Yakuniy nazorat savollari

Ko’rgazmali-harakat tafakkuri amaliy tafakkurga mohiyatan yaqin bo’lib, uning xususiyati shundaki, u ham odamning real predmetlar xususiyatlarini o’rganish, ko’z bilan ko’rib, bevosita his qilish paytidagi fikrlash jarayonini nazarda tutadi.
Ko’rgazmali-obrazli tafakkur esa ko’rgan-kechirgan narsalar va hodisalarning konkret obrazlari ko’z oldimizda gavdalangan chog’da ularning mohiyatini umumlashtirib, bilvosita aks ettirishimizdir.
Mantiqiy tafakkur – bu mavhum tafakkur bo’lib, so’zlar, so’zda ifodalangan bilim, g’oya va tushunchalarga tayangan holda bevosita idrokimiz doirasida bo’lmagan narsalar yuzasidan chiqargan hukmlarimiz, mulohazalarimiz bu tafakkurga misol bo’la oladi. Masalan, olam, uning noyob va murakkab hodisalarini falsafiy o’rganish faqat mavhum, abstrakt tafakkur yordamida mumkin bo’ladi.
Fikrlashimizning yana bir turi reproduktiv bo’lib, uning mohiyati – ko’rgan-bilgan narsamizni aynan qanday bo’lsa, shundayligicha, o’zgarishsiz qaytarish va shu asosda fikrlashga asoslanadi.

43. 
    Tafakkur mahsullari va operatsiyalari.
    

Tafakkur va fikrlashning bevosita mahsuli nima bo’lishi, samarali fikr yuritish va unga olib keluvchi shart-sharoitlar masalasi har doim ham eng zukko insonlarni qiziqtirgan va bu borada fanda yaxshi an’analar mavjud. Bunday insonlar o’zbek xalqidan yetishib chiqqan buyuk allomalar asarlarida ham bayon etilgan.
Buyuk olim Abu Nasr Forobiy (873-950) aql orqali, tafakkur yordamida bilim olishning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlashga harakat qilgan. Uning asarlarida tafakkur mavjudlikka, umumiylikka, bavositalikka, ya’ni sezgilari orqali bilish xususiyatiga ega, deb tushuntiriladi. Forobiy ta’limotiga ko’ra, tafakkur (aql) orqali inson materiyaning sezgilarga noma’lum bo’lgan tomonlarini, umumiy qonuniyatlarini, mohiyatini biladi, san’at, fan tizimidagi bilimlarga ega bo’ladi.
Uning fikricha, aql quvvati (quvvat ketida)ning eng muhim vazifalarining biri mantiqiy operasiyalarni bajarishdir. Bu vazifa aql quvvatiga kiruvchi mustaqil “quvvai fikriyya” inson mantiqiy fikrlash jarayoni tomonidan amalga oshiriladi, ya’ni agarda quvvai natifiya bilan anglashadigan narsani bilib olish zaruriyati tug’ilsa, “quvvai fikriyya” ishga kirishadi. Bu faoliyat fikr yurgizish, tushuncha va hukmlar yordami bilan amalga oshirilib, keyinchalik xulosalar chiqarish bilan yakunlanadi. Uni tafakkurga umumlashtirish va mavhumlashtirish, analiz va sintez qilish kabi xususiyatlari xosligi haqidagi fikrlari muhim ahamiyatga ega. Alloma ta’limotida tafakkurni konkretlikdan mavhumlikkacha yo’nalishi va mavhumlikdan konkretlik sari qaytishi haqida faraziy fikrlar ham uchraydi. Forobiy “Aql to’g’risida”gi risolasida o’zida 12 xislatni birlashtirgan kishigina ahloqiy odam bo’ladi, deydi. “Ulardan beshinchisi – so’zlari aniq bo’lsin, fikrini va aytmoqchi bo’lgan mulohazalarini ravon bayon eta olsin” – kabi xislatdir. Aynan shu fikrlar buyuk ajdodimiz ham shaxsning mustaqil fikrlashi – uning muhim fazilati ekanligini ta’kidlaganligini ko’rsatmoqda.

44. 
    Mustaqil fikrlash - sog'lom ma’naviyat va tafakkuming alohida xossasi sifatida.
    
45. 
    Mustaqil fikrlash - ijtimoiy-psixologik hodisa.
    

Mustaqil fikrlash shaxs xislati sifatida har qanday faoliyatda individual yoki jamoaviy yutuqlarga erishishda yuqori darajini ta’minlaydigan muhim omil hisoblanadi.

Mustaqil fikrlash qobiliyati inson xulq-atvoridagi umumiy mustaqillik bilan bog’liq bo’lib, mustaqillikni tarbiyalash – keng qamrovli yondoshuvni talab qiladigan ilmiy muammo sifatida mohiyatan ijtimoiy-psixologiyaning predmetlaridandir.
Mustaqil fikrlash qobiyati inson xulq-atvoridagi umumiy mustaqillik bilan bog’liq bo’lib, mustaqillikni tarbiyalash – keng qamrovli yondashuvni talab qiladigan ilmiy muammo sifatida mohiyatan ijtimoiy-psixologiyaning predmetlaridandir. Mustaqillik insonning o’z xatti-harakati uchun javobgarlik, mas’uliyat hislari bilan uzviy bog’liq. Inson o’zi ongli tarzda ishtirok etgan, tushunib bajargan amallari, harakatlari uchun javob berishi mumkin. Real hayotda alohida olingan shaxs faoliyati boshqa kishilar faoliyati bilan doimo bog’liq bo’lgani uchun ham ko’pincha biz bajargan amallar ijtimoiy tus olib qoladi. Chunki shaxsning o’z maqsadlarini amalga oshirishi, o’z mavqyeini aniqlab olishi o’zgalar bilan bo’ladigan muloqotisiz ro’y bermaydi. Boshqa odamlarning mavjudligi va ularning fasilitasiyasi, ya’ni bir shaxsning boshqa shaxs faoliyati samaradorligiga ta’siri obyektiv munosabat sifatida individual faoliyat xarakteriga o’zgacha tus beradi.

46. 
    Individual-tipologik xususiyatlar klassifikatsiyasi.
    

Dunyoda bir-biriga aynan o’xshash bo’lgan ikki kishini topish juda mushkul. Odam tashqi qiyofasi, bo’yi-basti bilan boshqa biror kimsaga o’xshashi mumkin, lekin fe’li, mijozi va shaxs sifatidagi xususiyatlari nuqtai nazaridan aynan bir xil insonlar bo’lmaydi. Hattoki, olimlar bitta tuxumda rivojlangan egizaklarda ham juda ko’p jihatdan aynan o’xshashlikni qayd qilishgan, shaxsiy sifatlaridagi korrelyasiyada esa ba’zi tafovutlar aniqlangan.

Shaxs – qaytarilmas, u o’z sifatlari va borligi bilan noyobdir. Ana shu qaytarilmaslik va noyoblikning asosida uning individual psixologik xususiyatlari majmui yotadi. Shu o’rinda biz yuqorida ta’rif bergan shaxs tushunchasi bilan yonma-yon ishlatiladigan yana ikki tushunchaga izoh berish o’rinli deb hisoblaymiz. Bu – “individ” va “individuallik” tushunchalaridir. “Individ” tushunchasi umuman “odam” degan tushunchani to’ldirib, uning ijtimoiy va biologik mavjudot sifatida mavjudligini tasdiqlaydi. Bu tushuncha uni bir tomondan, boshqa odamlardan farqlovchi belgi va xususiyatlarini o’z ichiga oladi, ikkinchi tomondan, o’ziga va o’ziga o’xshashlarga xos bo’lgan umumiy va xarakterli xususiyatlarni qamrab oladi. Demak, individ – insonga aloqadorlik faktini tasdiqlovchi ilmiy kategoriyadir.


^{31-rasm. Individuallikni izohlovchi xususiyatlar majmuasi}
“Individuallik” – yuqoridagi ikkala tushunchaga nisbatan torroq tushuncha bo’lib, u konkret odamni boshqa bir konkret odamdan farqlovchi barcha o’ziga xos xususiyatlar majmuini o’z ichiga oladi. Shu nuqtai nazardan shaxs tizimini tahlil qiladigan bo’lsak, shaxsning individualligiga uning qobiliyatlari, temperamenti, xarakteri, irodaviy sifatlari, emosiyalari, xulqiga xos motivasiya va ijtimoiy ustanovkalari kiradi. Aynan shu qayd etib o’tilgan kategoriyalar shaxsdagi individuallilikni ta’minlovchi kategoriyalardir. Uning ma’nosi shundaki, bo’yi, eni, yoshi, sochining rangi, ko’z qarashlari, barmoq harakatlari va shunga o’xshash sifatlari bir xil bo’lgan insonlarni topish mumkin, lekin xarakteri, qobiliyatlari, temperamenti, faoliyat motivasiyasi va boshqalarga aloqador sifatlari majmui bir xil bo’lgan odamni topib bo’lmaydi. Ular – individualdir. Demak, psixologiyada har bir insonning individualligini izohlovchi xususiyatlar borki, ularga birinchi navbatda quyidagilar kiradi: