Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

ƏDƏBİYYATIMIZA AİD YAPILAN
TƏDQİQLƏR HAQQINDA


TƏHLİLİ BİBLİOQRAFİK MƏLUMAT


Ədəbi dövrlərin tədqiq və təhlilinə başlamadan əvvəl üsula riayət edərək biblioqrafiya məlumatı vermək məcburiyyətindəyiz. Bunun üçün bu vaxta qədər Avropa, Türkiyə, Rusiya və Qafqasda ədə­biyyatımız haqqında yapılan nəşriyyatı gözdən keçirəcəgiz. Bu xüsusdakı təhlillərimiz qısa olmaqla bərabər ümumidir; Azəri tədqiqinin müxtəlif dövr və şəxsiyyətləri üçün iləri sürdüyü iddia və nəzəriyyələr isə öz bəhslərində vəsiqələr ilə qarşılaşdı­rıla­caq­dır.
I. Avropada yapılan tədqiqlər:
§1.Ədəbiyyatımızın ilk dövrlərinə aid mühüm bir vəsiqə olan və dünyada yalnız bir nüsxəsi bulunan “Kitabi-Dədəm Qor­qud əla-lisan taifey-i oğuzan”¹ haqqında alman alimlərindən Fley­­şerin Drezden kitabxanası yazmaları üçün tərtib etdiyi kata­loq­da ibtidai məlumatı vardır.
§2. Yenə alman türkoloqlarından Dits tərəfindən Drezden­dəki Qorqud kitabı ayrıca kopiya edilmişdir. Bu nüsxə Berlin Kral kitabxanasında pe-ça kataloqunda 203 numerədədir. Dits, eyni zamanda Qorqud kitabından “Basatın Təpəgözü öldürməsi” əfsanəsini almancaya tərcümə edərək mətn – teksti ilə bərabər 1815-ci ildə nəşr etdigi şərqiyyat materiallarına aid “Den Kwurdi­geiten non Azien” adlı əsərində basdırmışdır.
§3. Hiyoldeke – Hijoldege adında bir alman aliminin 1859-cu ildə “Qorqudun yazma nüsxəsini kopiyə etdigini və mühüm qismlərini almancaya tərcümə eylədigini, fəqət bir çox yerlərini oxuyamadığı üçün təb” etdirməkdən vaz keçdigini akademik V.V.Bartold söyliyor.
§4. Münixen darülfünununda rus və ingilis dil və ədəbiy­yatları professoru olmuş və 1833-1835-ci il tarixlərində Qafqasda yaşamış olan Fredrix –fon-Bodenştedt Freidrich Fon Bodenstedt-in alman dilində nəşr eylədigi iki mənzum əsəri var:
I – “Mirzə Şəfinin təranələri” – Die Lieder des Mirza Schaffi”-dir (ilk dəfə olaraq Berlində 1851-ci il tarixində təb olunmuşdur)
II – “Mirzə Şəfinin miraslarından” – “Aus dem ach lafte des Mirza Saffi” adlı kitabıdır (ilk təbi 1891-ci il Berlin)
Hər iki əsərin daşıdığı ad, ilk baxışda onların dərəbəglik dövrü şairlərimizdən məğzub Mirzə Şəfi əsərlərindən tərcümə olun­duğu zəhabini veriyor; hətta ilk əsər Almaniyada nəşr edil­digi zaman bir çox mənbə tərəfindən böylə tələqqi olunmuşdur. Bunun üçün Bodenştedt ikinci kitabının sonuna əlavə etdigi uzun izahat ilə şaye olan bu fikri rədd və cərh eyləmək məcburiy­yə­tində qalmışdır.
Bodenştedt kitablarındakı bütün şeirlərin özünə aid oldu­ğunu açıq bir dil ilə qeyd ediyor. İki əsərinin mündəricatı içində yalnız bir qitənin Mirzə Şəfidən tərcümə eylədigini qəti surətdə söyləyor¹ də qitənin əslini də nəşr ediyor.
Bu fikri sonralar Brokhauzun nəşriyyatından olan almanca ensklopediya da təyid ediyor².
A.Krımski də əsərlərində bu xüsusa yaxlaşırkən tərəddüd göstərməklə bərabər, Bodenştedtin Mirzə Şəfidən tərcümə etmə­digini də əlavə ediyor³.
Göz önündə bu tədqiqat duruyorkən “Xudayi-nabat” olaraq ədəbiyyat tarixi ilə məşğul bəzi mühərrirlər eyni yanlış fikirləri tədqiq və təhqiq etmədən bizim mətbuatımızda da əvirüb-çevirüb nəşr ediyorlar⁴.
Həqiqi vəsiqələrə degil, ağız şayiələrinə və romantik təh­lillərə istinad edən bu kibi nəşriyyat bir taqım yanlış tələqqilərin intişarından başqa bir şeyə yaramaz.
“Bodenştedtin tərcümə etdigi və Mirzə Şəfiyə aid olduğunu iddia eylədigi qitəyə gələlim: O, Mirzə Şəfinin əlyazısı ilə olan bu qitənin kalişesini “Mirzə Şəfinin miraslarından” adlı kitabının 207-ci səhifədə nəşr ediyor.
Halbuki, Bodenştedt bu qitəyi Mirzə Şəfiyə mal etməkdə qətən yanlışdır. Bu qitənin Füzuliyə aid olduğunu və Füzulinin müntəşir mətbu” divanından bulunduğunu qeyd ilə onun “Mirzə Şəfidən heç bir şey tərcümə etmədigini iddia edə biliriz. Bu su­rətlə A.Krımskinin Mirzə Şəfidən Bodenşteddə az-çox şeylər qal­dığı haqqındakı fikri də öz-özünə qiymətini itirmiş olur¹.
O halda Bodenştedin əsərləri Mirzə Şəfinin adını Avropaya tanışdırmaqdan başqa, ədəbiyyatımız tarixi nöqteyi-nəzərindən yapmış bir vəzifəyə malik degildir.
Bodenştedtin “Mirzə Şəfinin təranələri” adlı əsəri 1880-ci il tarixində N.İ.Enfert tərəfindən ruscaya də tərcümə edilmişdir.
§5.Qərb aləminə şeirimizin müəyyən bir dövrünü dərli-toplu tanıdan ilk əsər deyə biliriz ki, “Qafqaz və Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir” ki, Adolf Berje sahib-cənabi­nin ehtimalı ilə mətbu olunubdur, sənə 1867-ci ildə Leypsiq şə­hərində” kitabəsi altında nəşr olunan risalədir.
Başlıqdan anlaşıldığı kibi əsər Adolf Berje – Adolf Berge adında birisi tərəfindən tərtib edilmişdir. Bu mühərrir alman müəl­limlərindəndir. Bir aralıq Qafqasda bulunmuş və özünün ki­ta­bına yazdığı müqəddəmədə söylədiginə görə Mirzə Fətəli Axun­dovun yardımı ilə ədəbiyyatımızın o dövrünə aid bir çox şeir­lərini toplamış və bunları məcmuə halında türkcə olaraq təb etdirmişdir.
“Məcmueyi-əşar” bu qisimlərdən ibarətdir: “Əşari Vaqif” sərlövhəsi altında Vaqifin heca və əruz vəznində yazılmış əlli altı şeirini, ondan sonra “Əşari Zakir” adilə Zakirin müxtəlif vəznin­də qırx bir parçasını, Cəfərquluxanın iki mənzuməsini, Mirzə Mehdinin bir hecasını, Məsihatın bir müxəmməsini, Valehin üç, Kərbəlayi Abdullacan oğlunun iki, Baba bəg, Mirzə Fətəli və Meh­di bəgin birər mənzuməsi ilə, Aşıq Pərinin Mirzəcanla mü­şairə tərzində yazdıqları bir mənzuməni ehtiva edər.
Bu mənzumələrdən başqa risalədə almanca bir müqəddəmə ilə bəzi ad və istilahlar haqqında iki bəçək səhifəlik izahat də vardır. Müqəddəmədə Vaqif, Zakir, Məsihi, Qənbər, Kərbəlayi Abdulla Cəhani, Babi bəg, Mehdi bəg, Mirzə Fətəli Axundov və Aşıq Pərinin tərcümeyi-halları və ədəbi həyatları bəsit və qısa bir surətdə təhlil edilmişdir¹.
§6. Bunlardan sonra Avropada kitab halında nəşr olunan təd­qiqlər Mirzə Fətəli Axundovun pyesləridir (bunlar öncə ruscaya (1853), sonra da Mirzə Cəfər adında bir iranlı tərəfindən əcəmcəyə tərcümə edilmişdir)
Fətəlinin əsərləri Avropada ilk olaraq ingilis müstəşriq­lə­rin­dən Lostirencin diqqətini cəlb etmiş və Mirzə Cəfərin tərcüməsi əsas ittixaz edilərək ingiliscəyə çevrilmişdir. Fətəli Axundovun əsərləri Avropada əsl bundan sonra məşhurət qazanmışdır. Müx­təlif məmləkətlərdə müxtəlif lisaniyyat və ədəbiyyat alimləri tərəfindən tədqiq və nəşr edilmişdir.
Barbiyer de Meynaz – Barbier de Meynaz sərfiyyətlə “He­ka­yəti-İbrahim Xəlil kimyagər” (Paris, “jurnal-du Aziatik”, 1886), A.Silliyer – A.Cillier tərəfindən “Mürafiə vəkillərinin he­ka­yəti” ilə “Sərgüzəşti-vəziri Xani Sərab” (1889), Estoqholm^* fi­loloji cəmiyyəti nəşriyyatı içində “Hekayəti xırs quldurbasan” (1889) basılmışdır. Professor Varmund – Varmund tərəfindən əcəmcə tərcümə və kiçik izahat ilə bərabər “Hekayəti Müsyo Jor­dan” təb edilmişdir (Vyana, 1889)².
Bunlardan başqa Nikolay Kulak adında birisinin Fətəlinin ko­mediyalarını almancaya tərcümə etdigini Köçərli əlavə ediyor.
Fətəli Axundovun əsərləri yalnız tərcümə edilməklə qalma­mış, Adolf Berjenin verdigi məlumata görə eyni zamanda alman səhnələrində təmsil də edilmişdir³. Yenə Adolf Berjenin izahatına görə, Fətəli Axundovun “Nəbatati-Müsyo Jordan”ı ilə “Məstəli şah”ı Adolf Berjenin qardaşı Karl Berje tərəfindən fransızcaya tərcümə edilmişdir⁴.
§7. Alman müstəşriqlərindən Karl Funinin Azərbaycan (Şi­mal-Qərbi İran) türklərinin ləhcəsinə aid iki məqaləsi var (Ber­lin­dəki şərq dilləri seminariyasının nəşr etdigi məcmuənin 6-7-ci cild­ləri). Bunlardan başqa Fridrix Kizenin şərqi oğuz ləhcəsi haq­qında fransızca İslam ensiklopediyasında bir məqaləsi mövcuddur ki, hər iki tədqiqat dil tarixi etibarı ilə tədqiqə layiq fikirlərə ha­vidir.
§8. Türk ədəbiyyatı ilə məşğul olan ingilis müəllimlərindən Mister Gibbin Osmanlı şerinin tarixinə aid əsərində Bürhanəddin, Nəsimi, Füzuli haqqında izahat vardır. Fəqət Gibb şərqi oğuz ləhcəsinin, keçdigi səhifələrə və doğurduğu ədəbiyyatının ümumi təkamülünə lüzumi qədər aşina olmadığından əsərinin bizə təmas edən parçaları təzkirə məlumatı mahiyyətindədir. Füzulinin qə­zəl­lərindən bir neçəsi, “Leyli və Məcnun”undan bir parçasını, Bür­hanəddin və Nəsiminin mənzumələrindən bir neçəsini mən­zum olaraq ingiliscəyə tərcümə eyləmişdir.
§9. Müvərrix Hammer də ədəbiyyatımızın bəzi dövrlərinə aid qısa və bəsit olmaqla bərabər bir çox mənzum mətnləri də almancaya tərcümə etmişdir.
§10. İngilis müvərrixlərindən Mister Riyo tərtib etdigi ka­taloqunda Xətainin məsnəvisindən Füzulinin “Leyli və Məc­nun”un­dan və Məsihinin “Vərqa və Gülşa”sından beş-on sətirlik qısaca bəhs edər.
§11. Məşhur macar müstəşriqi Vamberi nəşr etdigi küçük bir əsərində bizim Şərqi Oğuz ləhcəsinə təmas ediyor. Vamberi bu əsərində Sultan Məcid Qənizadənin “Axşam səbri xeyir olar” pye­sinin bir parçasını nəşr etdirmişdir. (Leid, 1901). Bu tədqiq yalnız filolojiyi əlaqədar edər.
§12. Fətəli bin Kəlbəli Qacarın Xorasan civarında Əliayan oğuzların Salur, Təkə və Sarık kibi qəbilələrinin ləhcələrini təd­qi­qən vücudə gətirdigi “Behcət-ül lüğat” haqqında macar müstəş­riq­lərindən Tyuri Yutefin (Thüry Lqrseftöt) macarca küçük bir risaləsi vardır (Budapest-1903) Bu da lisani bir qiymətə malikdir.