Я. М. Щцмбятов м. Г. Ялийева



Yüklə 1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/11
tarix14.04.2017
ölçüsü1 Mb.
#14102
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

60 

 

Шякил 21. Чюпъялярдя ишыгвермя габилиййятиня малик 

                    олан горуйуъу рянэ (Правдиня эюря) 

1.

 



Аруаноидеа эрубанери; 

 2. Тропидодерус рщомбус  

От  эювдясини  имитасийа  едян  малай  чюпъяси 

(Аруаноидеа эрубанери) ганадларыны йыьдыгда парлаг йашыл 

рянэдя  эюрцнцр.  О,  ганадларыны  ачдыгда  мялум  олур 

ки, онун ганадларынын енсиз ганад лювщясиндян башга 

галан щиссяси чящрайы рянэдядир. 



Тропидодерус рщомбус нювцнцн арха ганадларынын 

зар щиссяси рянэсиздир, лакин ганад лювщясинин ясас щис-

сясиндя парлаг гырмызы рянэ вардыр. Йухарыда эюстярилян 

нювляр йахшы учмаг габилиййятиня маликдирляр вя ганад-

ларынын  парлаг  рянэини  учуш  заманы  нцмайиш  етдирирляр. 

Беля  рянэ  ишыг  партлайышы  тясири  йаратдыьындан  ону  ишыг 

партлайышы  рянэи  адландырырлар.  Бязи  щалларда  рянэ  горху-

зуъу характер дашыйыр. Мясялян, йени Щебрида адаларын-

да йашайан Ънипсус рщаъщис нювц гысалмыш ганад цст-

лцкляриня вя ганадлара малик олдуьундан учмаг габи-

лиййятиня малик дейилдир. Сакит щалда онун боз-гонур ря-

нэи  ону  тамамиля  нязяря  чарпдырмыр.  Сакит  дайанмыш 

фярди наращат етдикдя о, кичик ганад цстлцклярини галдыра-

раг  парлаг  кармин  рянэиндя  олан  арха  ганадларыны 

нцмайиш етдирир. 

Чюпъялярин  мцдафия  уйьунлашмаларындан  бири  дя 

 

61 

онларда  автотомийа  щадисясинин  олмасыдыр.  Тящлцкя 

щисс етдикдя чюпъянин бязи нювляриндя бурма иля буд 

арасында  ятраф  гырылыр  вя  йеря  дцшцр.  Бядянин  итирилмиш 

щиссяляри сонрадан асанлыгла бярпа олунур. 

Чюпъяляр биткилярля гидаланырлар. Мараглыдыр ки, чюп-

ъялярин тябии дцшмянляри олан гушлар вя диэяр йыртыъыла-

рын фяал олдуьу вахтларда чюпъяляр аз щярякятли вя ка-

талептик  вязиййятдя  олурлар.  Мясялян,  Индонезийада 

йашайан чюпъяляр эцнцн исти вахтларында (эцнорта) фя-

ал олдуглары щалда, сящяр вя ахшам чаьларында йыртыъы-

ларын фяаллыьы заманы чюпъяляр щярякятсиз олурлар. 



Пщйллиидае  фясилясиндян  олан  йарпагвари  формалы 

чюпъяляр ганадцстлцкляринин рянэини дяйишя билирляр.  

Фазмоптераларын  башы  прогнатик,  айаглары  эязиъи, 

серэиляри  бирбуьумлудур.  Хцсуси  ешитмя  вя  ъырылты  ор-

ганлары йохдур.  

Чюпъялярин  гойдуьу  йумурта  битки  тохумаларына 

охшайыр вя бир нечя ил щяйаты габилиййятини сахлайыр. 

Чохлу  сайда  нювляри  партеноэенетик  йолла  чохал-

ма  габилиййятиня  маликдир.  Чюпъялярдя  автотомийа  вя 

реэенерасийа габилиййяти йахшы инкишаф етмишдир. 

Дястянин 2500-дян  чох  нювц  ашкар  едилмишдир. 

Нювлярин  бюйцк  яксяриййяти  тропиклярин  сярщяддиндян 

кянара  чыхмыр.  Кечмиш  ССРИ  яразисиндя  йедди  нювц 

гейд едилмишдир.  

Азярбайъанда  йеэаня  нюв – Лоъщодидае  ъинсиня 

аид  Рамулус  битуберъулатус  Ретл.  нювцдцр  (Богачов, 

1951). 


 

62 

 

 



Шякил 22. А-Ъараусиус моросус (щинд ъюпъяси); Б-Пщйллиум сп. 

(йарпагбядян); (Летбуд вя Ленгрота эюря). 

Щиндистандан  кечмиш  ССРИ-  йя  интродуксийа  едилмиш  Ъара-

усиус моорсус Бр. бир чох ентомолоэийа лабораторийаларында 

артырылыб чохалдылыр. 



Дястя Ортщоптера вя йа 

Салтаторийа – Дцзганадлылар 

 

Ортщоптера дястясиня орта вя ири юлчцлц щяшярат нюв-

ляри дахилдир. Яксяр нювляриндя алын щиссяси юндян архайа 

доьру чяпяки яйилмишдир. Эямириъи аьыз апаратына малик-

дирляр. Быьъыглары чохбуьумлудур. Бязи нювлярдя бядян-

дян  узундур.  Дцзганадлыларын  щамысында  ашаьы  салла-

нан  ири  юлчцлц  юн  дюш  олмасы  характерикдир.  Юн  вя  орта 

айаглары  (данадишилярдян  башга)  эязиъи,  арха  айаглары 

тулландырыъыдыр. Арха айагларынын буд щиссяси йоьун, бал-

дыр щиссяси назик вя узундур. 

Дяришякилли  юн  ганадлар  енсиз  олуб,  ганад  цстлц-

 

63 

йцня чеврилмишдир. Арха ганадлар енлидир, пярдя вя йа 

зар  типлидыр,  сакит  щалда  юн  ганадларын  алтында  йелпик 

шяклиндя  гатланыр.  Бязи  нювляри  гысаганадлы,  аз  бир 

гисми  ися  цмумиййятля  ганадсыздыр.  Гарынъыьын  со-

нунда  бир  буьумлу  серкиляр  йерляшир.  Сисяклярдя 

(Эрйллидае) вя данадишиляриндя (Эрйллоталпидае) сергиляр 

узун  вя  мцтящяррикдирляр.  Дцзганадлыларын  яксяриййя-

тинин диши фярдляри йумуртагойан апарата маликдир. Йу-

муртагойан  апарат  шалаларда  (Теттиэониидае)  узун 

олуб,  гылынъ  вя  йа  орагваридир,  сисяклярдя  (Эрйллоидеа

гарпунвари,  чяйирткялярдя  (Аъридоидеа)  гыса  олуб,  га-

зыъы типдядир. Дцзганадлыларын яксяриййяти ъырылты органы-

на маликдир. Сисяклярдя вя шалаларда щямин орган га-

над  цстлцкляриндя  вя  арха  айагларын  балдырынын  дахили 

сятщиндя йерляшир. Сисяклярин вя шалаларын ешитмя орга-

ны  (тимпонал  орган)  юн  айагларын  балдыр  буьумунда, 

чяйирткялярдя ися гарынъыьын биринъи буьумунун йанла-

рында йерляшир.  

Дцзганадлылар  майаланмыш  йумуртаны  яксяр  щал-

ларда  торпаьа,  надир  щалларда  ися  битки  тохумаларына 

гойурлар.  Чяйирткяляр  юз  йумурталарыны  торпагда  дц-

зялтдикляри  кцпяъиклярин  (кисяъиклярин)  ичярисиня  гойур-

лар. (Шякил 23). 


 

64 

 

Шякил 23. Йумурта иля долу кцпяъикляр. Солдан - кючяри чяй-

ирткянин  (Locusta migratoria)  кцпяъийи;  Саьдан – 

галынбашлы  чяйирткянин  (Stenobothrus lineatus

кцпяъийи 

(Правдиня эюря) 

 

Йумуртадан  чыхан  сцрфялярин  инкишафы  натамам 



метаморфозла эедир. Икинъи йашда олан сцрфялярдя артыг 

ганад башланьыълары нязяря чарпыр.  

Дцзганадлылар  бцтювлцкдя  исти  севян  организимляр 

олуб, ачыг яразилярдя йашайырлар, аз бир гисми ися мешя 

юртцйцнцн алтында артыб чохалырлар.  

Еколожи  хцсусиййятляриндян  асылы  олараг  Г.Й.Бей-

Бийенко  онларын  ики  «щяйат  формасы»ны  мцяййян  ет-

мишдир: фитофилляр вя геофилляр. Фитофиллярин бир гисми харто-

бионт - от  биткиляри  иля  гидалананлар,  диэяр  гисми  ися 

тамнобионтдур (аьаъ вя кол биткиляри иля гидалананлар).  

Эеофилляр (торпаьын сятщиндя вя алтында йашайырлар) юз 

нювбясиндя ачыг эеофилляря вя геобионтлара бюлцнцрляр.  

Дцзганадлыларын  бюйцк  яксяриййяти  фитофаг,  бир  сыра 

нювляри ися облигат йыртыъылардыр.  

 

65 

Ортщоптера  дястяси 20 миндян  артыг  нювц  бирляшди-

рир.  Битки  гидалы  дцзганадлыларын  бюйцк  яксяриййяти  кянд 

тясярцфаты биткиляринин тящлцкяли зийанвериъиляридир. 

Онлардан кючяри чяйирткя (Лоъуста миэраториа), мя-

ракеш  чяйирткяси  (Доъиостаурус  мароъъанус),  италийа 

чяйирткяси (Ъаллиптамус италиъус), туран чяйирткяси (Ъ.ту-



раниъус)  вя  сящра  чяйирткяси  (Същистоъеръа  эреэфариа

сцрцляри  кянд  тясяррцфаты  биткиляри  цчцн  даща  тящлцкяли-

дир. 

Лоъуста миэраториа эениш ареалы дахилиндя 7 йарым-

нюв  ямяля  эятирир.  Бизим  республикамызда  онлардан 

Асийа  кючяри  чяйирткяси  йарымнювц  йайылмышдыр.  Онун 

бядянинин узунлуьу 6 см-я гядярдир. Бядяни йашыл йа-

худ гонур, цст чяняляри мави рянэдядир. 

Асийа кючяри чяйирткясинин Азярбайъанда даими чо-

халма йери йохдур. Чай вадиляриндя вя эюллярин ятрафын-

да битян гамышлыгларда йашайыр вя чохалырлар. Бу чяйирт-

кя республикамыза башга йерлярдян дя учуб эяля билир. 

1946-ъы  илдя  Асийа  кючяри  чяйирткяси  юз  тябии  чохалма 

мяканы  олан  Терек  вя  Амудярйа  делталарындан  гал-

хмыш  Хязяр  дянизи  цзяри  иля  учараг  республикамызда 

галмышдыр. 

Мяракеш  чяйирткяси  Орта  Асийада,  Газахстанда, 

Гафгазда,  Крымда,  Ъянуби  Гафгазда,  Аралыг  дянизи 

сащили  юлкялярдя,  Иран  вя  Яфганыстанда  эениш  йайылмыш-

дыр.  Онун  бядяни  сарымтыл-боз  рянэдя  олуб,  цзяриндя 

тутгун  рянэли  халлар  вардыр.  Юн  дюшцн  бел  тяряфиндяки 

тергит  цзяриндя  “Х”-шякилли  нахыш  вардыр.  Ганадцстлцйц 

гарынъыьын  зирвясиндян  архайа  узаныр.  Арха  будлары  алт 

тяряфдян  сарымтылдыр.  Арха  айагларын  балдыр  щиссяси  гыр-

мызы  рянэдядир.  Йеткин  фярдлярин  узунлуьу 25-38 мм-

дир. 


 

66 

Мяракеш  чяйирткяси  Азярбайъанда  ясасян  нисбя-

тян гураг яразилярдя Елдар овалыьы, Боздаь, Мил вя Га-

рабаь  маили  дцзянлийиндя  вя  Абшерон  йарымадасында 

йайылмышдыр.  Бязи  иллярдя  бу  нюв  Иран  вя  Яфганыстанда 

да  артыб  чохалараг  мцхтялиф  юлкяляря  миграсийа  едирляр. 

Мяракеш чяйирткяси ясасян тахыл биткиляриня, бостанлара, 

пахлалы биткилярин якинляриня, памбыьа вя с. зийан вурур. 

Азярбайъанда  тахыл,  техники  вя  тярявяз  биткиляриня 

зийан  вуран  чяйирткялярдян  бири  сящра  чяйирткясидир 

(Същистоъеръа  эреэариа  Форск.).  Йеткин  фярдляри  лимону 

сары  рянэдядир.  Ъинси  йетишэянлийя  чатмамыш  фярдляр 

чящрайы рянэдя олур. Йеткин фярдлярин узунлуьу 6 см-я 

чатыр.  Сящра  чяйирткясинин  даими  йашайыш  йерляри  Африка-

нын  субтропик  вя  тропик  зоналары,  Ярябистан,  Щиндистан 

вя  Пакистандыр.  Сящра  чяйирткясинин  ганадланмыш  сцрц 

фазасы  он  километрлярля  яразиляря  йайыла  билир. 1954-ъц 

илдя  онун  чох  да  бюйцк  олмайан  сцрцсц  шимал-гярби 

Африкадан  Британийа  адаларына  гядяр 2400 км  мясафя 

гят етмишдир. 

1928 вя 1930-ъу иллярдя сящра чяйирткясинин сцрцсц 

Щиндистандан вя Ярябистандан Ъянуби Гафгаза кечя-

ряк кянд тясяррцфатына ъидди зийан вурмушду. 

Азярбайъанын аран районларынын Кцр чайы вадисиндя 

йайылмыш италийа чяйирткяси (Ъаллиптамус италиъус Л.) сарым-

тыл,  тцнд  гонур  вя  йа  ачыг  боз  рянэдя  олуб,  цзяриндя 

боз, йахуд тутгун рянэдя золаглар вардыр. Арха айагла-

рын будлары дахили тяряфдян чящрайы олуб, цзяриндя лякяляр 

олур. 

Ъаллиптамус италиъус Л. республикамызда эениш йайыл-

са  да,  тахыл,  бостан  вя  памбыг  якинляриня  о  гядяр  дя 

зийан вурмур. Онлар ясасян йовшан вя йабаны тахыл бит-

киляри  олан  сащялярдя  вя  йарымсящра  ландшафтында  артыб, 

 

67 

чохалырлар. 

Азярбайъанда 211 нювц  гейд  едилмишдир  (Гулийев, 

2004). 


 

Дястя Щемимерида - Щемимеридляр  

 

Бу  дястянин  нцмайяндяляри  эямириъилярин  ектопара-



зитляридир.  Бядянляринин  узунлуьу  сергилярсиз 8-14 мм-

дир.  Йалныз  тропик  Африкада  йайылмышлар,  Ъриъетомйс  ъин-

синдян олан эямириъилярдя паразитлик едирляр. Сащибин дяри 

тюрямяляри иля гидаланырлар. Диридоьандырлар. Ганадлары вя 

эюзляри йохдур. Бядянляри бел-гарын истигамятиндя йасты-

лашмышдыр, башлары прогнатикдир, быьъыглары гысадыр. Балдыр-

ларынын  зирвясиндя  чцхур  вардыр.  Диши  фярдлярин  гарынъыьы 

йеддинъи  стернитля  нящайятлянир,  еркяк  фярдлярин  доггу-

зунъу  стернити  ассиметрикдир  вя  грифелябянзяр  чыхынтыйа 

маликдир.  Сергиляри  узундур,  йумша-

гдыр,  бирбуьумлудур  вя  цзяри  тцкъ-

цклярля юртцлцдцр.  

Бязи  тятгигатчылар  щемимеридляри 

гулаьаэирянлярин  (Дермаптера)  йа-

рымдястяси  щесаб  едирляр.  Дястянин 

бир ъинси (Щемимерус) вя 8 нювц аш-

кар  едилмишдир.  Ъинсин  ян  характерик 

нцмайяндяси  Щемимерус  щансени 



Сщарп нювцдцр (шякил 24). 

 

 

 

Шякил 24.  Щемимерус  щансени  Щан-

сен вя Ренуйайа эюря. А-бел тяряфдян эю-

рцнцшц, Б-еркяк фярдин гарынъыьынын уъу С-

сергиляр, ст-эенитали лювщясинин стилетябянзяр 

чыхынтысы.

 


 

68 

 

 

Дястя Дермаптера – Дяриганадлылар 

вя йа Гулаьаэирянляр 

 

Дяриганадлылар кичик вя орта юлчцлц (40 мм-я гядяр 

узунлугда)  щяшярат  нювляридир.  Бядянляри  бел-гарын  ис-

тигамятиндя йастылашмышдыр, баш прогнотик типлидир, серки-

ляри гысгаъваридир (шякил 25).  

 

69 



 

Шякил 25.  Дяриганадлыларын  еркяк  фярдляри  (Бей-Биенкойа 

эюря).  А-Форфиъула  ауриъулариа  Л.-ади  гулаьаэирян,  Б-Ф. 



томис Кол-диррик гулаьаэиряни.  

 

Серкиляр  ясасян  щцъум  вя  мцдафия  органларыдыр. 



Бундан  башга  еркяк  фярдляр  сергилярдян  ъцтляшмя 

заманы ъинси тяряфдашы тутуб сахламагда истифадя едир-

ляр.  

Гысалмыш юн ганадлары дяришякилли ганад цстлцйцня 



чеврилмишдир.  Икинъи  ъцт  ганадлары  пярдяшякилли  (зар) 

олуб, сакит щалда щям ениня, щям дя узунуна истига-

мятдя гатланараг ганад цстлцйцнцн алтына йыьылыр. Бя-

зи нювлярин арха ганадлары йохдур. Баш демяк олар ки, 

цряк  формасындадыр.  Быьъыглары  гысадыр,  аьыз  апараты 

эямириъи типдядир.  

Бцтцн яламятляриня эюря дяриганадлылар ортоптероид 


 

70 

олсалар да онлардан политрофик овариоллу йумурталыгларла 

вя еркяк фярдлярин ъцт копулйатив органа малик олмала-

ры иля фярглянирляр.  

Бязи  нювлярин  гарынъыьынын  икинъи  вя  цчцнъц  буьу-

мунда  зящяр  вязиляри  вардыр.  Онлар  тящлцкяли  щалларда 

щямин  вязлярдян  тягибчилярин  цзяриня  зящяр  чиляйирляр. 

Гарынъыьын  сегментляшмяси  тараканларла  охшарлыг  тяш-

кил едир.  

Айдын нязяря чарпан ъинси диморфизм мювъуддур.  

Дяриганадлылар  истилик  вя  рцтубятсевян  нювлярдир. 

Эеъя  чаьларында  фяалдырлар,  эцндцзляр  мцхтялиф  юртцлц 

йерлярдя эизлянирляр.  

Битки вя щейван мяншяли гида иля гидаланырлар. Бязи 

нювляри зийанвериъидир.  

Дястянин 1200-дян  чох  нювц  ашкар  едилмишдир. 

Эениш  йайылмыш  нювляри  Форфиъула  ауриъулариа  вя  Ф.  то-

мис нювляридир. Бязи нювляри йыртыъы олуб, мцхтялиф щяшя-

рата вя щюрцмчякляря щцъум едирляр.  

Дяриганадлылар натамам метаморфозлудурлар.  

Диши фярдляр йумуртаны юртцлц чухурлара вя йа йува-

лара  топаларла (50-80 ядяд)  гойурлар.  Дишиляр  нясил 

гайьысына галараг щямин йумурталары горуйурлар.  

Азярбайъанда 7 нюв гулаьаэирян мялумдур (Аб-

динбяйова А.Я.) 



 

Дястя Зораптера – Зораптерляр 

 

ХХ ясрин яввяляриндя елмя мялум олан бу дястя-



нин нцмайяндяляри кичик юлчцлцдцрляр (3 мм-я гядяр). 

Бядянляри зяиф пигментляшмишдир. Зораптерлярин ейни бир 

нювцнцн  бир-бириндян  фярглянян  ики  мцхтялиф  формасы 

(диморфизм) мювъуддур. Фярдлярин аз бир гисми тутгун 

 

71 

рянэли  олуб,  ганадлара,  эюзляря  вя  инкишаф  етмиш  аьыз 

органына маликдирляр (шякил 26). 

 

 



Шякил 26. Зораптерляр (Ромосеря эюря) 

 

Диэяр  фярдлярин  ганадлары,  эюзляри  вя  эюзъцкляри 



олмур. Надир щалларда рудиментар эюз вя эюзъцйя ма-

лик олурлар.  

Беля диморфизмин сябябляри щяля елмя мялум дей-

илдир. Щямин формаларын щяр икиси чохалма габилиййятиня 

маликдир.  

Щяр  ики  фярдин  башы  овал  формалыдыр.  Аьыз  органлары 

эямириъи типдядир, быьъыглары доггуз буьумлу, сергиляри 

бир буьумлудур.  

Ганадлардакы  дамарларын  редуксийасы,  щипогнатик 

башда тикишлярин олмасы, чянялярин гурулуш хцсусиййят-

ляри  вя  малпиги  боруларынын  сайынын  азалмасы  кими  яла-

мятляр  зораптерляри  гуру  от  йейянляря  (Псоъоптера

йахынлашдырыр.  Буну  нязяря  алан  бязи  тятгигатчылар  зо-

раптерляри щемиптероид (Щемиптероидеа) дястя цстлцйц-

ня аид едирляр.  

 Серкилярин вя 11 буьумлу гарынъыьын олмасы онлары иб-



 

72 

тидаи  дцзганадлылара  йахынлашдырыр.  Зораптерлярин  га-

надлы нцмайяндяляринин юз ганадларыны гопарыб атмасы 

хцсусиййяти  термитлярля  охшардыр.  Лакин  зораптерлярдя 

фярдлярин касталара диференсиаллашмасы йохдур.  

Зораптерляр  рцтубят  севяндирляр,  ишыглы  йерлярдян 

гачырлар, сойуьу севмирляр. Чцрцмякдя олан битки га-

лыглары  олан  йерлярдя  йашайараг  эюбяляк  спорлары  вя 

митселиляри иля гидаланырлар.  

Зораптера  дястясиня  аид  олан 22 нюв  ашкар  едил-

мишдир.  Яксяриййяти  тропиклярин  сярщядляриндян  кянара 

чыхмыр.  

Беля бир фикир мювъуддур ки, (Захваткин, 1986) зо-

раптерляр  нясли  кясилмиш  ортоптероид  щяшярата  йахын 

гощумдур.  

Дястянин йеэаня ъинси Зоротйпус адланыр. Бу ъинс 

1913-ъц илдя италийалы ентомологу Ф.Силвестри тяряфиндян 

мцяййянляшдирилмишдир. Ян характерик нцмайяндяси З. 

эуенеесис Силв. нювцдцр.  

 

Дястя цстлцйц Щемиптероидеа - Щемиптероидляр 

  

Бу  дястя  цстлцйцнцн  нцмайяндяляриндя  гарынъыг 

серэиляря вя йа грифелляря малик дейил. Аьыз апараты со-

руъу вя эямириъи типдядир. Юн ганадлары арха ганадла-

ра  нисбятян  йахшы  инкишаф  етмишдир.  Йумурта  боруъуг-

лары политрофик вя йа телотрофик типдядир (йалныз лялякйей-

янлярдя  поноистик  типдядир).  Сцрфянин  инкишафы  мцряк-

кяб натамам чеврилмя (щипеморфоз) иля эедир. 

Щемиптероидляр  юнмотор  олдугларындан  функсионал 

икиганадлылыг  мейли  артыр.  Коксидлярин  еркяк  фярдляриндя 

арха ганадлар тямамиля итирилмишдир. Йалныз Псоъоптера 

вя Маллопщаэа дястяляринин нцмайяндяляриндя ихтисас-

 

73 

лашмыш хцсусиййятляря малик олан эямириъи аьыз апараты 

вардыр.  Сцрфялярин  эюзъцкляри  олмур.  Щемиптероидеа 

дястя цстлцйц ашаьыдакы дястяляря бюлцнцр.  



 

 

74 

Дястя Псоъоптера вя йа  

Ъопеоэнатща – Гуруотйейянляр 

  

Бу  дястяйя  кичик  юлчцлц (1-5 мм  узунлуьунда), 

сапвари быьъыглы, щяр ики ъцт ганадлары пярдяшякилли олан 

щяшярат  нювляри  дахилдир.  Бязи  нювлярдя  ганадлар  гы-

салмышдыр  (шякил 27). Ганадлы  нцмайяндялярдя  сакит 

щалда  ганадлар  бядянин  йанларында  чардагвари  дайа-

ныр.  

 

 

Шякил 27.  Гуруотйейянляр  (Б.  Е.  Кипйаткова  эюря). 1. 

Ампщиэеронтиа Кол. (Псоелдае) ъинсиндян олан ганадлы 

фярд. 2. Липосъелис дивинаториус Мцлл. (Липосъелидае) – ки-

таб бити.  

 

Аьыз  апараты  доьрайыъы  эямириъидир.  Цст  чяняляри 



йахшы  инкишаф  етмишдир,  алт  чянялярин  дахили  чейнямя 

дилимляри хариъи тяряфдя дишъикляри олан, сярт стилетя чев-

рилмишдир.  Щямин  стилетляр  гиданы  йемяздян  яввял 

доьрамаьа  хидмят  едирляр.  Доьрайыъы  аьыз  апараты 



Псоъоптера-лара гуру вя сярт оту йемяйя имкан верир. 

Йалныз бязи Псоъоптерляр биткилярин ъанлы тохумалары иля 

 

75 

гидаланырлар.  

Гуруотйейянляр тяк-тяк вя йа групларла мешя дю-

шяняйиндя,  аьаъ  габыгларынын  алтында  вя  чатларында, 

йуваларда,  дашларын  алтында,  даш  диварларын  чатларында 

йашайырлар.  Яксяр  нювлярин  чохалмасында  щям  еркяк, 

щям дя диши фярд иштирак едир. Лакин бязи нювляри парте-

ноэенез  цсулла  чохалма  габилиййятиня  маликдир. 

Ъцтляшмяздян  яввял  еркяк  фярд  дишинин  гаршысында 

рягс мярасими йериня йетирир.  

Сцрфянин  инкишафы  натамам  чеврилмя  иля  баш  верир. 

Псокоптерлярин  сцрфяляри  тяк-тяк  вя  йа  групларла  ипяк 

торун ичярисиндя йашайырлар.  

Дястянин  нцмайяндяляринин  яксяриййяти  тропик  вя 

субтропик юлкялярдя йашайыр.  

3  йарымдястя  вя 30 фясилядя  груплашдырылан  псо-

коптерлярын 1600-дян артыг нювц ашкар едилмишдир.  

Псокоптерлярин  синантроп  нювляриндян  Троэиум 



пулсаториум  Л. (тозбити)  вя  Липосъелис  дивинаториус  М. 

(китаб бити) нювляри характерикдир. Щяр ики нюв щербариля-

ря,  щяшярат  коллексийалара  вя  китаблара  зяряр  верирляр. 

Бязи  нювляри  гойунларда  паразитлик  едян  сестодларын 

аралыг сащиби щесаб едилир.  

 

Дястя Маллопщаэа – Лялякйейянляр 

 

Лялякйейянляр  кичик  юлчцлц (11 мм-я  гядяр  узун-

лугда),  ганадсыз,  йасты  бядянли,  гыса,  мющкям  айаглы 

вя нисбятян ири башлы щяшярат нювляридир (шякил 28). Онла-

рын яксяриййяти гушларда паразитлик едяряк онун ляляйи, 

епидермиси вя надир щалларда ися гашынмадан зядяля-

нян йердян чыхан ган иля гидаланырлар. Лялякйейянлярин 

бязи  нювляри  мямялилярин  бядяниндя  паразитлик  едяряк 



 

76 

тцкля  гидаланырлар.  Мяншя  етибары  иля  гуруотйейянляря 

йахын  олан  лялякйейянляр  онлардан  паноистик  овариоллу 

йумурталыгла, эюзлярин даща дярин редуксийасы иля, гыса 

антенналарла,  чянялярин  гурулушу  вя  бир  чох  щалларда 

бир-бири иля бирляшмиш дюш сегментляриня эюря фярглянир-

ляр.  Онлар  эцълц  чяняляря  вя  ящямиййятли  дяряъядя 

дяйишиклийя уьрамыш алт чяняляря вя алт додаьа малик-

дирляр.  

Лялякйейянлярин щяр бир нювц бир сащиб нювдя вя йа 

гощум нювлярдя паразитлик едир. Мясялян, Виргула меле-

агридис йалныз щинд тойуьунда, Менаъантщус страмине-

ус  нювц  ися  ев  гушларынын  яксяриййятиндя  (тойуг,  щинд 

тойуьу,  товуз  гушу,  эюйярчин  вя  с.)  паразитлик  едир. 

2600-дян  артыг  нювц  юзцндя  бирляшдирян  лялякйейянляр 

дястяси  цч  йарымдястяйя  айрылыр:  Амблиера,  Ысъщноъера



Рщйнъопщтщирина

Амблиъера йарымдястясинин нцмайяндяляри, башъыглы 

быьъыглара,  прогнатик  баша  маликдир  вя  онларын  дюш  шю-

бясинин  буьумлары  арасын-

да сярщяд вардыр. Ысъ`щно-



ъера-лар  сапвари  быьъыгла-

ра, щипогнатик баша малик-

дирляр,  алт  чяняляри  демяк 

олар  ки,  тамамиля  редук-

сийайа уьрамышдыр. 

Рщйнъопщтщирина-ларын 

димдиквари  узунсов  башы-

нын  уъунда  мандибулалар 

йерляшир. Бу йарымдястянин 

нцмайяндяляри  Щиндистан 

вя Африка филляриндя паразит-

лик едирляр.  


Yüklə 1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin