуг адланды-

рылан лювщяйя вя йа 1-2 ядяд дцйцнъцйя маликдир (шя-

кил 52). Айагларындакы бурма бир буьумлудур. 

Гарышгаларын  яксяриййяти аиля щалында,  аз  бир  гисми 

ися тяк-тяк йашайырлар. Бу фясиля цстлцйц 8 миндян артыг 

нювц  бирляшдирир.  Аиля  щалында  йашайан  нювляр  торпа-

гда,  чцрцмякдя  олан  аьаъ  эювдяляриндя  вя  башга 

йерлярдя йува гурурлар. Бязи нювляри щейвани, диэярляри 

битки мяншяли гида иля гидаланырлар. Бир чох нювляри мя-

нянялярин  ифразат  мящсулларыны  мянимсяйирляр.  Мешя-

лярдя  эениш  йайылмыш  Формиъа  руфа  Л. (кцрян  гарышга) 

вя  она  гощум  нювляр  мешя  зийанвериъилярини  мящв 

етмякля  мешялярин  горунмасында  мцщцм  ящямиййят 

кясб  едирляр.  Ъянуби  Чиндя  бир  сыра  йыртыъы  гарышгалар 

мандарин зийанвериъиляриня гаршы биоложи мцбаризя васи-

тяси кими гядим заманлардан истифадя едилмишдир.  



 

140 

 

 



Шякил 52.  Гарышгалар.  А-Ъампонотус  (аьаъ  йонан  гарыш-

ганын  башынын  юн  тяряфдян  эюрцнцшц),  Б-Долиъщодерус 



гуадрипунътатус  Л. (йандан  цмуми  эюрцнцшц),  В-

Тетрамориум  ъаеспитум  Л. (йандан  эюрцнцшц) (Руз-

скийя  эюря),  пул-пулъуг,  цз-цзлцк,  дяс-дястяк,  дцй-дц-

йцнъцкляр. 

 

Веспиформес  (ешшякарысыкимиляр)  групуна  дахил 

олан  нештярли  зарганадлыларын  примитив  нцмайяндяляри 

ектопаразитдирляр вя онларын биолоэийасы миниъилярин био-

ложи  хцсусиййятляриня  охшайыр.  Мясялян,  Бетщйлидае  фя-

силясиндян  олан  нювляр  кяпяняк  тыртыллары,  бюъяк  сцрфя-

ляри  вя  башгалары  цзяриндя  паразитлик  едирляр.  Ъщрй-

сидидае (парлаг арылар) фясилясиндян олан нювляр тяк йа-

шайан  баларысы  кимиляр  вя  ешшякарысыкимилярин  ихтисас-

лашмыш паразитляридир. Типщиидае фясилясиндян олан нюв-

ляр  лювщябыь  бюъяклярин  сцрфясини  овлайырлар.  Еркяк 

фярдляри  ганадлы,  диши  фярдляри  ися  ганадсыз  олан  Мутил-

иидае (лал арылар) фясилясинин нцмайяндяляри ясасян тор-

паг  арыларынын  вя  гарышгаларын  йуваларында  паразитлик 

едирляр. Съолиидае (сколийалар) фясилясиндян олан нювляр 

ясасян лювщябыь бюъяклярин сцрфялярини ифлиъ едяряк он-

 

141 

ларын цзяриня йумурта гойурлар. Щямин йумурталардан 

чыхан  сцрфяляр  сащибин  щесабына  инкишаф  едирляр.  Рес-

публикамызын щяшярат фаунасында ян ири нювлярдян бири 

олан  Съолиа  маъулата  Др.  кярэядан  бюъяйинин 

(Орйътес  насиъорнис  Л.)  сцрфяляри  цзяриндя  паразитлик 

едирляр.  

Узун вя назик айаглара, щялгявари бурулмуш узун 

быьъыглара  малик  олан  вя  хариъи  эюркями  иля  миниъиляря 

бянзяйян  Помпилидае  (йол  арылары)  фясилясиндян  олан 

нювляр йалныз щюрцмчякляри ифлиъ едиб онларын бядяниня 

йумурта гойурлар. Ешшякарысыкимилярин ян бюйцк фясиля-

ляриндян  бири  Спщеъидае  (газыъы  арылар)  фясилясидир.  Бу 

фясиля 9 миня  гядяр  нювц  бирляшдирир  вя  хариъи  эюрц-

нцшчя  чох  мцхтялифдирляр.  Газыъы  арыларын  яксяриййяти 

ифлиъ  етдийи  ову  яввялъядян  тикдикляри  йувайа  эятирир  вя 

онларын цзяриня йумурта гойурлар. Бязи нювляр сцрфяля-

рини бир нечя дяфя тязя овланмыш гянимятля тяъщиз едир-

ляр. Сфесидляр щям щюрцмчякляри, щям дя мцхтялиф щя-

шярат  нювляринин  сцрфя  вя  йеткин  фярдлярини  овлайырлар. 

Мясялян,  Бембех  Л.  ъинсинин  нцмайяндяляри  эюйцн 

милчяклярини  (шякил 53), Пщилантус  Ф.  ъинсинин  нц-

майяндяляри баларысыкимиляри, Аммопщила-лар совка тыр-

тылларыны, Ъеръерис-ляр узунбурун вя гызылы бюъякляри ов-

лайырлар.  

Бембех  вя  Пщилантщус  ъинсляринин  нцмайяндяляри 

юз сцрфялярини мцнтязям олараг тязя овладыглары шикар-

ла тямин етдикляриня эюря онлар овладыглары щяшяраты са-

дяъя  олараг  юлдцрцб  йуваларына  эятирирляр  вя  башга 

нювляр кими онлары ифлиъ етмирляр. 

Веспидае (гырышыгганадлылар) фясилясинин нцмайяндя-

ляри диэяр ешшякарысыкимилярдян фяргли олараг юз йумурта-

ларыны  тикдикляри  йувадакы  бош  ханяляря  гойурлар  вя  со-


 

142 

нрадан  йумуртадан  чыхмыш  сцрфяляри  тязя  йемля  тямин 

едирляр.  Демяк  олар  ки,  веспидлярин  щамысы  аиля  щалында 

йашайырлар вя юзляринин щазырладыьы каьыздан йува гурур-

лар. Ян садя каьыз йувалара мисал олараг Полистес гал-

лиъус  Л. (франсыз  каьыз  арысы)  нювцнцн  йувасыны  эюстяр-

мяк олар.  

 

Шякил 53. Газыъы арыларын нцмайяндяляри (В. Й. Кипйаткова 

эюря). 1-Спщех  Кирбии  в.д  Линден, 2- Оъулата  Пз, 3-

Ъеръерис стратиотес Същлетт. Й.с-йугал сащя. 

 

Баларысыкимиляр  групуна  аид  едилян  нювляр  кифайят 



гядяр инкишаф етмиш алт чянялярдян вя алт додаглардан 

ямяля эялмиш хортума малик олмалары иля сяъиййялянир-

ляр.  Бу  групун  диэяр  мцщцм  яламяти  арха  айагларын-

дакы  биринъи  буьумун  галынлашараг  вя  эенишляняряк 

 

143 

чичяк тозъугларыны топламаьа хидмят етмясидир. 

Баларысыкимиляри щяйат тярзиня эюря цч група бюлцрляр:  

1)  аиля  щалында  йашайанлар  (Апис,  Бомбус,  Ща-



лиътус вя с. ъинслярин нцмайяндяляри);  

2)  диши  фярдляри  тякбашына  йува  гуруб  няслини  тяк-

башына гида иля тямин едян нювляр;  

3) юз йумурталарыны башга арыларын тикилмякдя олан 

йуваларына гойан паразит нювляр.  

Баларысыкимиляр  йуваларыны  торпаьын  сятщиндя  (гуру 

йарпагларын,  мамырларын  вя  отларын  алтында),  торпаьын 

алтында,  эямириъилярин  йуваларында,  аьаъ  эювдяляринин 

одунъаьында,  кющня  аьаъ  вя  эил  диварларда,  молйу-

скаларын бош чанагларында вя с. йерлярдя тикирляр. Апи-



дае фясилясинин нцмайяндяляри яксяр щалларда йуванын 

эюзъцклярини  мумдан  гурурлар.  Сцрфялярин  инкишафы  йу-

ванын  (шанын)  эюзъцйцндя  баш  верир.  Шанын  щяр  бир 

эюзъцйц бал, тозъуг вя диэяр гида иля тямин олунур. 

Аиля  щалында  йашайан  нювлярин  ишчи,  тякбашына  йа-

шайан  нювлярин  ися  диши  фярдляри  чичяк  тозъугларыны  хц-

суси  тцкъцклярля  топлайырлар.  Просопис  ъинсинин  нцма-

йяндяляри чичяк тозъуьуну чиняданында дашыйырлар.  

Гида  ялагяляриня  эюря  баларысыкимиляри  шярти  олараг 

цч  група  бюлцрляр:  монотрофлар  (бир  битки  нювцнцн  чи-

чякляриндян  нектар  соранлар),  олиготрофлар  (бир  ъинсдян 

вя йа фясилядян олан биткиляринин чичяйиндян бал соран-

лар)  вя  политрофлар  (чохлу  сайда  бир-бириня  гощум  ол-

майан битки групларындан олан биткилярин чичяйиндян бал 

соранлар).  

Цмумиййятля  бал  арысыкимиляр  юртцлцтохумлуларын 

тозландырыъылары  кими  щям  онларын  галыб  йашамасыны, 

щям  дя  онларын  мящсулдарлыьынын  артмасыны  тямин 

едян ян мцщцм груплардан биридир. 


 

144 

  

Дястя Апщаниптера вя йа Сипщонаптера -Биряляр 



 

Бу дястянин нцмайяндяляри кичик юлчцлц (2-8 мм) 

олуб, мямялилярин вя гушларын ектопаразитляридир. Пара-

зит щяйат тярзи иля ялагядяар олараг ганадларыны итирмиш-

ляр (шякил 54). 

 

 



 

Шякил 54.  Инсан  биряси  (Пулех  ирританс  Л.) (Богданов  вя 

Каткова эюря). А-сцрфя, Б-пуп, В-йеткин диши фярд. 

 

Тцкъцкляр,  гылъыглар  вя  бизъиклярля  юртцлц  бядяни 



йанлардан басыгдыр. Мцряккяб эюзляри йохдур, ики ядяд 

эюзъцкляря  маликдирляр.  Аьыз  апараты  санъыъы  соруъу 

типдядир.  Айаглары  тулландырыъы  типлидир,  чанаг  буьуму 

йахшы  инкишаф  етмишдир,  пянъяляри  беш  буьумлудур. 

Сцрфяляри  гурдваридир,  пуплары  сярбяст  олуб,  барама 

ичярисиндя йерляшир. Гыса вя йоьун быьъыглар хцсуси чу-

хурда  йерляширляр.  Санъыъы  вя  дешиъи  хортумдан  ибарят 

олан аьыз щиссяляри 3 санъыъы стилетдян ибарятдир. Бирлик-

дя бору ямяля эятирян щямин стилетляр додаг палплары-

нын  ямяля  эятирдийи  гын  ичярисиндя  йерляширляр.  Чяня 

палплары дюрд буьумлудурлар.  

 

145 

Дюш  сегментляри  айдын  эюрцнцр.  Юн  дюшцн  арха 

тяряфиндя йерляшян дишчикляр ъярэяси дараг ямяля эятирир. 

Айаглары  илишмяйя  вя  тулланмаьа  хидмят  едирляр.  Га-

рынъыг  айдын  эюрцнян 8 сегментдян  ибарятдир.  ЫХ 

сегмент редуксийайа уьрамышдыр, Х сегмент бядянин 

бел тяряфиндя йерляшян щисседиъи лювщя – сенсилла ямя-

ля  эятирир.  Биряляр  систематик  нюгтейи-нязярдян  икига-

надлылара йахындыр. Беля ки, щяр ики дястянин нцмайян-

дяляри  соруъу  аьыз  апаратына  маликдирляр  вя  сцрфяляри 

гурдваридир.  

Биряляр  дястясинин 1000-я  гядяр  нювц  вардыр. 

Азярбайъанда 10 нювц  гейд  едилмишдир.  Типик 

нцмайяндяляриндян  Ътеноъепщалидес  ъанис  Ъирт. (ев 

итиндя)  вя космополит  нюв  щесаб  едилян Ътеноъепща-



лус фелис Л. (ев пишийиндя) эюстярмяк олар. Бу дястянин 

нцмайяндяляри ев щейванларынын вя инсанын ектопара-

зитляри  олмагла  сащибляринин  ганыны  сорурлар,  диэяр  тя-

ряфдян онларын бир сыра нцмайяндяляри таун чюпляринин 

дашыйыъысы  вя  кечириъиляридир.  Тауна  йолухмуш  эямириъи-

лярля  гидаландыгда  биряляр  таун  чюпъцкляри  иля  йолухур. 

Беля биряляр инсандан ган сордугда таун хястялийинин 

тюрядиъилярини инсана кечирирляр. Орта ясрлярдя Авропада 

вя бир сыра эери галмыш юлкялярдя инсанын чох тящлцкяли 

епидемик  таун  хястялийи  эениш  йайылмышды.  Щазырда  бу 

хястялик о гядяр дя тящлцкяли щесаб едилмир. 

Тйан-Шан  вя  Монголустанда  йашайан  Вер-



мипсйлла алаъурт Същимк. (алагурт биря) отлагларда дыр-

наглы щейванларын айагларына йапышыб ган сораркян он-

ларын  щяддян  артыг  арыгламасына  сябяб  олур.  Алагурт 

биря бир чох щалларда инсанлара да щцъум едирляр.  

Азярбайъанда 89 нювц мялумдур (Щаъыйев А.Т.). 

 


 

146 

Дястя Диптера - Икиганадлылар 

 

 

Бу  дястянин  типик  йеткин  нцмайяндяляри  орта  дюш 

сегментиндя олан бир ъцт пярдя (мембраноз) ганада 

маликдирляр. Арха ганадлар редуксийайа уьрайараг пул-

ъуьа вя йа санъагвари галыьа чеврилмишляр. Онлары бя-

зян вызылты органы адландырырлар. Юн ганадларда узуну-

на  вя  кюндялян  дамарларын  сайы  артыр.  Аьыз  апараты 

мцхтялиф  групларда  мцхтялиф  гурулушлудур.  Бязи  груп-

ларда  аьыз  апараты  дешиъи  соруъу,  диэярляриндя  кясиъи 

соруъу, цчцнъцлярдя ися йалайыъы функсийа дашыйыр. Ики-

ганадлыларын  мцхтялиф  групларында  бядян  формасы  да 

мцхтялидир.  Беля  ки,  бязи  групларда  йеткин  фярдляр  га-

надлардан  тамамиля  мящрумдур.  Бязи  нцмайяндя-

лярдя  мцряккяб  эюзляр  чох  иридир  вя  яксяр  щалларда 

шарвари  башын  ясас  щиссясини  юртцрляр.  Икиганадлыларын 

Нематоъера (узунбыьлылар) йарымдястясинин нцмайян-

дяляриндя  быьъыглар  бир  нечя  дяфя  башдан  узундур, 



Браъщйъера  (гысабыьлылар)  йарымдястясинин  нювляриндя 

ися быьъыглар цч буьумдан ибарят олуб, гысадырлар. Бя-

зи  щалларда  гыса  быьъыгларын  ахырынъы  буьуму  цзяриндя 

ариста адландырылан гылъыг олур.  

Икиганадлыларын орта дюш сегменти йахшы инкишаф ет-

мишдир.  Беля  ки,  онун  тергити  тикишляр  васитяси  иля  юндя 

йерляшян прескутум (юн галхан), ортада йерляшян съу-

тум  (галхан)  вя  архада  йерляшян  скутеллум  (гал-

ханъыг)  склеритляриня  айрылмышдыр.  Орта  дюшцн  йахшы  ин-

кишаф етмяси учма функсийасыны бцтювлцкдя юн ганад-

ларын  йериня  йетирмяси  иля  ялагядардыр.  Икиганадлыларын 

яксяриййятинин  учушу  йцксяк  дяряъядя  камиллийи  иля 

фярглянир.  Мцяййян  едилмишдир  ки,  отаг  милчяйинин  га-

над язяляляри санийядя 330, аьъаганадынкы 600, бязи 

 

147 

нювляринки  ися 1000 дяфяйя  гядяр  йыьылыб  ачыла  билир. 

Щесаб едилир ки, вызылты органына чеврилмиш арха ганад-

лар  щям  синир  системинин  ишинин  стимулйатору,  щям  дя 

мцвазинят органы функсийасыны йериня йетирир. Икиганад-

лыларын  бязи  нювляринин  (Типулидае  фясиляси)  айаглары  бя-

дян  юлчцляриня  нисбятян  чох  узундурлар.  Пянъянин 

ахырынъы  буьумунун  ики  чайнаьы  вардыр.  Щяр  бир  чай-

наьын  алтында  бир  ядяд  сормаъ  вардыр.  Бязи  нювлярдя 

ися  чайнаглар  арасында  йерляшян  мяркязи  сормаъ – 

емподи  йерляшир.  Гарынъыьын  эюрцнян  сегментляринин 

сайы 4-10-дур.  

Икиганадлыларын постембрионал инкишафы там чеврилмя 

иля баш верир. Яксяр нювлярин чохалмасында щяр ики фярд 

иштирак едир. Бязи нювлярдя партеноэенез мювъуддур.  

Икиганадлыларын  йумурталары  яксяр  щалларда  узун-

сов,  аз  щалларда  ися  овалдыр.  Бязи  нцмайяндялярин 

йумуртасы  сащибин  бядяниня  йапышмаг  цчцн  хцсуси 

тясбитедиъийя  маликдир.  Мясялян,  Ъонопидае  (ири  башлы-

лар) фясилясиндян олан нювлярин йумуртасы дюрд пайдан 

ибарят  олан  лювбяръикля  тямин  олунмушдур.  Гысабыь 

милчяклярин  бязи  али  нцмайяндяляриндя  диридоьма 

мцшащидя  едилир.  Щиппобосъидае  фясилясиндян  олан 

гансоранларда няинки йумурта, щятта сцрфянин дя инки-

шафы  диши  фярдин  ъинси  органларында  баш  вердийиндян 

доьулмуш сцрфя пуплашмайа щазыр олур.  

Икиганадлыларын  гурдвари  сцрфяляри  адятян  узунсов 

ийвари  формалы  бядяня  малик  олурлар.  Сцрфялярин  бядян 

юртцйц зяиф склеритляшмишдир. Лакин Ъщирономидае (зян-

эли милчякляр) фясилясиндян олан нювлярин сцрфясинин бя-

дяни  гырмызы,  Сйрпщидае  (чичякмилчякляри)  фясилясиндян 

олан  нювлярдя  ися  йашылымтылдыр.  Икиганадлыларын  сцрфяля-

ринин  характерик  хцсусиййятляриндян  бири  айагларын  ол-



 

148 

мамасы вя яксяр щалларда няфясликлярин бядянин арха 

буьумларында  йерляшмясидир.  Симулиидае  (щцнцляр)  фя-

силясиндян  олан  нювлярин  ити  ахан  суларда  йашайан 

сцрфяляри  йахшы  инкишаф  етмиш  сормаълара  маликдирляр. 

Мцхтялиф  икиганадлыларда  сцрфянин  башынын  гурулушу 

дяйишкяндир.  Узунбыьлыларда  (Ъщирономидае,  Бибиони-

дае) баш йахшы инкишаф етмишдир. ТипулидаеЛимониидае

Емпидидае  фясиляляриндян  олан  нювлярин  сцрфяляри  чох 

кичик олуб, юн дюшцн дахилиня чякилир. Али гысабыь икига-

надлыларда  баш  йохдур  вя  онун  явязиндя  гара  рянэли 

аьыз гармагъыглары вардыр.  

Икиганадлыларын  сцрфяляри  сярбястдир.  Щцнцлярин  сцр-

фяляри пуплашмаздан яввял барама тохуйурлар. Лакин, 

милчяклярин  яксяриййятиндя  пуплашма  сонунъу  габыг-

дяйишмянин  бяркимиш  габыьы  ичярисиндя  баш  верир.  Щя-

мин пуп юртцйц пупари адландырылыр.  

Йеткин  фярдляр  пупдан  чыхаркян  бязи  милчяклярин 

пупариси  щялгяви  тикишля  ачылыр.  Бу  сябябдян  гысабыь 

милчяклярин  пупариси  дцз  хятт  цзря  ачылдыьындан  онлар 

«дцзтикишлиляр» адыны алмышдыр.  

Йеткин  икиганадлылар  бир  гайда  олараг  ачыгда  йа-

шайырлар.  Яксяр  нювляр  йахшы  учма  габилиййятиня  ма-

ликдир. Ян мцкяммял учуш Сйрпщидае (чичяк милчякля-

ри) фясилясиндян олан нювлярдя мювъуддур.  

80  миндян  артыг  нювц  юзцндя  бирляшдирян  икига-

надлылар  дястяси  йухарыда  гейд  етдийимиз  кими,  ики  йа-

рымдястяйя  бюлцнцр:  Нематоъера  (узунбыьлылар)  вя 



Браъщйъера (гысабыьлылар).  

Браъщйъера  йарымдястясинин  нювляриндя  быьъыглары 

тяшкил едян буьумларын сайы цчдян чохдур. Палплары 3-

5 буьумлудурлар. Сцрфялярин баш капсуласы йахшы инки-

шаф  етмишдир.  Пуплары  юртцлц  типдядир.  Браъщйъера  йа-

 

149 

рымдястясинин характерик фясиляляриндян бири узунайаг-

лылардыр (Типулидае).  

Бу  фясилянин  нцмайяндяляри  цмуми  планда  аьъа-

ганадлара  бянзяйирляр,  айаглары  чох  узундур,  эюзъ-

цкляри  йохдур.  Орта  дюш  сегментинин  юн  тяряфиндя  В 

шякилли  тикиш  вардыр.  Сцрфяляринин  башы  нисбятян  кичикдир. 

2500-дян чох нювц мялумдур. Типула ъонжуэата Алех. 

нювц  чялтийин  зийанвериъисидир.  Яксяр  нювляри  рцтубятли 

торпагларда йашайыр вя чцрцмякдя олан битки галыглары 

иля гидаланырлар. Псйъщодидае (кяпяняйябянзярляр) фя-

силясиндян  олан  нювлярин  бядяни  узун  тцкъцклярля 

юртцлцдцр.  Сцрфяляри  суда  вя  рцтубятли  торпагдакы 

чцрцнтцлярля  гидаланырлар.  Бу  фясилядян  олан  Пщлебо-



томус (мыьмыьалар) ъинсинин нцмайяндяляринин йеткин 

диши фярдляри мямялилярин, гушларын вя сцрцнянлярин га-

ныны сорурлар. Онлар папатаъы гыздырмасынын тюрядиъиляри 

олан  вирусларын  кечириъиляридир.  Бязи  нювляри  ибтидаилярин 

гамчылылар  синфиндян  олан  лейшманийаларын  кечириъиляри-

дир.  Онлардан  Леисщманиа  тропиъа  -шярг  йарасы  (ил  йа-

расы)  вя  йа  пендинка  хястялийинин-  Леисщманиа  доно-

вани  ися  виссериал  лейшманиозун  тюрядиъиляридир.  Хястя-

лик гара ъийяр вя далаьын бюйцмяси, гыздырма, ган аз-

лыьы вя арыгламагла мцшайят олунур.  

Ъулиъидае (аьъаганадлар) фясилясиндян олан нювля-

рин быьъыглары 15 буьумлудур. Еркяклярдя быьъыглар тцк-

ъцклц,  дишилярдя  лялякваридир.  Эюзъцкляри  йохдур,  га-

надларын арха кянарында вя ганад дамарларында пулъ-

углар  вардыр.  Бу  фясиля 2 миндян  артыг  нювц  юзцндя 

бирляшдирир, яксяриййятинин диши фярдляри гансоруъулардыр. 



Анопщелес ъинсиндян олан нювляр малйарийа хястя-

лийинин  тюрядиъиляринин  кечириъиляридир.  Аедес  аеэйпти  Л. 

рцтубятли  тропик  зонада  тящлцкяли  вирус  хястялийи  олан 


 

150 

сары гыздырманын кечириъисидир.  



Аедес  жапониъус  Тщеоб.  вя  Аедес  тоэои  Тщеоб. 

вя  башга  нювляр  Узаг  Шяргдя  йапон  енсефалити  кими 

аьыр  хястялийин  тюрядиъиляринин  кечириъиляридир.  Мцяййян 

едилмишдир  ки,  бязи  аьъаганад  нювляри  инсанларын  вя 

щейванларын  хястялик  тюрядиъиляри  олан  вирусларын  кечи-

риъиляридир. Бир сыра аьъаганадлар бактериал хястялик олан 

гара йараны механики олараг йайырлар.  

Симулиидае  (щцнцляр)  фясилясинин  нцмайяндяляри  ки-

чик юлчцлц, долу бядянли, башы юн айаглара тяряф яйилмиш 

икиганадлылардыр.  Быьъыглары 11 буьумлудур.  Щцнцлярин 

сцрфяляри оксиэеня тялябкар олдугларындан ахар суларда 

йашайырлар.  Йеткин  диши  фярдляри  гансоруъудурлар.  Бун-

дан башга онлар онхоъеркоз, гара йара (тулйаремийа) 

вя сибир йарасы кими хястяликлярин кечириъиляридир.  

Ъератопоэонидае  (ням  милчякляри)  фясилясинин  нц-

майяндяляри гансоруъу икиганадлыларын ян кичик юлчцлц 

нцмайяндяляридир.  Быьъыглары 13-14 буьумлудур.  Сцр-

фяляри  дурьун  суларда  вя  нямишлик  йерлярдя  (аьаъ 

коьушларында, мешя юртцйцндя) йашайырлар.  

Ъулиъоидес ъинсинин йеткин диши фярдляри ган сормаг 

цчцн  рцтубятли  йерлярдя  инсанлара  вя  ев  щейванларына 

щцъум  едирляр.  Бязи  нювляри  паразитар  вя  инфексион 

хястяликлярин кечириъиляридир.  



Ъщирономидае  (зянэлиляр)  фясилясинин  нцмайяндя-

ляри хариъи эюрцнцшъя аьъаганадлара охшайырлар. Лакин 

хирономидлярин орта дюш сегментинин бел тяряфи габары-

гдыр,  хортумларында  санъыъы  (дешиъи)  гылъыглар  йохдур, 

еркяк фярдлярин быьъыглары лялякваридир. 

Сцрфяляри  дцнйанын  бцтцн  иглим  гуршагларындакы 

дурьун вя йаваш ахан су щювзяляриндя йашайырлар.  

Ъеъидомйидае  (Ытонидидае) (фыр  ямяля  эятирянляр) 

 

151 

фясилясинин нцмайяндяляри узун, тясбещвари быьъыглара 

маликдирляр. Ганадларында кюндялян дамарлар йохдур, 

узунуна  дамарларын  сайы  аздыр.  Сцрфялярдя  баш  ре-

дуксийайа уьрамышдыр, дюшцн вентрал тяряфиндя чюпвари 

чыхынты вардыр. Барама ичярисиндя пуплашырлар. Бу фясиля 

3500-дян артыг нювц бирляшдирир. Йеткин фярдляри 2-3 эцн 

йашайырлар.  Яксяр  нювляри  аьаъ  вя  кол  биткиляринин 

мцхтялиф  органларында  фыр  ямяля  эятириляр.  Бязи  нювляри 

мясялян, щессен милчяйи – Майетиола деструътор Сай 

вя  дары  аьъаганадъыьы – Стенодиплосис  паниъи  Рощд. 

кими  мцщцм  зийанвериъиляр  фыр  ямяля  эятирмир.  Бир  сыра 

сесидомидлярин сцрфяляри йыртыъы олуб, мяняняляри вя ки-

чик эяняляри тяляф едирляр. Миастор вя Олиэаръес ъинсин-

дян олан нювлярдя педоэенез мювъуддур.  



Браъщйъера  (гысабыьлылар)  йарымдястясиня  аид  олан 

нцмайяндялярин быьъыглары гыса олуб, цч буьума ма-

ликдир. Палплары 1-2 буьумлудур. Сцрфяляриндя баш инки-

шаф етмямишдир. Бир чох нювляринин сцрфяляри йаланчы ба-

раманын  ичярисиндя,  бязиляри  ися  ачыг  пуплашырлар. 

Браъщйъера  йарымдястясиня  аид  олан  Табанидае 

(эюйцнляр),  Асилидае  (асилид  милчякляри),  Бомбйлиидае 

(бомбидляр),  Сйрпщидае  (чичяк  милчякляри),  Мусъидае 

(ясл  милчякляр),  Ъаллипщоридае  (ъясяд  милчякляри), 



Таъщинидае  (тахинляр)  вя  с.  фясиляляр  даща  характерик-

дир.  


Табанидае  фясилясинин  нцмайяндяляри  кифайят  гя-

дяр ири юлчцлц милчяклярдир (шякил 55). Онларын быьъыьынын 

цчцнъц буьуму щялгялидир. Айаг пянъяляри 3 сормаъа 

маликдир. Йеткин диши фярдляри ачыг щавада ев щейванла-

рына, инсанлара щцъум едяряк ган сорурлар.  

Сцрфяляри  суда  вя  йа  ням  торпагда  йашайырлар.  Сибир 

йарасы  вя  гарайара  кими  инфексион  хястяликляринин  ме-


 


Yüklə 1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin