Я. М. Щцмбятов м. Г. Ялийева


Шякил 28. А-Лялякйейян  (Ромисеря эюря), Б-бит  (Паволскийя эюря)



Yüklə 1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/11
tarix14.04.2017
ölçüsü1 Mb.
#14102
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

Шякил 28. А-Лялякйейян 

(Ромисеря эюря), Б-бит 

(Паволскийя эюря). 

 

77 

Лялякйейянляр  дястясинин  эениш  йайылмыш  нц-

майяндяляри Менопон эаллинае Л. (тойуг менапону) 

вя  су  гушларында  паразитлик  едян  Тринотон  бовис  Л. 

(юкцз лялякйейяни) нювляридир.  



 

 

78 

Дястя Аноплура вя йа Сипщунъулата – Битляр 

 

Мямялилярин  ектопа-

разитляри  олан  битляр  сащи-

бин  ганы  иля  гидаланырлар. 

Бядянляри  бел-гарын  исти-

гамятиндя  йастылашмыш-

дыр. Баш вя дюш кичик, га-

рынъыг 


ися 

бюйцкдцр 

юлчцлцдцр.  Эюзляри  редук-

сийайа  уьрамышдыр  вя  йа 

йохдур,  бязян  дя  пиг-

ментли  лякяляр – садя 

эюзляр 

формасындадыр. 



Быьъыглары 3-5 бу-

ьумлудур,  аьыз  органлары 

санъыъы 

(дешиъи)-

соруъудур, 

дюш 


сег-

ментляри  битишикдир,  айаг-

лары  гысадыр.  Пянъяляри  бир 

буьумлудур, сонунъу буьум цзяриндя бир ядяд ъай-

наг вардыр (шякил 29). 

Битлярин  бядяни  кичик  юлчцлц (0,3-0,6 мм  узунлу-

гда)  тцкъцклярля,  гылъыгларла  вя  ахчаларла  юртцлцдцр. 

Санъыъы-соруъу  аьыз  апараты  аьыз  дялийини  ящатя  едян 

хортум шяклиндядир. Хортумун ичярисиндя цч ядяд де-

шиъи гылъыглар вардыр. Сакит щалда онлар башын ашаьы тяря-

финдяки  аьыз  бошлуьу  вя  удлаьын  алтындакы  кисядя  (тор-

бада) йерляшир. Алт додаьын ямяля эятирдийи хортум йа-

халыг  шяклиндя  олуб,  дахилдян  дишъиклярля  тяъщиз  олун-

мушдур.  Гида  гябулу  заманы  сащибин  ган  дамарына 

ифраз  едилян  тцпцръяк  ганы  дурулашдырыр.  Битлярдя 

Шякил 29.  Щаемато-

пинус  суис  Л. – донуз 

битинин  бел  тяряфдян 

эюрцнцшц  (Благовеш-

 

79 

тцпцръяк  вязиляри  йахшы  инкишаф  етмишдир.  Дурулашдырыл-

мыш ган удлаг язяляляринин васитяси иля сорулур. Айаг-

лары  сащибин  тцкцня  йапышмаьа  уйьунлашмышдыр.  Беля 

ки, айаьын уъундакы ъайнаг тцкц ящатя едяряк балдыра 

тяряф яйилир. 

Битлярин вя лялякйейянлярин охшар ъящятлярини нязяря 

алан бязи тятгигатчылар онлары бир дястядя – Пщтщирапте-

ра-да бирляшдирирляр (Щ.Росс, Д.Росс, Ъ.Росс, 1985). 

Битлярин гойдуьу йумурта (сиркя) ялавя ъинси вязля-

рин  секрети  васитяси  иля  сащибин  тцкцня  вя  йа  йунуна 

йапышдырылыр.  Битлярин  сащиби  (мямялиляр)  даими  бядян 

температуруна  малик  олдуьу  цчцн  битлярин  инкишафы  ил 

бойу  давам  едир.  Йумуртадан  чыхан  сцрфя  цч  дяфя 

габыг  дяйишдикдян  сонра 4-5 айа  ъинси  йетишкян  фор-

майа чатыр. 

Битляр  юз  сащибляринин  ганыны  сорараг  тянэя  эятир-

мякля йанашы бир сыра инфексион хястяликлярин тюрядиъиля-

рини дя йайырлар. 

Цмумдцнйа  мигйасында  битлярин 300-дян  артыг 

нювц ашкар едилмишдир. Онларын 2 нювц: Педиъулус щу-

манус Л. (инсан бити) вя Пщтщирус пубис Л. (гасыг бити) 

инсанын  ектопаразитидир.  Педиъулус  щуманус  нювц  ики 

формада: П.щ. ъапитис (инсанын баш бити) вя П.щ. щума-

нус (инсанын палтар бити) мювъуддур. Бязи тятгигатчылар 

онлары узун мцддят мцстягил нювляр щесаб етмишляр.  

Инсан бити гайытма вя сяпэили йаталаг кими тящлцкяли 

хястяликляринин тюрядиъиляринин кечириъиляридир.  



Щаематопинидае  фясилясиндян  олан  вя  узун  хорту-

му иля фярглянян нювляр ясасян ев щейванларыны йолух-

дурур.  Бунларын  арасында  донуз  битини  (Щаематопинус 

суис  Л.),  узунгулаг  битини  (Щаематопинус  асини),  юкцз 

битини  (Щаематопинус  еуристтернус)  вя  ит  битини  (Лино-



 

80 

энатщус пилиферус) эюстярмяк олар. 

Щаематопинус суис Л. – донуз бити (шякил 28) ев до-

нузларында  паразитлик  едяряк  сибир  йарасы,  гыздырма  вя 

донуз  тауну  кими  хястяликлярин  тюрядиъиляринин  кечири-

ъиляридир.  



Дястя Щомоптера – Бярабярганадлылар 

 

Бярабярганадлылар хариъи эюрцнцшъя мухтялифдирляр 

(шякил 30), баш аз щярякятлидир. Аьыз апараты соруъу тип-

дядир, буьумлу хортума маликдирляр. 

 

Шякил 30.  Бярабярганадлылар  (А.Х.  Суличя  эюря) 1-ъыр-

 

81 

ъырама  (Ъиъадинеа), 2-йарпаг  биряси  Псйллинеа, 3-аь  га-

над  (Алейродинеа), 4-ганадлы  мяняня  (Апщидинеа), 5 - 

коксид Ъоъъус щесперидум Л. (Ъоъъинеа).  

 

Быьъыглары 3-10 буьумлудур  вя  яксяр  щалларда 



бядяндян гысадыр. Эюзляри йахшы инкишаф етмишдир, бязи 

мянянялярдя редуксийайа уьрамышдыр вя йа тамамиля 

итирилмишди. Ганадлары ейни ъцрдцр, сакит щалда бядянин 

цзяриня дам юртцйц кими йыьылырлар. Коксидлярин еркякля-

риндя  йалныз  юн  ганадлар  инкишаф  етмишдир,  диши  фярдляр 

ися  ганадсыздыр.  Ганадларда  дамарларын  сайы  азал-

мышдыр,  йалныз  ъыръырамаларда  (Ъиъадинеа)  кюндялян 

дамарлар вардыр. Айаглары гачыъы типдядир, йарпаг битля-

риндя (Псйллинеа) вя ъыръырамаларын яксяриййятиндя арха 

айаглар, бязи мянянялярдя ися бязян юн айаглар тул-

ландырыъы  типдядир.  Бязи  мянянялярдя  вя  коксидлярдя 

айаглар гысалмышдыр, коксидлярин диши фярдляриндя ися на-

тамам  инкишаф  етмишдир.  Натамам  метаморфозлудур-

лар. Аьганадларда (Алейродинае) вя коксидлярин еркяк-

ляриндя мцряккябляшмиш, ганадсыз формаларда ися са-

дяляшмиш  натамам  чеврилмя  мювъуддур.  Мяняняля-

рин мювсцмц инкишафы йем биткилярини дяйишмякля, пар-

теноэенетик  вя  щяр  ики  фярдин  иштиракы  иля  мцшайят  олу-

нан  нясил  нювбяляшмяси,  ганадлы  вя  ганадсыз  диши 

фярдлярин  инкишафы,  щямчинин  диридоьма  вя  йумурта-

гоймагла  чохалманын  бир-бирини  явяз  етмяси  иля 

мцшайят олунур.  

Бярабярганадлыларын  щязм  системи  юзцнямяхсус 

гурулушдадыр. Беля ки, юн баьырсаьын сону арха баьыр-

саьын  яввялиня  (башланьыъына)  ачылыр.  Бурада  сцзцъц 

камера ямяля эялир. Сцзцъц камерайа дахил олан су 

вя онда щялл олмуш шякяр арха баьырсаьа дахил олур вя 


 

82 

орадан хариъя чыхыр, иримолекулалы цзви маддяляр ися ор-

та  баьырсаьа  кечир.  Бцтцн  бярабярганадлылар  фитофаг-

дырлар. Чохлу сайда нювляри кянд тясяррцфаты биткиляриня 

бирбаша  зийан  вурмагдан  башга  биткиляр  арасында  ви-

рус  хястяликлярини  йаймагда  мцщцм  рол  ойнайырлар. 

Бярабярганадлылар дястясиня аид олан 10 миндян артыг 

нюв  ашкар  едилмишдир.  Дястя  алты  йарымдястяйя 

бюлцнцр:  Ъолеоррщйнъща  (Пелоридинляр,  ъыръырамалар), 

Псйллинеа (йарпаг биряляри), Алейродинеа (аьганадлар), 

Апщидинеа (мяняняляр) вя Ъоъъинеа (коксидялр вя йа 

йастыъылар).  

 Ъолеоррщйнъща  йарымдястясинин  нцмайяндя-

ляри  ъянуб  йарымкцрясиндя  йашайанлар  вя  гырчынлы  тах-

табитиляря бянзяйирляр.  

Ъиъадинеа йарымдястясиня аид олан нювляр орта 

юлчцлц вя олдугъа мцхтялиф формалыдырлар. Баш юн дюшя 

щярякятли  бирляшмишдир,  онун  цзяриндя  ири  фасетли  эюзляр 

вя 2-3 ядяд  садя  эюзъцк  вардыр.  Хортумлары  цч 

буьумлудур. Адятян 3 буьумдан ибарят олан быьъыг-

лар  эюзлярин  алтында  вя  йа  онларын  арасында  йерляширляр 

вя бязян буьумлу гылчыьа малик олурлар. Юн ганадлары 

арха ганадлара нисбятян сых консистенсийалы, арха га-

надлар  ися  пярдяшякиллидир.  Юн вя  орта айаглар  адятян 

эязиъи, арха айаглар ися яксяр нювлярдя тулландырыъы тип-

дядир. «Охуйан»  вя  йа  «ъырылдайан»  ъыръырамаларда 

айагларын щяр 3 ъцтц эязиъи типдядир. 

Йумурталарыны  аьаъларын  вя  йа  отларын  эювдясиня 

гойурлар.  Ил  ярзиндя 1-2, Ъянуб  юлкяляриндя 3-4 нясил 

верирляр.  Вятяни  Шимали  Америка  олан  Маэиъиъада  сеп-

тендеъим  Л. (17 иллик  ъыръырама)  нювцнцн  бир  няслинин 

инкишафы 17 иля баша чатыр.  

Ъыръырамаларын 20 миндян  артыг  нювц  мялумдур. 

 

83 

Онлар 40-а гядяр фясиляйя аиддирляр. Ян эениш йайылан-

лары  Ъиъадидае  (охуйан  ъыръырамалар),  Апщропщоридае 

(говуглу  ъыръырамалар),  Мембраъидае  (гозбелляр)  вя 

Ъиъаделлидае (ъыръырамаъыглар) фясиляляридир.  

Псйллинеа  (йарпаг  биряляри)  йарымдястясиня  аид 

олан  нювляр  он  буьумлу  быьъыглара,  икибуьумлу  пян-

ъяляря, тулландырыъы арха айаглара маликдирляр. Ганадла-

рында  кюндялян  дамарлар  йохдур  (шякил 31), йумурта-

ларыны гыса саплаьын зирвясиня гойурлар. 1500-дян артыг 

нювц мялумдур. Бир чох щалларда биткиляр цзяриндя топ-

лумлар  ямяля  эятирирляр.  Псйлла  мали  Същм. (алма  бал-

лыъасы)  нювцнцн  сцрфяляри  алманын  ъаван  зоьларына,  П. 



пйриъола Фрст. (армуд баллыъасы) ися армуда зийан вурур-

лар. Бир сыра нювляри аьаъ вя кол биткиляри цзяриндя фыр ямя-

ля эятирирляр.  

Алейродинеа 

(аьганадлар  вя  йа 

алейроидляр)  йарым-

дястясиня  кичик  юл-

чцлц  эцвяляря  бян-

зяйян  (узунлуьу 3 

мм),  ики  щиссяйя  ай-

рылмыш  вя  йа  бюйряк-

вари  эюзлц,  бядянляри 

аь  мум  юртцклц, 3-7 

буьумлу 

быьъыглары 

олан  вя  гарынъыгла – 

дюш  арасында  назик 

саплаьы  олан  щяшярат 

нювляри аиддир.  

Аьганадлар  истиханаларда,  оранжерейаларда  вя 

отагда беъярилян биткиляря зийан вурурлар.  

 

Шякил 31. Псйлла пйриъола 

Фрст. -армуд баллыъасы (Ща-

упта эюря). 


 

84 

Цмумдцнйа  мигйасында  аьганадларын 200-дян 

чох нювц гейд едилмишдир. Онлардан Триалеуродес ва-

порариорум  Wестw.  вя  Диалеуродес  ъитри  Р.  Ет  Щоw

(ситрус аьганады) даща тящлцкялидирляр..  



 Апщидинеа  (мяняняляр)  йарымдястясинин  нцмайян-

дяляри  кичик  юлчцлц (0,5-6 мм), 3-6 буьумдан  ибарят 

антенналы  нювлярдир.  Ганадлы  нцмайяндяляриндя  га-

надлар  шяффафдыр,  арха  ганадлары  юн  ганадларындан  ки-

чикдир,  гарынъыьын  бешинъи  буьумунун  йанларында  ширя 

боруъуглары  (шякил 32) вардыр.  Бу  йарымдястяйя  чохлу 

сайда  тящлцкяли  зийанвериъи  нювляр  аиддир.  Онлардан 

Бревиъорйне  брассиъае  Л. (кялям  мяняняси),  Апщис 

поми Деэ. (йашыл алма мяняняси), Апщис фабае Съоп. 

(чуьундур  мянянси),  Ериосома  ланиэерум  Щаусм

(ганлы мяняня) вя с. нювляр даща ъидди вя кцтляви чо-

халма илляриндя чох зийан вуран нювлярдир.  



Шякил 32.  Апщидинеа  йарымдястяси.  А-ганадлы  бакиря  диши  фярд,        

Б-ганадсыз бакиря диши фярд (Мордвилкойа эюря). Ш.б.-ширя 

боруъуглары. 

 

Ъоъъинеа  (коксидляр  вя  йа  йастыъалар,  чанаглы 

йастыъалар)  йарымдястясиня  аид  олан  нювляр  кяскин 

 

85 

ифадя олунан ъинси диморфизмля сяъиййялянир. Йеткин ди-

ши  фярдляр  дамарлары  редуксийайа  уьрамыш  бир  ъцт  га-

нада  маликдирляр.  Антенналары  чохбуьумлудур,  аьыз 

органы инкишаф етмямишдир.  

Диши  фярдляри  ганадсыз  вя  щярякятсиздирляр.  Асим-

метрик бядянляри сегментляря бюлцнмяйиб. Бядян шю-

бяляри  арасында  кяскин  сярщяд  йохдур.  Соруъу  аьыз 

апараты вя йа йумурталыглары йахшы инкишаф етмишдир. Дя-

ри юртцйцнцн тюрямяляри тяряфиндян ифраз едилян маддя 

бядян сятщи цзяриндя сярт зирещли чанаг ямяля эятирир.  

Коксидлярин 40 миндян артыг нювц мялумдур. Он-

ларын  яксяриййяти  тропик  юлкялярдя  йашайырлар.  Диас-



пидидаеЪоъъидае фясиляляринин нцмайяндяляри галхан-

лы йастыъалар, Псеудоъоъъидае вя Ремоъоъъидае фяси-

ляляринин нцмайяндялярини ися йастыъалар адландырырлар.  

Коксидлярин бир чоху олигофаг олуб, йалныз бир фяси-

лядян ибарят олан биткиляр цзяриндя инкишаф едирляр. Мя-

сялян,  Кермоъоъъидае  фясилясинин  бцтцн  нювляри  палыд 

ъинсиндян олан аьаъ нювляри цзяриндя, Аълеридидае фя-

силясиндян  олан  нювляр  ися  тахыл  биткиляри  цзяриндя  инки-

шаф едирляр. Буна бахмайараг коксидлярин бязи нювляри 

чохгидалыдыр.  Мясялян,  Диаспидиотус  перниъиосус 



Ъомст. (калифорнийа  чанаглы  йастыъасы)  нювц 200-дян 

артыг биткийя зийан вурур.  

Коксидлярин  файдалы  нювляри  дя  мювъуддур.  Мяся-

лян, Лаъъифер лаъъа Керр. (лак йастыъасы) нювцнцн ифра-

зат мящсулу емал едилдикдян сонра алынан – шеллак яла 

електроизоля  материалы  щесаб  олунур.  Загафгазийанын 

ендемики  олан  Порпщйропщора  щамели  Л.  нювцнцн  иф-

разат мящсулларындан йцз иллярля солмайан кармин адлы 

бойаг истещсал едирляр.  

Цмумиййятля  коксидлярин 300-дян  чох  нювц 



 

86 

мцхтялиф кянд тясярцфаты биткиляринин зярярвериъиляридир.  



 

Дястя Щемиптера вя йа  

Щетероптера– Йарымсяртганадлылар вя йа Тахтабити-

ляр 

 

Бу дястя 40 миндян артыг нювц бирляшдирир. Якся-

риййяти гуруда, мцяййян бир гисми суда йашайыр. Тах-

табитилярин  яксяриййяти  фитофаг,  мцяййян  гисми  биотроф, 

аз бир щиссяси ися сапротрофдур. Биотрофларын щамысы йыр-

тыъыдыр. Фитофаглар битки груплашмаларынын (асосийассийа-

ларынын) бцтцн типляриндя йайылмышлар. 

Тахтабитиляря  мцхтялиф  биткилярин  цзяриндя,  торпаг-

да,  гушларын  вя  эямириъилярин  йуваларында,  инсанын  йа-

шайыш мяскяниндя, маьараларда мцхтялиф тяркибли ширин 

вя дузлу суларда тясадцф етмяк олар. Бязи тахтабитиляр 

(Месовелиа сп.) исти су булагларында, диэярляри ися (Ща-



лобатидае – суюлчянляр) океанда йашайырлар. Тахтабити-

лярин  бядян  юлчцляри  дя  мцхтялифдир.  Бязи  нювляри  ади 

эюзля  чятинликля  эюрцндцйц  щалда,  диэярляринин  узун-

луьу 10 см-я чатыр.  

Аьыз  органларынын  гурулуш  хцсусиййятляриня  (алт 

додаг 3-4 буьумлудур),  телотрофик  типли  йумурта  бо-

руъугларына, азсайлы (ъями 4 ядяд) малпиэи боруларына 

вя с. яламятляриня эюря тахтабитиляр бярабярганадлылара 

бянзяйирляр.  Буну  нязяря  алан  бязи  тятгигатчылар  тах-

табитиляри  вя  бярабярганадлылары  бир  дястядя  бирляшдирир-

ляр. Лакин бир сыра яламятляриня эюря, мясялян, юн га-

надларын  мцхтялиф  гурулушда  олмасы,  юн  дюшцн  йахшы 

инкишаф етмяси, гоху вязиляринин олмасы вя с. тахтабити-

ляри  бярабярганадлылардан  кяскин  фяргляндирир.  Буна 

эюря дя, мцасир тядгигатчыларын бюйцк яксяриййяти тах-

 

87 

табитиляри  вя  бярабярганадлылары  щяшяратын  мцстягил 

дястяляри щесаб едирляр.  

Тахтабитилярин йарымсярт вя йа щемиелйтра адланан 

юн ганадлары юзцнямяхсус гурулушдадыр (шякил 33). Юн 

ганадын зирвя (апех) щиссяси пярдя, галан дяри щиссяси 

сяртдир. Ганадын сярт щиссяси кюндялян шырымла ики щис-

сяйя  айрылыр.  Костал  кянара  йахын  щисся  кориум,  анал 

кянара  йахын  щисся  ися  клавус  адландырылыр.  Бязи  нюв-

лярдя кориум ики щиссядян ибарятдир (шякил 33В). Онун 

хариъи кянары емболиум, уъ щиссяси ися кунеус адлан-

дырылыр.  

Тахтабитиляр цчцн диэяр характерик ъящят цст тяряф-

дян ири пронотумла юртцлян юн дюшъцйцн (простернум) 

йахшы  инкишаф  етмясидир.  Бцтювлцкдя  юн  дюш  сегменти 

дюшцн диэяр щиссяляри иля азаъыг щярякятли бирляшмишдир. 

Ганад цстлцкляри йыьылмыш щалда олдугда цчбуъаг шя-

килли галханъыьа бянзяйир. Айаглары эязиъи, гачыъы, цзц-

ъц (суда йашайан бир сыра тахтабитилярин арха айаглары), 



Непидае  фясилясиндян  олан  нювлярдя  ися  юн  айаглар 

дявядяллякляриндя олдуьу кими тутуъу типдядир.  

 

 

Шякил 33. Йарымсяртганадлылар дястяси. А-Лйэус сп. коръа 


 

88 

–  тахтабитинин  башы  вя  хортумумунун  йерляшмяси,  Б-тах-

табитинин йарым сярт ганады (Богданова-Каткова вя Най-

та  эюря)  хор-хортум,  кор-кориум,  кл-клавус,  пяр-пярдя, 

емб-емболиум, кун-кунеус. 

 

Тахтабитиляр  дястяси  цчцн  гоху  (ий)  вязляринин  ол-



масы  да  характерикдир.  Йеткин  фярдлярдя  гоху  вязляри-

нин  арха  чанагларын  йахынлыьында,  сцрфялярдя  ися  га-

рынъыьын бир нечя тергитинин арасында хариъя ачылыр. Гоху 

вязиляринин ифразат мящсулу щяр шейдян яввял мцдафия 

функсийасы  дашыйыр.  Мясялян,  Пентатомидае  дястясин-

дян  олан  Тессаротома  папиллоса  Др.  гоху  вязиляринин 

зящярли мящсулларыны 10-15 см-лик мясафяйя чиляйя би-

лирляр. Гоху вязиляринин секрети ейни нювдян олан фярд-

лярин  ъцтляшмя  вя  йа  гышлама  йериня  топланмасына 

хидмят едир.  

Тахтабитилярин  яксяриййяти  моноволтин  нювлярдир. 

Онлар  йумуртаны  щяр  щансы  бир  субстратын  сятщиня  вя 

йа  дахилиня  гойурлар.  Суда  йашайан  бязи  тахтабитиляр 

юз йумурталарыны еркяк фярдлярин бел тяряфиня гойурлар. 

Тахтабитилярин йумуртасынын ясас яламяти онун чялляк-

вари  олмасыдыр.  Сцрфяляринин  щяйат  тярзи  йеткин  фярдляря 

бянзяйир.  Сцрфяляр  адятян 5 дяфя  габыг  дяйиширляр. 

Адятян  цчцнъц  йашда  олан  сцрфялярдя  ганад  баш-

ланьыълары  ямяля  эялир.  Йеткин  щалда  яксярян  галхан-

ъыглылар  гышлайырлар.  Тахтабитиляр  дястяси  ики  йарымдя-

стяйя бюлцнцр: Ърйптоъерата (эизли быьъыглылар) вя Эйм-

ноъерата (сярбяст быьъыглылар).  

Д.И.Щидайятовун (1982) мялуматына  эюря  Азяр-

байъан  республикасы  яразисиндя 36 фясиляйя  аид  олан 

880 тахтабити нювц ашкар едилмишдир.  

Тахтабитилярин  ясас  фясиляляри  ашаьыдакылардыр:  Мири-

 

89 



дае  (коръалар),  Лигаеидае  (торпаг  тахтабитиляри),  Ъо-

ридае  (ромбвариляр),  Ъйднидае  (йер  галханъыглылары), 

Пентатомидае  (галханъыглылар),  Редувиидае  (йыртыъылар), 

Непидае  (су  ягрябляри),  Эерридае  (суюлчянляр)  вя  с. 

Ашаьыда щямин фясилялярин гыса характеристикасы верилир.  



Миридае (корчалар) тахтабитилярин ян бюйцк фясиляля-

риндян биридир. Орта вя кичик юлчцлцдцрляр. Йеткин фярдля-

рин  эюзъцкляри  йохдур,  фасетли  эюзляри  иридир.  Быьъыглары 

назик  вя  узундур.  Кичик  юлчцлц  галхан  цчбуъаг  фор-

масындадыр. Ганадларынын пярдя щиссясиндя ики гапалы 

чухур  вардыр.  Айаглары  назикдир,  пянъяляри  цч  буьум-

лудур.  Пянъянин  ахырынъы  буьумундакы  ъайнагларын 

арасында  йерляшян  аролиумдан  башга  ъайнаглар  цзя-

риндя йерляшян псеудоаролиумлар да вардыр.  

Корчаларын  яксяриййяти  биткилярля  гидаланырлар,  бязи 

нювляри  йыртыъы  олур,  зийанлы  буьумайаглыларын  сайынын 

азалмасында  мцщцм  рол  ойнайырлар.  Йыртыъы  корчалар 

щяшярат йумурталары иля, мянянялярля, милчяк сцрфяляри 

иля вя тор эяняъикляри иля гидаланырлар.  



Лигаеидае - торпаг тахтабитиляри . 2000-дян артыг 

нювц  юзцндя  бирляшдирир.  Орта  вя  кичик  юлчцлцдцрдяр. 

Хортумлары  вя  быьъыглары  дюрд  буьумлудур  (шякил 33). 

Юн ганадын зар щиссясиндя 5 узунуна дамар вардыр. 

Бу фясилянин нювляринин яксяриййяти торпагда, биткилярин 

алтында вя мешя дюшяняйиндя йашайыр. Бязиляри фитофаг, 

диэярляри  ися  парчаланмагда  олан  битки  вя  щейван 

мяншяли  гида  иля  гидаланырлар.  Тящлцкяли  зийанвериъи 

нювляри йохдур.  


 

90 

 

Шякил 33. Йарымсярт ганадлылар (А. Х Сауличя эюря). 1- Ли-



гаеидае  фясилясинин  нцмайяндяси; 2-Ъоридае; 3-гал-

ханъыг-баьаъыг  (Съутеллеридае); 4-Непа  ъинереа  Л. (су 

ягряби Непидае); 5-Нотонеъта элауъа Л. (Нотонеътидае)-

субити, 6-Ъорихидае (аварчякян), 7-Ылйороъис ъимоъоидес Л. 

(Науъоридае), 8-Тинэитидае (гырчынлы), 9-Арадидае (габыгал-

ты).  

 

Ъореъидае  (ромбвариляр  вя  йа  ромбшякиллиляр) 



фясиляси  тахтабитилярин  ян  бюйцк  фясиляляриндян  биридир. 

Адятян  ири  вя  орта  юлчцлцдцрляр,  гонур  сарымтыл  рянэли-

дирляр,  эюзъцкляри  вардыр.  Хортумлары  вя  быьъыглары 4 

буьумлудур.  Галханъыг  кичикдир.  Юн  ганадларын  зар 

щиссясиндяки  дамарлар  чохсайлыдыр.  Битки  гидалыдырлар, 

икинъи дяряъяли зийанвериъиляр щесаб олунурлар.  



Ъйднидае (Йер галханъыглылары) фясилясинин нцма-

 

91 

йяндяляри  кичик  вя  орта  юлчцлц,  адятян  парылдайан  тут-

гун рянэя малик олурлар. Айаглары газыъы типдядир, бал-

дырлары тиканлы ахча иля юртцлцдцр.  

Пентатомидае 

(галханъыглылар) 

фясилясинин 

нцмайяндяляри  ири  вя  орта  юлчцлц,  сярт  бядян  юртцклц 

тахтабитилярдир. Быьъыглары 5 буьумлу вя узундур. Эюзъ-

цкляри вардыр. Ганадын зар щиссяси чохлу сайда дамар-

лара маликдир. Галханъыг адятян ири олуб, гарынъыьын 2/3 

щиссясини юртцр. Яксяр нювляри битки иля гидаланырлар. Бязи 

нювляри  йыртыъыдырлар  вя  кичик  щяшярат  нювляри,  онларын 

сцрфяляри вя йумурталары иля гидаланырлар.  

Съутеллеридае  (галханъыглы  баьаъыглар)  фясиляси-

ня орта вя ири юлчцлц, демяк олар ки, бцтцн гарынъыьы бел 

тяряфдян юртян бюйцк галханъыьы вардыр. От биткиляри иля 

гидаланырлар.  Зийанлы  нювляриндян  эениш  йайылан  Еурй-



эастер интеэриъепс Пут. (зярярли баьаъыг) тахыл биткиляри-

нин тящлцкяли зийанвериъисидир.  



Редувиидае (йыртыъылар) фясилясиня орта вя ири юлчцлц 

силиндршякилли  узунсовлашмыш  башлы  нювляр  аиддир.  Онла-

рын гыса вя йоьун хортумлары гювс шяклиндя яйилмишдир. 

Эюзъцкляри  вардыр,  яксяр  нювлярин  ганадлары  тамдыр. 

Мцхтялиф  щяшярат  нювляри  иля  гидаланырлар.  Цмумдцнйа 

мигйасында  бу  фясилянин 3000-дян  артыг  нювц  ашкар 

едилмишдир.  

Непидае (су ягрябляри) фясилясиня су щювзяляринин 

дибиндя  йашайан,  аста  щярякятли  йыртыъы  нювляр  аиддир. 

Юн  айаглары  тутуъу  типдядир.  Хцсуси  тяняффцс  бору-

ъуьунун кюмяйи иля атмосфер щавасы иля тяняффцс едир-

ляр. 

Нотонеътидае  (субитляри)  фясилясинин  нцмайяндя-

ляри  орта  юлчцлц,  узунсов,  щамар  бядянли  нювлярдир. 

Быьъыглары 4 буьумлудур,  гысадыр  вя  эюзлярин  алтында 


 


Yüklə 1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin