Yadroning bo’linish rеaktsiyalari

Ulash sxemasida
buyumning tashqi tom oni bilan boshqa 
buyumga birlashish (ulanish) joyi ko'rsatiladi.
6.
Umumiy sxemada
kompleksning tarkibiy qismlari tasvirlanib), 
foydalanish joyida qanday nnontaj qilish haqida m a'lumot beradi.
Buyum elementlarining o'zaro joylashishi sxemada taxminan 
to 'g'ri tasvirlanadi.
7.
Joylashtirish sxemasida 
buyum tarkibiy qismlarining bir- 
biriga nisbatan qanday joylashtirilganligi ko'rsatiladi.
8.
Birlashtirilgan sxemada 
biror maqsadni ko'zlab, ikki- uch 
xil sxemalar turi birlashtirilib tasvirlanishi mumkin. Masalan, 
prinsip>ial va montaj (birlashtirish), biriktirish va ulash sxemalari.
71
Bunday biriktirishlar sxema turi va ko'rinish hujjati bilan 
aniqlanishi lozinn. Masalan, elektr prinsip>ial sxemasi va ulash 
sxemasi.
9
Kom binatsiyalashtirilgan sxemada 
buyum tarkibiga turli
elementlarning ko'rinishlari kiritilishi munosabati bilan, buyum 
uchun bir turdagi sxemalarning bir qanchasini tuzish talab 
qilinadi. Bunday sxemalarni bitta kombinatsiyalashtirilgan sxem 
a
bilan aim ashtirish lozinn bo'ladi, m asalan, elektr-gidravlik 
prinsipial sxema.

---

10.
Turli k o 'rinish va turlar sxemalari.
Bunday sxemalar 
tarmoq standartlari tomonidan joriy etilgan kod, tur va ko'rinish-
larda bajariladi.
Sxemalarning s hifri, u larni o'qish, b ajarishga q o'yiladigan 
talablar ularda qo'llaniladigan shartli grafik belgilar standartlarda 
ko'rsatilgan. Ish jarayonida standartlarning talabiga qat'iy rioya 
qilish talab etiladi.
Sxemaning shifri standartga muvofiq uning turini ko'rsa- 
tuvchi harf va turini belgilovchi raqamdan tashkil topadi. Masala 
n,
pnevm atik strukturali sxema —
P1,
kinem atik funksional 
sxema —
K 2  
va h.k.
Sxemalarda tasvirlanayotgan buyum elementlari ustnna- ust 
tushmasligi va o'qish oson b o 'lish i uchun mazkur elementla 
r
qulay vaziyatda joylashtiriladi. Bundan tashqari, grafik belgilarni
bog'lovchi chiziqlar imkoni boricha kam sinadigan va kesi- 
shadigan bo'lishi hamda parallel bog'lovchi chiziqlar orasidag
masofa 3 mm.dan kam b o 'Imasligi lozim.
Elektr sxemalarda qo'llaniladigan shartli grafik belgilarning 
o'lchamlari standartda berilgani holda boshqa turdagi sxemala 
r
elementlarining o'lchamlari nisbati ularning haqiqiy o'lchamlari 
nisbatiga taxminan mos kelishi lozinn.
Sxemalarda buyumning tarkibiy elementlari raqamlar bilan 
belgilanadi, ya'ni ularning vaziyat raqam belgilari qo'yiladi. Har 
bir elementning tartib raqami harakat boshlanadigan joydan
72

---

boshlab chiqarish chizig'i tokchasiga qo'yiladi. Tokcha ostiga,
kerak bo'lganda, element to'g'risida tushuntirish yoziladi. 
Sxemalar harakatga keltiriladigan joydan boshlab o 'qiladi.
0 'qish paytida har bir elementning shartli tasvirlanishini o'qish 
qiyinlik qilsa, ularni shartli belgilar bilan taqqoslab o'qish tavsiy 
a
etiladi.
Sxema elementlarining shartli grafik Ibelgilari bog'lanish chi- 
ziqlarining yo'g'onligida chiziladi. Bog'lanish chizig'i yo'g'onligi
0,2— 1,0 mm atrofida olinadi. Bitta sxemada barcha chiziqlar bir 
xil tanlangan yo'g'onlikda chizilishi shart. Sxemada barcha shartl
1
grafik belgilar standart tom onidan qabul qilingan vaziyatda 
chizilishi lozinn. Lekm b a'zi maqsadlarni ko'zlab, ularni 90° ga 
burib yoki 180° ga ag'darilb tasvirlash mumkin. Raqamli yoki 
harfli- raqam li belgilari bor sxema elementining shartli grafik 
belgisini 90° yoki 45° ga burib tasvirlashga yo'l qo'yiladi. 
Sanoat va qurilishning barcha tarm oqlaridagi buyum lar 
uchun q o 'ld a yoki avtom atlashtirilgan usulda bajariladigan 
sxemalarning shartli grafik belgilari standart tomonidan umumiy 
tatt)iq qilinishga m o'ljallangan.
Prinsipial elektr sxemalarida elementlar shartli grafikaviy 
belgilar ko'rinishida chiziladi. ESKDda elektr sxemalarning 
shartli grafikaviy belgilanishiga bir necha standartlar bag'ish-
langan, shuning uchun belgilar bilan «Elektrotexnika» kursini 
o'zlashtirgandan keyingina to 'la tanishib chiqish mumkin. 
Buyum I ar u с h u n e lektr s xem a lar e lektr t arm o qlaridan 
uzilgan holatda chiziladi. [Elektr bog'lanish chiziqlari sxema 
formatiga qarab 0,S2 mm. dan 0,6 mm. gacha yo'g'onlikda chi
—
ziladi.
Sxemada tasvirlangan har bir elementning h a rfv a raqamli 
pozitsion nomeri b o 'lish i kerak, bu raqam harfli belgidan va 
elementning tartilb raqamidan tuzilgandir, masalan, konden- 
satorlar
Elektrod- asbob V gayka- polzun G ga mahkamlanadi, gayka

---

polzun D vintdan harakat olilb suriladi.
Vint D ni elektr dvigatel (1) aylantiradi. [Elektr dvigatel vali- 
ning aylanma harakat tezligini kamaytirish uchun chervyakli 
reduktor E qo'llanilgan. Elektr dvigatelining vali chervyakvali 
bilan elastik mufta orqali, chervyakli g'ildirak vali esa vint D bilan
biriktirilgan. Sxemada chervyakli uzatnna ko'rsatilnnagan. 
Elektrod- asbob surilishining yo'nalishini o'zgartirishga elektr 
dvigatelni reversiyalash (harakat yo'nalishini o 'zgartirish), ya'ni
uning valini orqaga aylantirish yo'li bilan erishiladi.
Elektr dvigatelining yuqori regulirovka qilinmaydigan akku- 
mulator batareyasi (3) bilan ketma- ket ulangan rezistor (qar
shilik) (2) gaulanadi. Bunday ulashda batareya qo'shinncha tok 
manbayi bo'ladi. Elektr dvigateli yuqoridagi kuchlanish batareya 
(3) kuchlanishi bilan rezistor (2) dagi kuchlanish orasidagi 
ayirmasiga (farqqa) teng bo'ladi.
Asboblar v a i shlov b eriladigan b uyum o 'rtasida к atta o raliq 
bo'lganda rezistor (2) da kuchlanish pasaym aydi, elektr 
dvigatel vali aylana boshlaydi, bu elektrodlar orasida elektr 
zarrachalari razryadlari hosil b o 'Imaguncha elektrodlar bir- 
birlariga yaqinlashaveradi. Shu paytda rezistor (2) dava elekt 
r
dvigatel yakorida k u ch Ian ish pasayadi (kam ayadi). Agar 
elektrodlarda qisqa tutashuv b o 'lib qolsa, rezistor (2) dagi 
kuchlanishning pasayishi batareya (3) dagi kuchlanishning 
pasayishiga qaraganda katta bo'ladi. Bu holda yuqoridagi 
kuchlanish qutt>lari o 'zgaradi («+» qutlb «— » qutb b o 'ladi) va
elektr dvigatel yuqori orqaga (teskari) aylana boshlaydi, 
elektrodlar esa bir- biridan uzoqlashadi.
75
1. Yagona t)ir belgi (56- 
shakl) shartli belgilanishda joylashishiga 
ko'ra bir nechta ifodalarni tasvirlashi mumkin. Masalan,

---

nuqta
belgisini ko'ramiz.
Bu belgi yordamida o'tkazgichlarning tutashgan joyini (1), 
impulsli quvurlarning tarmoqlanish joyini (2), kontaktlarni
ng
harakatlanuvchi qismini (3), ionli qurilmalarning gaz to 'l 
dirish
nuqtasini (4), ko'p fazali chulg'amlarning neytral nuqtasi 
ni (5),
chulg'amning boshlanish nuqtasini (6), ko'p karrali konta 
kt-
larning yopiq holatdagi nuqtasini (7) sa boshqalarni ifod
alash
mumkin.
2. Turli tipdagi sxemalarda ayni bir belgi berilishiga ko'ra, t 
urli
belgilarni ifodalashi mumkin. Masalan, to'g'ri to'rtburcha 
k prin-
sipial sxemalarda qo'llanganda, rele chulg'ami magnitli ajrat 
kichni
va kontaktorni ifodalaydi; strukturali va funksional sxem 
alarda
ishlatilganda qurilnnalarning funksional qismlarini, o'tkazgic 
hlarni
loyihalashda ishlatilganda shchit, pult, shtativ va boshqalar 
ni ifo­
dalaydi.
3. Ishlab chiqarish belgilarini tuzishda, u yoki bu aniq hollar 
da,
umumiy belgilar yetishmay qolgan bo'lsa, asosiy olinadi 
gan
umumiy belgilari standard bo'yicha o'rnatiladi.
4. Shartli-
grafik belgilarning ayrinn qismlari va elementlari bitta 
tipdagi sxemalar uchun bir emas, bir sechta belgilarga ega 
bo'lib,
ularning har birini muayyan holatlarda qo'llash kerak.

---

56-
shaklda transformator chulg'amining 3 ta standart ko'rsat- 
kichlari berilgan. 16-
ko'rsatkich yorug'lik td,minlesh va quvvat-
lantirish sxemalarida qo'llaniladi. Uning yordamida transfor
mator
Xulosa
2. Chulg'amlarning birikmasini aniq ko'rsatish uchun 17- 
ko'r-
satkich qo'laniladi.
18-
ko'rsatkich ulanishning turini belgilash uchun ishlatiladi.
К o'rib chiqilayotgan misoldagi 2- 
chulg'amli transformator chul- 
g'amlari (19) va 
(2 (2
birlamchisi yulduz ko'rinishida, ikki- 
lamchisi neytral nuqta bilan chiqarilgan yulduz ko'rinishida 
ulan­
gan.
3. Ayrim elementlar va ularning qismlari sxemalarning turiga 
qarab ozmi-
ko'pmi aniqlikda ko'rsatiladi. Agar kabelni yo'llovchi 
o'chirgichga borishi rejada ko'rsatilishi 
kerak bo'lsa, buni eng sodda 
usulda ko'rsatiladi (56- shakl, 
e
yuqorida). Agarda kontaktlar qaysi
zanjirga kiritilganligini (chiqarilganligini) ko'rsatish kerak bo' 
Isa,
unda o'sha putevoy o'chirgichni aniqlashtirit) ko'rsatadi. 56
- shakl,