Я. М. Щцмбятов м. Г. Ялийева



Yüklə 1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/11
tarix14.04.2017
ölçüsü1 Mb.
#14102
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

92 

йерляшир. Эюзъцкляри йохдур. Арха айаглары аваршякилли-

дир, йахшы цзцрляр. Суйун сятщиня галхараг гарынъыьынын 

сонундакы  тяняффцс  дяликлярини  судан  кянара  чыхар-

дмагла атмосфер щавасы иля тяняффцс едирляр. Йумурта-

ларыны су биткиляринин тохумаларына гойурлар. Йыртыъыдырлар, 

балыг кюрпяляриня щцъум едя билирляр. 

Эерридае  (суюлчянляр)  фясилясиня  суда  исланмай-

ан узунсов бядянли нювляр аиддир. Быьъыглары 4 буьум-

лудур вя чох узундур. Суйун сятщиндя ъялд сцрцшмяк 

габилиййятиня  маликдирляр.  Ганадлары  инкишаф  етдийиня 

эюря  бир  су  щювзясиндян  диэяриня  асанлыгла  уча  билир-

ляр.  Йыртыъылар  вя  мцхтялиф  онурьасыз  щейванларла  гида-

ланырлар. 

 

Дястя Тщйсаноптера – Трипсляр, сачаглы  

ганадлылар вя йа говугайаглылар 

 

Бу дястянин нцмайяндяляри узунсов овал бядянли, 

кичик  юлчцлц (1-2 мм  узунлугда)  щяшярат  нювляридир. 

Санъыъы-соруъу аьыз апаратында саь мандибула редук-

сийайа уьрадыьындан асимметрикдир. Айаглары гачыъы тип-

дядир,  щяр  пянъя  буьумунун  уъунда  говугвари  сор-

маъ вардыр. Ганадлары енсиздир, дамарлар редуксийайа 

уьрамышдыр.  Ганадларын  кянарларында  кирпикъликлярдян 

ибарят саъаг вардыр (шякил 34). Бязи нювлярдя ганадлар 

инкишаф етмямишдир.  



Теребрантиа – (йумуртагойан  трипсляр)  йарымдя-

стясиндян  олан  нювлярин  диши  фярдляринин  гарынъыьынын 

сонунда  йумурта  гойан  апарат  вардыр.  Тубулифера 

(боругуйруг  трипсляр)  йарымдястясиня  аид  олан  щям 

еркяк,  щям  дя  диши  фярдин  гарынъыьынын  зирвясиндя  бо-

руъуг вардыр. 

 

93 

 

 



Шякил 34. Тщрипс табаъи Линд. (Б.Й.Кипйаткова эюря)  

               А-имаго, Б-сцрфя, В-нимфа. 

 

Трипслярин  яксяриййяти  биткилярин  йарпагларында,  чи-



чяк  вя  чичяк  групларында,  аьаъларын  габыьынын  цзярин-

дя, алтында, шибйялярин вя мамырларын цзяриндя йашайыр-

лар. Бязи нювляри аьаъларын цзяриндя фыр ямяля эятирирляр. 

Боругуйруг  трипсляр  эюбяляклярин  щифляри  вя  спорлары  иля 

дя  гидалана  билирляр.  Теребрантиа  йарымдястясиня  аид 

олан  Аеолотщрипидае  фясилясинин  нцмайяндяляри  йыртыъы-

дырлар  вя  диэяр  трипсляря,  мяняняляря,  гуруотйейянля-

ря, тор эяняъикляриня щцъум едяряк онлары мящв едир-

ляр. Бязи трипсляр мцхтялиф щяшярат нювляринин йумурта-

лары  иля  гидаланырлар.  Бизим  республикамызда  памбыг 

биткисиня  зийан  вуран  тор  эяняъийинин  сайынын  азалдыл-

масында  диэяр  акарифагларла  бирликдя  Съолотщрипс  аъа-



рипщагус  Йак.  мцщцм  рол  ойнайыр  (Я.М.  Щцмбятов, 

1973). 


Йеткин трипсляр юз йумурталарыны мцхтялиф юртцлц йер-

ляря гойурлар. Сцрфянин инкишафы щиперморфозла мцшайят 

едилир. Икинъи йашда олан сцрфяляр торпаьа дцшцр вя ипяк 


 

94 

сапдан  тор  гурурлар.  Трипсин  пронимфа  вя  нимфа  мяр-

щялясинин инкишафы бурада баш верир. Трипсляр ил ярзиндя 

7-9 нясил верирляр. 

Трипслярин бир чох нювц кянд тясяррцфаты биткиляринин, 

аьаъ вя колларын зийанвериъиляридир. Онлар ясасян битки-

нин  бюйцмя  нюгтяляри  цзяриндя  топланараг  онун 

бюйцмясини дайандырыр. Беля ки, бюйцмя нюгтяляри де-

формасийайа  уьрадыьындан  чох  вахт  битки  тяляф  олур. 

Бундан  башга  трипсляр  биткиляр  арасында  бир  сыра  вирус 

хястяликляринин йайыъыларыдыр.  

Исландийада  бязи  гиймятли  йем  биткиляринин  йеэаня 

тозландырыъылары трипслярдир.  

Щазырда  бу  дястянин 5000-дян  артыг  нювц  ашкар 

едилмишдир.  Дястянин  зийанкар  нцмайяндяляриндян 

Тщрипс  табаъи  Линд. (тцтцн  трипси)  вя  Щаплотщрипс  тритиъи 

Курд. (буьда  трипси)  кими  нювляри  даща  эениш  йайылмыш-

лар. 

Азярбайъанда 52 нювц  гейд  едилмишдир  (Гулийев, 



2004). 

 

Дястя Ъолеоптера - Бюъякляр  

вя йа сяртганадлылар 

 

Бу дястяйя 300 миндян артыг нюв аиддир. Бядянля-

ринин  узунлуьу 0,25 мм-ля  (Триъщоптерйэидае  фясиляси) 

30  см  (Дйнастес  щеръулес  Л.)  арасында  дяйишир. 

Дцнйада ян ири бюъяклярдян бири щесаб олунан Титанус 

гигантеус-ун  узунлуьу 167 мм-я,  Маъродонтиа  ъер-

виъорнис бюъяйин узунлуьу ися 165 мм-я бярабярдир.  

Баш  адятян  дяйирмидир,  узунбурун  бюъяклярдя 

(Ъуръулионидае)  ися  баш  узанараг  баш  боруъуьуна 

чеврилмишдир. Аьыз апараты эямириъи типдядир, онун бцтцн 

 

95 

щиссяляри  йахшы  инкишаф  етмишдир.  Мандибулалары  эцълц 

склеритляшмишдир.  Мясялян,  Луъанус  ъервус  Л. (марал 

бюъяйи)  нювцнцн  еркяк  фярдляриндя  мандибулалар  ири 

юлчцлцдцрляр. Чяня палплары дюрд, додаг палплары ися цч 

буьумлудурлар.  Мцряккяб  эюзляри  дяйирми,  овал  вя  йа 

бюйрякваридирляр. Эйринидае фясилясиндя (фырланьыъ бюъяк-

ляри) щяр бир мцряккяб эюз ики щиссяйя айрылмышдыр. Садя 

эюзляр  чох  вахт  олмур.  Быьъыглары 2-дян 40-а  гядяр 

буьумдан  ибарят  олуб,  алнында  вя  йа  йанагларында 

йерляширляр.  Быьъыгларын  гамчы  щиссясини  тяшкил  едян 

буьумларын формасындан асылы олараг сапвари, мишарвари 

(гызылы вя шыггылдаг бюъяклярдя), тясбещвари (гарабядян 

бюъякдя),  дирсяквари-санъагвари  (буйнузлу  бюъякляк-

дя), лювщяшякилли (хырылдаг бюъякляриндя), башъыглы (ъясяд 

йейян  бюъяклярдя),  дцзэцн  олмайан  (фырланьыъ  бюъяк-

ляриндя) вя с. быьъыг типляри вардыр.  

Дюш сегментляриндян юн дюш йахшы инкишаф етмиш-

дир  вя  онун  гурулушу  онларын  тяйининдя  бюйцк  ящя-

миййят кясб едир. Мащмызлара, чыхынтылара маликдир. Юн 

дюш  стернити  кюндялян,  узунуна,  даиряви,  квадрат,  йа-

рымдаиряви,  цряквари  вя  с.  формаларда  олур.  Орта  дюш 

сакит  щалда  ганадцстлцкляри  иля  юртцлц  олур  вя  йалныз 

онун  бир  щиссяси – галханъыг  бел  тяряфдян  эюрцнцр. 

Мцхтялиф  групларда  мцхтялиф  формайа  малик  олан  арха 

дюш  сегменти  сакит  щалда  тамамиля  ганад  цстлцкляри 

иля юртцлмцш олур.  

Щяр  бир  дюш  сегментинин  вентрал  тяряфиндя  чанаг 

чухуру  (чюкяклийи,  ойуьу,  батыьы)  йерляшир.  Щямин  чу-

хурда айаьын чанаг буьуму йерляшир. Яэяр чанаг щяр 

тяряфдян  дюш  сегментинин  щиссяляри  иля  ящатя  олун-

мушса,  ону  гапалы  чанаг  ъухуру,  яэяр  чанагла  ону 

ящатя едян дюш щиссяляри арасында йарыг галырса, онда 


 

96 

ону  ачыг  чанаг  ъухуру  адландырырлар.  Юн  чанаглар 

шарвари,  конусвари  вя  кюндялян  олур.  Арха  чанаглар 

адятян кюндяляндир. Бцтцн чанаглар йа бир-бириня сюй-

кянмиш,  йа  да  аралы  олур.  Бюъяклярдя  айаглар  гачыъы, 

цзцъц, тулландырыъы вя газыъы типдя олур (Шякил 35). Щяр 

бир балдыр адятян бир ядяд апикал мащмыза маликдир.  

 

 



 

Шякил 35.  Бюъяклярин  ятрафларынын  типляри  (Йакобсона  эюря).    

1- гачыъы, 2 – цзцъц, 3 – тулландырыъы, 4 - газыъы 

 

Бюъяклярин бядянинин дорзал тяряфиндя йерляшян юн 



ганадлары  сярт  ганад  цстлцйцня  вя  йа  елйтрайа  чеврил-

мишдир.  Бязи  нювлярдя  ганадцстлцкляри  зяиф  инкишаф  ет-

мишдир  вя  йахуд  да  тамамиля  йохдур  (Лампйринае

Дриллинае).  Учмада  ясас  рол  ойнайан  арха  ганадлар 

пярдяшякиллидир,  дамарлара  маликдир  вя  сакит  щалда  га-

надцстлцкляринин  алтында  йерляширляр.  Арха  ганадлар  га-

надцстлцклярдян узун вя енлидирляр. 

Гарынъыьын биринъи буьуму арха дюшя мющкям би-

тишмишдир. Гарынъыьын вентрал тяряфиндя 5-7, дорсал тяря-

финдя 7-9 стернит айырд едилир. Гарынъыьын сонунъу тергити 

пигиди адландырылыр.  

Бюъяклярин  бядян  рянэи  йашайыш  шяраитиндян  вя 

онларын  давранышындан  асылыдыр.  Торпагда  вя  маьара-

ларда  йашайан  бюъякляр  сольун  сарымтыл  рянэлидирляр. 

Эцндцз  чаьларында  актив  олан  щяшяратын  яксяриййяти 

 

97 

парлаг рянэлидир.  

Гидаланма  характериня  эюря  бюъякляр  цч  група 

бюлцнцрляр:  йыртыъылар,  сапротрофлар  вя  фитофаглар.  Йыртыъы 

бюъякляр кичик онурьасыз щейванларла гидаланырлар. Чц-

рцйцб  парчаланмагда  олан  битки  галыглары  иля  гидала-

нанлары, пейин бюъяклярини, некрофаглары вя капрофаглары 

бирликдя сапротроф адландырырлар.  

Бюъяклярин  постембрионал  инкишафы  там  метамор-

фозла  баш  верир.  Шимал  вя  мцлайим  ен  даиряляриндя 

бюъяклярин  бир  няслинин  инкишафы  бир  вя  йа  бир  нечя  иля 

баш верир. Йалныз бязи йарпагйейян бюъякляр ил ярзиндя 

2-3 нясил верирляр.  

Ъцтляшмя  вахтында  еркяк  фярдляр  дишиляри  ъинси  фе-

ромонларын  гохусуна  эюря  тапырлар.  Эцндцзляр  актив 

фяалиййятдя олан нювляр эюрмя щиссиня эюря, бязи нюв-

ляр  ися  бир-бирини  сяс  сигналы  иля  тапырлар.  Яксяр  нювляри 

майаланмыш  йумурта  гойур,  лакин  бязи  нювлярдя  пар-

теноэенез мювъуддур.  

Бюъяклярин  яксяриййятинин  сцрфяляри  олигопод,  бязи 

нювлярдя ися аподиалдыр. Бюъяклярин сцрфялярини адятян 

ики ясас морфо-еколожи типя бюлцрляр: камподеовари вя 



гурдвари сцрфяляр.  

Камподеовари  сцрфяляр  хариъи  эюрцнцшъя  икигуйруг-

лулар  дястясиня  аид  олан  Ъамподеа  Wеств.  ъинсиндян 

олан  нювляря  бянзяйирляр.  Онларын  бядяни  узунсов  фор-

мада олуб, бядян шюбяляри бир-бириндян айдын айрылырлар, 

йахшы инкишаф етмиш гачыъы айаглара маликдирляр (шякил 36). 

Бюъяклярин гурдвари сцрфяляри адятян аь рянэли, йум-

шаг  бядян  юртцклц,  инкишаф  етмямиш  вя  йа  зяиф  инкишаф 

етмиш  айаглы  олурлар.  Бу  сцрфяляр  аз  щярякятли  олуб  эизли 

щяйат сцрцрляр, гидаланма характерляриня эюря сапротроф 

вя  йа  фитофагдырлар.  И.А.  Кузнетсов  вя  Н.Й.  Клйуэенин 


 

98 

(1983)  нюгтейи-нязяринъя  бюъяклярин  биоложи  тяряггидя 

олмаларынын  башлыъа  сябябляри  ашаьыдакы  морфофизиоложи 

ъящятлярдир:  

1.

 

Фярди  инкишафын  там  метаморфозла  эетмяси 



сцрфяляря  мцхтялиф  еколожи  тахчалары  мянимся-

мяйя имкан вермишдир. 

2.

 

Йахшы инкишаф етмиш сярт ганадларын олмасы. 



3.

 

Мцхтялиф битки вя щейван мяншяли гидалары гябул 



етмяйя  имкан  верян  эямириъи  аьыз  апаратынын 

олмасы. 


 

Шякил 36.  Бюъяклярин  сцрфяляри. 1-вызылдаг  бюъякляринин 

(Ъарабидае) типик камподеовари сцрфяси; 2-ъясяд йей-

 

99 

янлярин  типик  олмайан  камподеовари  сцрфяси; 3-

лювщябыь  бюъяклярин  (Съарабаеидае)  айаглара  малик 

олан  гурдвари  сцрфя; 4-узунбурун  бюъяклярин  (Ъуръу-



лионидае  фясиляси)  айагсыз  сцрфяляри; 5-шыггылдаг  бюъяк-

лярин (Елатеридае) гыса айаглы гурдвари сцрфяси.  

 

Бюъякляр  дястясинин 150-дян  артыг  фясилясинин  нц-



майяндялярини  бир  чох  тятгигатчылар  алты  еколожи  ком-

плекся бюлцрляр.  

1.  Су  бюъякляри  комплекси  Дйтисъидае  (цзяр  бю-

ъякляр),  Щйдропщилидае  (сусевярляр),  Ъйринидае  (фырлан-

ьыъ  бюъякляри)  фясиляляринин  нцмайяндяляри.  Бурайа 

ясасян  гуруда  йашайан,  лакин  айры-айры  нцмайяндя-

ляри  суда  йашайан  Ъщрйсомелидае  (йарпагйейян 

бюъякляр)  фясилясинин  бязи  ъинсляридя  (мясялян,  До-



наъиа Ф.) дахилдир. Су бюъякляринин яксяриййяти ширин су 

щювзяляриндя  йашайырлар,  лакин  бязи  цзяр  бюъякляр  вя 

фырланьыъ бюъякляри дузлутящяр (шортящяр, аз дузлу) су-

ларда да йашайырлар. Су бюъякляри арасында дяниз сула-

рында йашайан нювляр йохдур. 

Су комплексиня дахил олан бюъяклярин бязи нювляри 

(хцсусиля цзяр бюъякляр) аьъаганадларын сцрфя вя пу-

пларыны кцтляви тяляф етдикляри цчцн файдалыдырлар.  

2.  Гуруда  йашайан  бюъякляр  комплексиня  Ъара-

бидае  (вызылдаг  бюъякляри),  Щистеридае  (коппуш,  пом-

пуш, щистеридляр), Стапщйлинидае (йыртыъы бюъякляр вя йа 

стафилинидляр),  Ъоъъинеллидае  (парабцзянляр  вя  йа  кок-

синеллидляр)  вя  Ълеридае  фясиляляринин  нцмайяндяляри 

дахилдир (шякил 37). 

Ъарабидлярин  яксяр  нцмайяндяляри  фяал  чохгидалы 

йыртыъылардыр.  Сцрфяляри  типик  камподеоваридирляр.  Ъара-

бидляр  адятян  эеъяляр  фяал  олурлар.  Эениш  йайылмыш 



 

100 

ъинсляри  Ъалосома  Wеб.  вя  Ъарабус  Тщомс-дур.  Бу 

ъинслярин  нцмайяндяляри  бир  чох  зийанвериъилярин,  о 

ъцмлядян  Колорадо  картоф  бюъяйинин  тябии  дцшмянля-

риндян  олуб,  онларын  сайынын  азалмасында  мцщцм  рол 

ойнайырлар.  Ъарабидлярин  бир  гисми  зийанвериъи  щяшярат 

нювляридир. Онларын ян тящлцкяли нювляри Забрус Ъл. (та-

хыл бюъякляри) ъинсинин нцмайяндяляридир. Онларын щям 

сцрфяляри,  щям  дя  йеткин  фярдляри  тахылларын  ъцъяртилярини 

вя  сцмбцлъцклярини  мящв  едирляр.  Йыртыъы  вызылдаг 

бюъякляриндян  фяргли  олараг  фитофагларын  айаглары  гыса-

дыр, баш шарваридир, аз щярякятлидир.  



Щистеридае (коппуш) фясилясинин нцмайяндяляри тут-

гун  рянэли,  йыьъам  бядянли,  сярт  вя  щамар  кутикулалы 

бюъяклярдир. Практики олараг бцтцн щистеридляр йыртыъыдыр-

лар. Йеткин фярдляри вя сцрфяляри милчяк сцрфялярини (пей-

индя),  биря  сцрфялярини  (эямириъилярин  йуваларында)  вя 

габыгйейянляри  мящв  етмякля  онларын  сайынын  азал-

масында мцщцм рол ойнайырлар.  

Щетаериус  вя  Мйрметес  ъинсляриня  аид  олан  еля 

бюъяк  нювляри  вардыр  ки,  гарышгаларын  йуваларында  йа-

шайырлар  вя  онларын  туллантылары  иля  гидаланырлар.  Бязиляри-

нин  бядянляринин  йанларында  вя  быьъыгларында  хцсуси 

вязляр вардыр ки, онун ифразатыны гарышгалар йалайырлар. 

Стапщйлинидае  (йыртыъылар)  фясилясинин  нцмайяндяля-

риндя  ганадцстлцкляри  гыса  олуб  йалныз  гарынъыьын  ики 

тергитини бел тяряфдян юртцр (шякил 37, 2, 3). Сцрфяляри вя 

йеткин фярдляри бир сыра зийанвериъиляри тяляф едирляр. Бязи 

нювляри  милчяклярин  пупларында  паразитлик  едирляр.  Пае-

дерус ъинсиндян олан нювляр инсанда дерматитляр тюря-

дирляр.  



Ъантщаридае  (йумшагбядянлиляр)  фясиляси  Елатерои-

деа йарымфясилясиня аиддир вя нцмайяндяляри йумшаг 

 

101 

консистенсийалы узунсов бядянлидирляр. Быьъыглары 10-12 

буьумлудур.  Гарынъыг 7 стернитдян  ибарятдир.  Йеткин 

фярдляр биткилярин цзяриндя эюрцнцрляр. Ганадцстлцкляри 

йахшы  инкишаф  етмишдир,  йумшаг  вя  йастыдыр.  Сцрфяляри 

торпагда  йашайырлар,  йыртыъыдырлар  вя  кичик  щяшяратларын 

йумурта  вя  сцрфяляри  иля  гидаланырлар.  Нювлярин  ярся-

риййяти  сойугсевяндирляр  Телепщорус  ъинсиня  аид  олан 

нцмайяндялярини “гар сохулъанлары” адландырырлар. Фяси-

лянин характерик нювц Ъантщарус обсъуре Л.-дир.  

Ъоъъинеллидае  (коксинеллидляр  вя  йа  парабцзянляр) 

фясилясинин  йеткин  фярдляри  хябярдаредиъи  рянэя  малик-

дирляр.  Ганадцстлцкляри  гырмызы  вя  йа  сары  рянэдядир, 

цзяриндя  гара  нюгтяляри  вардыр.  Аз  бир  гисми  (Епи-



лаъщнинае йарым фясилясинин нцмайяндяляри) фитофагдыр, 

яксяр нювляри йыртыъыдырлар. Йыртыъы нювлярин камподеова-

ри  сцрфяляри  вя  йа  йеткин  фярдляри  мянянялярля,  йарпаг 

биряляри иля, коксидлярля вя тор эяняъикляри иля гидаланыр-

лар. Бир сцрфяси сутка ярзиндя 30-50 мяняня сцрфясини 

тяляф едир. 



 

102 

 

Шякил 37.  Гуруда  йашайан  йыртыъы  бюъякляр  (И.А.  Кузнет-

сова  вя  Н.Й.Клйугейя  эюря). 1-Щистер  Л. (коппуш  бю-

ъякляр) (Щистеридае); 2-Оъйпус Леаъщ. (Стапщйлинидае); 

3-Охйпорус Ф. (Стапщилиндае); 4-Ъантщарис обсъура Л. 



(Ъантщаридае); 5-Щйпподамиа  Мулс.  (парабцзян) 

(Ъоъъинеллидае); 6-Триъщодес апиарус Л. (арыбюъяк).  

 

103 

Бу  фясилянин  йыртыъы  нювляри  биоложи  мцбаризядя  мц-

щцм  ящямиййят  кясб  едир.  Родолиа  ъардиналис  Мулс

адлы  йыртыъы  нюв  австралийа  новлу  йастыъасынын  (Ыъериа 

пиръщаси Маск.) сайынын тянзимлянмясиндя хцсуси йер 

тутур. Республикамызын яразисиндя мяняня вя коксид-

лярин мящв едилмясиндя Ъоъъинелла септемпунътата Л. 

(йедди нюгтяли парабцзян) вя Адалиа бипунътата Л. (ики 

нюгтяли  адалийа)  кими  нювляри  хцсуси  ящямиййят  кясб 

едирляр.  



Ълеридае  (алабязяк,  алаъа)  фясилясиня  аид  олан 

бюъякляр орта юлчцлц, ганадцстлцкляриндя парлаг рянэли 

золаг  вя  йа  лякяляря  малик  олан  бюъякляр  аиддир. 

Сцрфяляри йыртыъыдырлар, арыкимилярин вя арыларын сцрфяляри иля 

гидаланырлар.  Бязи  нювляри  чяйирткякимилярин  паразитляри-

дир.  Йеткин  фярдляря  чичяклярин  вя  аьаъ  эювдяляринин 

цзяриндя  раст  эялинир.  Фясилянин  характерик  нцмайян-

дяляриндян  бири  ганадцстлцйцндя  цч  ядяд  нарынъы  зо-

лаьы олан Триъщодес апиариус Л. (ары бюъяк) нювцдцр.  

Дцнйада 4000-я гядяр нювц вар. 

3.  Битки  гидалы  бюъякляр  комплексиня  Ъщрйсоме-

лидае (йарпагйейянляр), Ъуръулионидае (узунбурун бю-

ъякляр)  вя  Аттелабидае  (борубцкянляр)  фясиляляри  аиддир 

(шякил 38).  

Ъщрйсомелидае  фясилясиня  кичик  вя  орта  юлчцлц, 

быьъыгларыны  бядянин  вентрал  тяряфиня  гатлайа  билян 

бюъякляр  аиддир.  Онларын  щям,  сцрфя  щям  дя  йеткин 

фярдляринин бюйцк яксяриййяти мешя вя кянд тясяррцфаты 

биткиляриня  зийан  вурурлар.  Бу  фясиляйя  ян  эениш  йайыл-

мыш  зийанвериъилярдян  бири  олан  Лептинотарса  деъемли-



неата Сай. (колорадо бюъяйи) нювц дя дахилдир. Онун 

бядянинин узунлуьу 9-11 мм-дир, овал формалы сары ря-

нэлидирляр.  Щяр  ганадцстлцйцнцн  цзяриндя 5 ядяд 


 

104 

узунуна  гара  рянэли  золаг  вардыр.  Бу  бюъяйин  вятяни 

Шимали  Америкадыр. 1922-ъи  илдя  Авропайа, 1970-ъи  ил-

лярдя  бизим  республикамыза  эялмишдир.  Ил  ярзиндя 2-3 

нясил  верирляр.  Картоф  вя  диэяр  бадымъанчичяклилярин 

тящлцкяли зийанвериъисидир.  



Ъуръулионидае  (узунбурун  бюъякляр)  фясилясиня 

дахил олан бюъяклярин башы бору шяклиндя узунсовлаш-

мышдыр  (шякил 38, 4, 5). Онларын  бязи  нювляриндя  (гыса 

хортумлуларда)  бору  башын  ясас  щиссясиндян  узун 

дейил,  диэярляриндя  (узунхортумлулар)  баш  борусу  ба-

шын  ясас  щиссясиндян,  бязян  дя  бядяндян  узундур. 

Эямириъи  аьыз  апаратына  маликдирляр.  Ъуръулионидлярин 

яксяриййяти  фитофаг  олса  да,  бязиляри  чцрцмякдя  олан 

одунъагла гидаланырлар. Сцрфяляри айагсыздыр.  

 

 



105 

Шякил 38.  Фитофаг  бюъякляр  (И.А.Кузнетсов  вя  Н.Й.  Клйу-

гейя эюря). 1-Донаъиа Ф. (Ъщрйсомелидае); 2- Ърйптоъе-

пщалус  Эеффр. (Ъщрйсомелидае); 3-Аэеластиъа  ални  Л. 

(Ъщрйсомелидае); 4-гысахортумлу  узунбурун  (Ъуръулио-



нидае); 5-узунхортумлу узунбурун (Ъуръулионидае).  

Ситона  ъинсиндян  олан  нювляр,  мясялян,  Ситона 

лепидус Эйлл. йалныз пахлалылар фясилясиндян олан биткиля-

рин  кюк  йумуруъугларында  инкишаф  едирляр.  Чуьундур 

узунбурун  бюъяйинин  (Ботщйнодерес  пунътивентрис 

Эерм.)  сцрфяляри  чуьундур  фясилясиндян  олан  биткилярин 

кюкц иля гидаланырлар.  



Аттелабидае  (борубцкянляр)  фясилясинин  нцмайян-

дяляри  узунбурун  бюъякляря  бянзяйирляр.  Бязи  тятги-

гатчылар  онлары  Ъуръулионидае  фясилясиня  аид  едирляр. 

Адятян  парлаг  металы  рянэли  олурлар.  Рщйнъщитус 



баъъщус Л. (казарка) нювцнцн сцрфяляри алма, армуд, 

шафталы, ярик, эавалы вя с. кими аьаъларын мейвяси иля ги-

даланырлар.  Ъоеноррщинус  паухиллус  Эерм. (букарка

сцрфяляри  мцхтялиф  эцлчичяклилярин  йарпагларында  инкишаф 

едирляр.  

4.  Ксилофаг  бюъякляр  комплексиня  Ыпидае  (габыг 

йейян  бюъякляр),  Ъерамбйъидае  (быьлы  вя  йа  одун 

бюъякляри),  Бупрестидае  (гызылы  бюъякляр)  кими  фясиляля-

рин  нцмайяндяляри  дахилдир  (шякил 39). Ксилофагларын 

сцрфяляри аьаъ вя колларын габыьы иля гидаландыгларындан 

эизли щяйат сцрцрляр.  



Ыпидае  (габыг  йейян  бюъякляр)  фясилясиня  кичик 

юлчцлц (0,8-0,12 мм  узунлугда)  зяиф  инкишаф  етмиш 

хортумлу вя санъагвари (топпузвари) быьъыглы бюъякляр 

аиддир. Габыгйейян бюъяклярдя бядян гурулушу онла-

рын щяйат тярзи иля сых баьлыдыр. Онларын бцтцн щяйат тяр-

зи  эизли  шяраитдя  кечдийиндян  бядянляри  силиндрик  фор-



 

106 

майа  маликдир,  гонур,  гара  вя  йа  кцрян  рянэлидирляр. 

Сцрфяляри  узунбурун  бюъяклярин  сцрфяляриня  бянзяйир-

ляр. Бязи нювлярини аьаъ габыьында вя одунъагда ач-

дыьы йоллара ясасян тяйин етмяк мцмкцндцр. Ийняйар-

паглы  аьаъларын  ясас  зийанвериъиси  Ыпс  сехдентатус 

Бюрн. (алтыдишли  габыгйейян),  енлийарпаг  аьаълара  ися 

Хйлеборус  диспар  Фабр.  вя  Съолйтус  ратзбурэи  Жанс. 

нювляри зийан вурур.  

 

Шякил 39. Ксилофаг  бюъякляр. (И.А.  Кузнетсов  вя  Н.Й. 

Клйуэейя  эюря). 1-Бластопщаэус  Еиъщ; 2-Ыпс  Деэ; 3-



Съолйтус  Эеофр. (Ыпидае  фясиляси); 4-Моноъщамус  Эуер

5-Тетропиум  ъастанеум  Л; 6-Прионус  ъориаириус  Л. (Ъе-



рамбйъидае фясиляси); 7-Антщахиа гуадрипунътата Л. (Буп-

рестидае фясиляси). 

  

 



Yüklə 1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin