Я. М. Щцмбятов м. Г. Ялийева



Yüklə 1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/11
tarix14.04.2017
ölçüsü1 Mb.
#14102
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

45 

сыра имаэинал яламятляр ися сцрфя мярщялясиндя инкишаф 

етмямиш олараг галыр.  

Эцман  едирляр  ки,  Плеъоптера  дястяси  щямин  тя-

камцл  шахясинин  илкин  будагларындан  биридир.  Беля  ки, 

бурада  трохантин  енсиз  олса  да  сцрфялярдя  имаэинал 

яламятлярин инкишафы мювъуддур. Гейд етмяк лазымдыр 

ки,  сцрфя  мярщялясиндя  дорсал  эюзъцклярин  натамам 

инкишафы  иля  мцшайят  олунан  формалар  Плеъоптера  дяс-

тясиня  нисбятян  даща  гядимдир.  Мящз  щямин  груп 

Щемиптероидеа  вя  Неуроптероидеа  дястя  цстлцкляриня 

башланьыъ вермишдир.  

Щемиптероидлярин йеткин формаларында пянъя буьум-

лары  редуксийайа  уьрамыш  вя  цч  буьум  галмышдыр.  Эц-

ман едилир ки, щямин шахянин илк нцмайяндяляри гуру от 

йейянляря  (Псоъоптера)  бянзяр  мцхтялиф  гидалы  нювляр 

олмушлар.  

Илкин нейроптероид шахяси яввялъя ики будаьа (хят-

тя):  Неуроптера – Ъолеоптера,  Щйменоптера – 

Меъоптера башланьыъ вермишдир.  

Неуроптера – Ъолеоптера хятти бюъякляря (Ъолеоп-

тера),  торганадлылара  (Неуроптера),  дявяъикляря  (Рап-

щидиоптера) вя ири ганадлылара (Меэалоптера) башланьыъ 

вермишдир.  



Щйменоптера – Меъоптера  хятти  бир  тяряфдян  зар 

(пярдя)  ганадлылара,  диэяр  тяряфдян  ися  беш  дястяйя 

(Триъщоптера,  Лепидоптера,  Меъоптера,  Апщаниптера 

вя йа Сипщонаптера вя Диптера) башланьыъ верир.  

Зарганадлыларда 

ганадларын 

дамарланмасы 

мцщцм  модификасийайа  уьраса  да  йумурта  гойан 

апарат примитив мишарвари гурулушуну сахламышдыр. 



 

Дястя цстлцйц Ортщоптероидеа -  

 

46 

Ортопдероидляр вя йа Дцзганадлыкимиляр 

 

Аьыз апараты типик эямириъи типлидир. Ганадлары йахшы 

инкишаф  етмиш  йугал  сащяйя  маликдир.  Сакит  щалда  га-

надларыны  бядянин  узуну  бойунъа  йанларына  йыьырлар. 

Учушда  ясас  функсийаны  арха  ганадлар  йериня  йетирир. 

Юн  ганадлары  адятян  ганад  цстлцйцня  чеврилмишляр. 

Гарынъыг  серкиляря  маликдир.  Диши  фярдляри  адятян  йу-

мурта гойан апарата малик олур, бязи нювлярин еркяк-

ляринин доггузунъу стернитиндя грифелляр олур. Типик на-

тамам  метаморфозлудурлар.  Архамотор  учушлудурлар. 

Серэилярин,  илкин  эямириъи  аьыз  апаратынын  вя  бязи  яла-

мятлярин  метамерлилийи  ортоптероидлярин  садя  гурулушлу 

ганадлы  щяшярат  олдуьуну  гейд-шяртсиз  эюстярир.  Орт-

щоптероидеа дястя цстлцйц бир чох дястяляря бюлцнцр.  

 

Дястя Блаттоптера вя йа Блаттодеа  

вя йахуд Блаттариае - Тараканлар* 

 

Бу  дястяйя  ири  вя  йа  орта  юлчцлц,  бядянляри  бел-

гарын истигамятиндя йастылашмыш щяшярат нювляри аиддир 

(шякил 13). Быьъыглар  узун  олуб,  гылваридир.  Бязян  га-

надлары гысалмышдыр, бязиляриндя ися инкишаф етмямишдир. 

Баш цчбуъаг формалы олуб, бел тяряфдян юн дюшцн тер-

гити  иля  юртцлмцшдцр.  Ганадлы  формаларында  ганадлар 

дяришякиллидир,  дамарланма  садядир,  демяк  олар  ки, 

йалныз узунуна дамарлардан ибарятдир. Арха ганадлары 

пярдя  шякиллидир  (зар),  дамарларын  сайы  чохдур.  Яксяр 

нювлярин  гарынъыьында  гоху  (ий)  вязляри  вардыр.  Еркяк 

                                                 

*

  Bəzi tədqiqatçılar tarakanları  və  dəvədəlləyiləri (Mantoptera) bir-



likdə Dictioptera dəstəsində birləşdirirlər. 

 

47 

фярдин гарынъыьынын доггузунъу стернити эенитали лювщяси 

(щипадри) ямяля эятирир вя онун цзяриндя адятян грифел-

ляр олур. Диши фярдлярин гарынъыьы йеддинъи стернитля гур-

тарыр.  


Синантроп  тараканлар  йалныз  инсанын  гидасынын  бир 

гисмини йемяк вя чиркляндирмякля дейил бир сыра бакте-

рийаларын  вя  паразит  гурдларын  йумуртасыны  йаймагла 

мцяййян  тящлцкя  тюрядир.  Мясялян,  гара  тараканын 

дцз  баьырсаьында  тцкбаш  гурдун  вя  бизгуйруьунун 

йумурталары,  кцрян  тараканын  баьырсаьында  эюстярилян 

гурдлардан  башга  енли  лентъяниндя  йумурталары  тапыл-

мышдыр. Бу сябябдян синантроп тараканларла мцбаризя 

санитар-епидемиоложи тядбирляр арасында мцщцм йер ту-

тур. 


Тараканлар  йумуртаны  оотека  ичярисиня  гойур  вя 

ону бир мцддят гарынъыьын сонунда эяздирир. Сцрфяляри 

йеткин  формалара  чеврилинъяйя  гядяр 5-9 дяфя  габыг 

дяйиширляр. Щяр бир габыгдяйишмядян сонра йалныз бя-

дян Юлчцсц дейил, быьъыглар вя серэилярин буьумларынын 

сайы артыр. Тараканларын юмрц бир илдян йедди иля гядяр-

дир.  

 


 

48 

Шякил 13. Тараканлар (Бродскийя эюря). 1-Тараканын цму-

ми эюрцнцшц, 2-Диши фярд (ганадлары гысалмышдыр) 



 

Бцтцн таракан нювляри эеъя вахты фяалдырлар. Ъялд 

гачырлар.  Синантроп  нювляри  щяр  шейля  гидаланырлар.  Си-

нантроп  олмайан  нювлярин  бязиляри  ися  фитофагдыр.  Ян 

эениш йайылмыш синантроп нювляри Блатта ориенталис Л. – 

гара  таракан  вя  Блателла  эерманиъа  Л. – кцрян  тара-

кандыр.  Йахын  Шяргдя  вя  Орта  Асийада  Сщелфорделла 

тартара Саусс. – тцркцстан тараканы да синантропдур.  

Бязи  таракан нювляри,  мясялян,  Африка  маьарала-

рында  тапылан  маьара  тараканы  (Аллуауделлина  ъавер-

ниъола) гярибя формайа маликдир. Онун эюзляри йохдур, 

бядян  юртцйц  зяиф  пигментляшмишдир,  айаглары  вя 

быьъыглары узунсовлашмышдыр. 

 Филиппин  адаларында  йашайан  бязи  нювляр,  мяся-

лян,  Просоплеъта  семпери  (Шякил 14) юз  эюркями  иля 

парабцзянляри  (коксинеллидляри)  хатырладыр.  Беля  мимик-

рийа ону дцшмянлярдян горуйур. 

 

Шякил 14. Филиппин тараканы Просоплеъта семпери (b), Леис дунло-



пи (a) парабцзянини имитасийа едир (Правдиня эюря) 

 

Тараканларын  мялум  нювляринин 80%-дян  чоху 



тропиклярин мешяляриндя рцтубятлилийи йцксяк олан ярази-

лярдя  йашайырлар.  Бу  яразилярдя  йашайан  бязи  нювляр 

 

49 

щятта  цзмя  габилиййятиня  маликдир.  Тропиклярдя  йайыл-

мыш  тараканларын  бязи  нювляри  йыхылмыш  аьаъларын 

чцрцмякдя олан одунъаьы иля гидаланырлар. 

Орта Асийанын эилли сящраларында Полйпщаэа саус-

суреи  нювц  эениш  йайылмышдыр.  Инкишафлары 3-4 иля  баша 

чатыр. Бу нювцн диши фярдляринин узунлуьу 4,5 см-я ча-

тыр.  Юн ятрафларынын  балдырлары  гысадыр,  пянъяляри 9 узун 

бизъикляря маликдир вя онларын кюмяйи иля торпаьа гуй-

лана  билирляр.  Арха  ятрафлары  узундур.  Йахшы  инкишаф  ет-

миш ганадцстлцкляри вя ганадлары вар. 

Сящранын  гураг  шяраитиня  дюзмяк  цчцн 

П.сауссуреи сутканын эцндцз саатларында эямириъилярин 

йувасында  вя  йа  кол  биткиляринин  алтында  торпагда  эиз-

лянирляр. 

Орта  Асийанын  даьлыг  яразиляриндя  ашкар  едилмиш 

22 нюв тараканын 13 нювц ендемикдир. Онлардан дашлы 

йамаъларда  йайылмыш  Тартароблатта  каратавиъа  нювц 

тамамиля  ганадсыз  олуб  дашларын  алтында  йашамагла 

рцтубятя олан тялябатыны юдяйир. Бядянляринин узунлуьу 

9-19  мм-дир.  Чох  щярякятлидирляр.  Еркяк  фярдляриня 

май-ийун айларында,  диши  фярдляря  ися  ил  бойу  раст эял-

мяк олар. 

 Диэяр  ганадсыз  таракан  Узаг  Шяргин  Приморск 

юлкясиндя  йайылмыш  реликт  таракан  Ърйптоъеръус  ре-



лиътус-дур.  Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  ъями 3 нювц  бир-

ляшдирян Ърйптоъеръус ъинсинин юзц реликтдир. 

Тараканларын 3600-дян  артыг  мцасир  нювц  мя-

лумдур.  Азярбайъанда 11 нювц  гейд  едилмишдир  (Ся-

мядов, 2004). 

 

Дястя Мантоптера вя йа  

Мантодеа - Дявядялляйиляр 


 

50 

 

Орта вя ири юлчцлц, узунсов бядянли, йыртыъы щяшярат 

нювляридир.  Онларын  юн  айаглары  тутуъу  функсийа  дашы-

дыьындан  юн  дюш  чох  узундур.  Орта  вя  арха  айаглары 

эязиъи  типдядир.  Баш  цчбуъаг  формалыдыр,  аьыз  апараты 

эямириъи  типдядир,  быьъыглары  чохбуьумлудур,  адятян 

сапвари, надир щалларда ися лялякваридир. Бязи нювлярдя 

щяр ики ъцт ганадлар йахшы инкишаф етмишдир, диэярлярин-

дя онлар гысалмышдыр, аз бир гисминдя инкишаф етмямиш-

дир. Юн ганадлар енсиз, арха ганадлар енли олуб, анал 

нащийядя  йелпикваридир.  Юн  айагларын  чанаг  вя  балдыр 

щиссяси  узунсовлашмышдыр.  Гарынъыьын  зирвясиндя  чох-

буьумлу серкиляр вардыр.  

Типик  натамам  метаморфозлудурлар.  Йумурта  та-

раканларда  олдуьу  кими  оотеканын  ичярисиня  гойулур. 

Биринъи йашда олан сцрфяляр диэяр сцрфялярдян фяргли ола-

раг  гыса  юн  айаглара  маликдир,  бядянляри  тиканлы  ахча 

иля юртцлцдцр, гарынъыьын сонунда ики ядяд гуйруг сап-

варидир. Сцрфя инкишаф едяряк 7-8 дяфя габыг дяйишир.  

Дявядялляйилярин  щям  сцрфяляри,  щям  дя  йеткин 

фярдляри  пусгуда  дурмагла  ов  едирляр.  Кичик  йашлы 

сцрфяляри  мянянялярля,  милчяклярля  вя  диэяр  щяшяратла 

гидаланырлар.  Бязи  тропик  нювляр  щятта  гушлара,  гур-

баьалара вя кяртянкяляляря щцъум едирляр.  

Чюл  ландшафтында  йашайан  дявядяллякляринин  йашыл 

рянэи отлар гурудугда гонурлашыр.  



Мантоптера  дястяси 2000-дян  чох  нювя  маликдир. 

Емпусидае  фясилясиндян  олан  нювлярин  башы  цзяриндя 

бязякли конусвари чыхынты вардыр (шякил 15). 



Мантиаде фясилясиндян олан нювлярдя башын юн тя-

ряфиндя  чыхынты  йохдур.  Мантоптера  дястясинин  ян  ха-

рактерик  нювц  ади  дявядялляйидир  (Мантис  релиэиоса  Л.

 

51 

(шякил 15). Онун узунлуьу 5-6 см-я чатыр, йашыл вя йа 

гонур-сары рянэдядир.  



  

 

 

 

 

 

Шякил 15. Дявядялляйиляр  (А.К.Брод-

скийя  эюря).  А-Емпуса  фасъиата 



Брулле  нювцнцн  диши  фярдинин  башы. 

Б-Мантис релиэиоса Л. Цмуми эюрц-

нцшц.

 

 

 

 



Азярбайъанда 8 нювц  гейдя  алынмышдыр  (Бога-

чев, 1951).  

 

Дястя Ысоптера - Термитляр 

 

Термитляр колонийа (аиля) щалында йашайырлар. Коло-



нийанын цзвляри бир нечя сосиал (иътимаи) касталара (тя-

бягяляря) диференсиаллашмышлар (шякил 16). 

 


 

52 

 

 



Шякил 16. Аъантщотермес ащнэерианус Жаъ. Нювцн касталары: 1-

ясэяр, 2-ишчи, 3-ганадлы йеткин фярд, 4-ганадларыны итирмиш ча-

ричя. 

  

Колонийа  цзвляри  арасында  цч  каста:  чохалмаьа 



габил  олмайан  ишчи  фярдляр,  чохалмаьа  габил  олмайан 

ясэярляр вя чохалмаьа габил олан еркяк вя диши фярдляр.  

Термитлярин аьыз апараты эямириъи типдядир. Быьъыг-

лары сапвари олуб, бядяндян гысадыр. Йалныз чохалмаьа 

габил  олан  фярдлярдя  ганадлар  олур  вя  сонрадан 

ъцтляшмя  баш  вердикдян  сонра  онлар  итирилир.  Ганадлар 

пярдяшякилли  (зар)  олуб,  узундурлар.  Арха  ганадлар 

анал  щиссядя  йелпикшякилли  сащяйя  малик  дейил.  Га-

рынъыьын сонунда (1-8) буьумлардан ибарят олан серэи-

ляр вардыр.  

Термитлярин  постембрионал  инкишафы  натамам  ме-

таморфозла  эедир.  Бунларда  натамам  метаморфоз 

ясасында  каста  (тябягя,  силк)  полиморфизми  инкишаф  ет-

мишдир. 


 

53 

Термитлярин сцрфясиндя ганад башланьыълары вя диэяр 

каста яламятляри олмур. Онларын бядян юртцйц зяиф скле-

ритляшмишдир, адятян аь рянэли олурлар. Бу сябябдян бя-

зян термитляри “аь гарышга” да адландырырлар. Термитлярин 

бцтцн касталары сцрфя мярщялясини кечирляр. Ясэярлярдя-

ки  инкишаф  мярщяляси  сцрфянин  ишчи  вя  йа  нимфасынын 

ясэяря  чеврилмясидир.  Щямин  мярщялядя  морфоложи  ъя-

щятъя ясэяря охшайыр, лакин башын бязи структурлары щяля 

тамам  формалашмайыбдыр,  бядянин  пигментляшмяси 

эетмямишдир.  Ясэяр  кастанын  ясас  функсийасы  йуваны 

дцшмяндян горумагдыр. Онлар йуваны дцшмяндян го-

румаг  цчцн  эцълц  мандибулалардан  истифадя  едир  вя 

башыны  йуванын  эиряъяйиня  дцртяряк  алын  вязисиндян 

дцшмян цзяриня йапышганлы секрет (майе) чиляйир.  

Ишчи термитляр ганадсыздырлар, ъинси органлары инкишаф 

етмямишдир. Онлар йуваны гурмагла, гида топлайыб йу-

вайа  эятирмякля,  сцрфяляри,  ясэярляри  вя  ъинси  фярдляри 

йедиздирмякля колонийайа гуллуг едирляр.  

Нимфа  сцрфянин  ганад  башланьыъына  малик  олан 

инкишаф мярщялясидир. Онлар бир нечя дяфя габыг дяй-

ишдикдян сонра имагойа чеврилирляр. Ганадлы имаголар 

дястя  щалында  йувадан  учдугдан  сонра  ганадларыны 

сындырырлар. Сонра онлар ъинси тяряфдаш тапдыгдан сонра 

гапалы бир сащяйя кечиб йени колонийанын ясасыны гойур-

лар.  Диши  фярдин  гарынъыьы  долу  кися  шяклиндя  шишир  вя  бир 

диши фярд (шащ) бир суткада 80 миня гядяр йумурта гой-

урлар.  


Термитляр гапалы щяйат тярзи сцрцрляр. Торпагда вя 

одунъагда  колонийалар  ямяля  эятирирляр.  Бязи  тропик 

нювляри  хцсуси  йерцстц  йувалар  (термит  еви)  уъалдырлар. 

Термтляр  тябиятдя  маддялярин  дювранында  мцщцм  рол 

ойнасалар да онларын яксяриййяти аьаъ тикилиляря, китаб-


 

54 

лара, мебеля ъидди зийан вурурлар. 

Термитлярин  яксяриййяти  тропиклярдя,  аз  бир  гисми 

мцлайим гуршагда йашайырлар.  

Термитляр  дястясиня  аид  олан 2500-дян  артыг  нюв 

ашкар  едилмишдир.  Онлардан  бир  нювц  Ретиъулитермес 



луъифуэус  Росси  Азярбайъанда  гейд  едилмишдир.  Орта 

Асийада  тцркцстан  термити – Аъантщотермес  туркеста-



ниъус Жаъ. эениш йайылмышдыр вя тикилиляря зийан вурур.  

 

Дястя Плеъоптера – Бащарчылар 

 

Бязи мцяллифляр (Щ.Росс, Ж.Росс, З.Росс) бу дяс-



тяни  Плеъоптера  адландыры-

лан хцсуси дястя цстлцйцня 

аид  едирляр.  Бу  дястяйя  ки-

чик вя орта юлчцлц, узунсов 

бядянли  (шякил 17) примитив 

щяшярат нювляри аиддир. Про-

гнатик  баша  маликдирляр. 

Быьъыглары  узун  вя  чох-

буьумлудур. 

Як-


сяриййятинин  аьыз  апараты 

редуксийайа 

уьрамышдыр. 

Яэяр  функсионал  аьыз  апа-

раты  варса,  эямириъи  типдя-

дир.  Дюш  сегментляри  ейни 

юлчцлцдцрляр.  Щяр  ики  ъцт 

ганадлары  пярдяшякиллидир, 

узунуна  дамарлар  шахя-

лянмишляр.  Арха  ганад-

ларындакы анал сащя йелпик шякиллидир. Бязи бащарчыларда 

ганадлар  гысалмыш  вя  йа  итирилмишдир.  Айаглары  эязиъи 



Шякил 17. Бащарчынын 

(Перла  Эеоффр  (Перлидае) 

цмуми  эюрцнцшц  (А.К. 

Бродскийя эюря). 

А.Л

.-анал 


пай (дилим).  

 

55 

типдядир  вя  пянъяляри  цч  буьумлудур.  Гарынъыг  он-

буьумлудур,  онун  сонунда  узун,  чохбуьумлу,  аз 

щалларда гысалмыш буьумсуз серкиляр йерляширляр. 

Натамам метаморфозлудурлар. Сцрфяляри суда йа-

шайыр,  хариъи  эюрцнцшцня  эюря  йеткин  фярдляря  бянзя-

йирляр, онлардан ганадларынын вя хариъи ъинси органлары-

нын олмамасы иля фярглянирляр. Трахейа гялсямяляри бя-

зи  нювлярдя  йарпагвари,  яксяр  щалларда  сапвари  олуб, 

дюш вя гарынъыьын мцхтялиф сегментляриндя йерляширляр. 

Сцрфянин  инкишафы 1-3 иля  баш  верир  вя 24 дяфяйя 

гядяр габыг дяйиширляр. 

Бащарчыларын ганадсыз нювц Ъапниа лаъустра-нын ня-

инки  сцрфяси,  щямчинин  йеткин  фярди  дя  суда  йашайыр. 

Нимфалары  вя  йеткин  фярдляри  бядян  сятщи  иля  тяняффцс 

едирляр.  Онлар  Калифорнийа  вя  Невада  штатларынын  сяр-

щяддиндяки  Тахо  эюлцндя 30-120 м  дяринликдя  йа-

шайырлар.  

Бащарчылар  дястясинин 2000-дян  артыг  нювц  ашкар 

едилмишдир.  Бу  дястя  ики  йарымдястяйя  бюлцнцр:  Фили-

палпиа (сап палплылар) вя Сетипалпиа (назик палплылар). 

Филипалпиа  йарымдястясинин  нцмайяндяляринин  йеткин 

фярдляри эямириъи аьыз апаратына маликдирляр. Щям сцрфяля-

ри, щям дя йеткин фярдляри биткилярля гидаланырлар. Сетипал-

пиа йарымдястясинин йеткин фярдляри гидаланмырлар, сцрфя-

ляри йыртыъыдырлар. Бащарчыларын характерик ъинси Перла-дыр.  

Азярбайъанда 45 нювц  ашкар  едилмишдир  (Гасымов 

Я.Щ.). 


 

Дястя Ембиоптера - Ембиляр 

 

 

Кичик вя орта юлчцлц (4-20 мм) нювлярдир (шякил 18). 

Хариъи эюркямляри архаиклийиня эюря бащарчылара бянзя-


 

56 

сяляр  дя  онлардан  назик  силиндрик  бядяня,  эюзъцклярин 

олмамасы иля, йастылашмыш прогнатик башла инкишаф етмиш 

мандибулаларла, икибуьумлу серэилярля вя щяйат тярзи иля 

фяргляринляр.  Ембилярин  юн  айагларынын  пянъяляри  енлиля-

шиб ипяк торлу бору тохумаьа хидмят едирляр. Аьыз апа-

ратлары  эямириъи  типдядир.  Дястянин  нцмайяндяляри  гуру 

аьаъ  габыгларынын,  дашларын,  торпаьын  вя  чцрцмякдя 

олан  битки  галыгларынын  арасында  тохудуглары  ипяк  бо-

руъуглар  ичярисиндя  йашайырлар.  Ембиляр  щям  юня,  щям 

дя архайа доьру щярякят едирляр. 

 

Шякил 18. Ембиляр (Ромосеря эюря). 

  

Ембилярин  диши  фярдляри  ганадсыз  олдугларындан 



нимфайа охшайырлар, еркякляря нисбятян эюзляри аз инки-

шаф  емишдир,  серкиляри  симметрикдир  вя  агрессивдирляр. 

Бир  чох  щалларда  дишиляр  ъцтляшмядян  сонра  еркякляри 

йейирляр.  Еркяк  фярдляр  гидаланмырлар,  онларын  йахшы  ин-

кишаф  етмиш  мандибулалары  ися  ъцтляшмя  заманы  диши 

фярди тутуб сахламаьа хидмят едир.  

Бир  чох  щалларда  ембиляр  топлу  щалында  йашасалар 

да,  фярдляр  арасында  колониаллыг  яламяти  вя  касталара 

диференсиаллашмасы мювъуд дейил.  

 

57 

Авропанын  ъянубунда  ил  ярзиндя бир нясил  верирляр. 

Сцрфя  мярщялясиндя  гышлайырлар.  Битки  мяншяли  гида  иля 

гидаланырлар. Бязи нювляри зийанвериъидир.  

Ембилярин 200-дян чох нювц ашкар едилмишдир.  

Кечмиш ССРИ яразисиндя ики нювц: Щаплоембиа со-

лиери  Рамб.  вя  Ембиа  тартара  Саусс.  нювляри  йашайыр. 

Ембиа  тартара  бизим  республиканын  Абшерон  йарыма-

дасында ашкар едилмишдир. Орта Асийанын дашлы сящрала-

рында  тцркцстан  ембиси  (Ембиа  тартара)  мювъуддур. 

Ембилярин  ян  ири  нювляриндян  бири  Щималайда  йашайан 

нящянэ ембидир (Ембиа мажор). 

 

 



 

 

Ембиа мажор (Ембиопте-



ра) 

Фром А.Д. Иммс, 1913 



Шякил 19.1- ганадлы еркяк 

фярд, 2 – ганадсыз диши  



 

 

 

 

 

Дястя Эрйллоблаттида вя йа 

Нотоптера – Таракансисякляр 

 

1914-ъц илдя Гярби Канаданын Алберта яйалятиндя 

тапылан бир щяшярат нювц ентомологлар арасында бюйцк 

мараьа  сябяб  олду.  Бу  щяшяратын  щансы  дястяйя  аид 

олдуьуну мцяййян етмяк чятин иди. Бязи яламятляриня 

эюря  о  сисякляря,  диэяр  яламятляря  эюря  тараканлара 



 

58 

охшайырды.  Бу  сябябдян  щяшяратын  аид  олдуьу  ъиндя 



Эрйллоблатта (Эрйллус – сисяк, Блатта – таракан) ады ве-

рилди. 


Дястянин 7 нювц АБШ вя Канадада, 2 нювц Йа-

понийада,  бир  нювц  Русийа  федерасийасынын  Приморск 

вилайятиндя  ашкар  едилмишдир.  АБШ-ын  Калифорнийа  шта-

тында тапылмыш бир нюв – Эрйллоблатта барбери нювц дя-

низ  сявиййясиндян 1500 м  щцндцрлцкдя  йашайыр.  Щя-

мин нюв типик криофил олуб, нямишлик йерлярдя вя бузларын 

арасында йашайыр. 

Бу 


дястянин 

систематик 

мювгейи вя филоэенийасы щаггында 

ващид  нюгтейи-нязяр  йохдур.  Ен-

томологларын  яксяриййяти  онлары 

палеозойда  нясли  кясилмиш  Про-



тоортщоптера  дястясинин  нцмай-

яндяляри щесаб едирляр.  

Диэяр тятгигатчылар онлары дя-

ри  ганадлыларын  яъдадлары  иля  йа-

хынлашдырырлар.  Йалныз  Эрйллоблатти-

дае адлы бир фясиля вардыр. 

Орта юлчцлц, узунсов бядянли 

щяшярат  нювляри  олан  тараканси-

сяклярин  башы  цзяриндя  узун 

быьъыглар, кичик эюзляр вя типик эя-

мириъи  аьыз  апараты  вардыр  (шякил 

20).  Айаглары  назик  олуб, 5 

буьумдан  ибарят  олан  пянъяляри 

вардыр.  Гарынъыьын  сонунда  при-

митив  гурулушлу  йумуртагойан 

вардыр.  Щям  еркяк,  щям  дя  диши 

фярдляринин  серкиляри  сяккиз  вя  йа 



Шякил 20. Эрйллоб-

латта 


ъам-

подеиформис  (Ессиг-

дян), 1-антенналар, 2-

максиллйар  палп, 3-

епикраниал  тикиш, 4-

юн дюш, 5-орта дюш, 

6-арха 

дюш, 7-


сергиляр. 

 

59 

доггуз  буьумлудур.  Гриллоблаттидляр  Шимали  Америка-

нын, Йапонийанын вя Русийанын (Приморйе юлкяси) яра-

зисиндя  маьараларда вя даьлыг яразилярдяки бузлагларын 

сярщяддиндя ашкар едилмишдир. Эрйллоблаттидляр типик крио-

филляр олуб, илин сойуг вахтларында активдирляр. Онлар юлмцш 

вя йа зяифлямиш щяшярат нювляри вя диэяр цзви галыгларла 

гидаланырлар. Диши фярдляр мамыра вя йа торпаьа гара ря-

нэли йумурталар гойурлар.  

 

Дястя Пщасмотоптера – Чюпъяляр 

вя йа чюпъцкляр 

 

Бу дястянин нцмайяндяляринин бядяни бязи нюв-



лярдя чюпшякилли, диэярляриндя йарпагваридир. Ян ири ню-

вцнцн узунлуьу 35 см-я чатыр. Чюпшякилли нювляри щят-

та йахын мясафядян беля гуру будаг вя йа битки эюв-

дясиндян  айырд  етмяк  чятинлик  тюрядир.  Пщйллиидае  фяси-

лясинин нцмайяндяляри йарпаг шякилли формайа маликдир 

(шякил 21). 

Щям  йарпагшякилли,  щям  дя  чюпшякилли  формаларын 

узун мцддят щярякятсиз дайана билмяси (каталепсийа) 

габилиййяти  онларын  маскаланараг  дцшмяндян  горун-

масыны йахшы тямин едир. Бир сыра чюпъялярдя мцдафия, 

бядянин эюрцнян щиссялярини маскалайан рянэи иля йа-

нашы сакит щалда эизли галан бядян щиссялярини нцмайиш 

етдирмяк габилиййяти дя вардыр. (Шякил 21). 


 


Yüklə 1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin