Yazı Bu ensiklopedik xarakterli ekspromt-fantaziya tipli

Hяqiqяtяn AYB цчцн proqram xarakterli bu nitqindяn sonra Heydяr Яliyev Азярбайжан йазычыларынын нювбяти гурултайында beш ил сонра, 1976-жы илдя чыхыш етди. Азярбаyжан ядябиййатынын VI гурултайа зянэин бядии янянялярля эялдийини xatыrladan Щeydяr Ялийев бу ядябиййатын “Китаби-Дядя Горгуд” абидяsi, Низами, Хагани, Нясими вя б. кими сюз сяняти бащадырларынын даhийаня ясярляри иля, ашыг поезийасы нцмуняляри иля зянэин олдуьуну деdи. О, ядябиййат йарадыжыларынын мцасир дюврдя дя ясас мювзулары даhа дяриндян, идейа вя бядии cяhятдян даhа йцксяк сявиййядя hялл етмясинин, бядии сюзцн тясир эцжцнц даhа да артырмасынын зярурилийини вурьулаdы. Сонра инсан вя жямиййят щаггында фялсяфи дцшцнжялярини йазычыларla bюlцшяn натиг bяzi yazычыlarыn “nыqqыltыlarыnы” nяzяrя alaraq цstцюrtцlц шяkildя ядяби-бядии йарадыжылыгла мцгайисядя дювлят гулlуьунун heч dя асан иш олмадыьынa eyham vurdu. Biz respublikanыn rяhbяrinin yazычыlarla яlaqяli dюvlяt sяviyyяli hansы чяtinliklяri nяzяяrdя tutduьunu isя yalnыz iyirmi ildяn sonra, 1997-ci ildя AYB-nin X qurultayыndakы чыxышыnda eшidib bilяcяyik...

Hяlяliksя Hейдяр Яliyev VI гурултайын tribunasыndadыr. O дейир:

« … Тяяссцфля гейд етмяли олуруг ки, ядябиййатчыларымыз бюйцк вя мясулиййятли мяняви тярбийя ишиндя hяля фяал иштирак етмирляр, hалбуки бу мясяля Азярбайжан йазычыларынын hяля V гурултайында ян мцhцм вязифялярдян бири кими иряли сцрцлмцшдцр. »
Бцтцн юмрц бойу мясулиййятли партийа-дювлят гуружулуьу вя идаряетмя сащяляриндя чалышан Щейдяр Ялийев ейни заманда щяссас вя мцасир зювглц ядябиййат билижиси олдуьуну нцмайиш етдирир. О, йери эялдикжя ядябиййат нязяриййячиси, ядябиййатшцнас алим сяриштяси иля спесифик йарадыжылыг мягамларына тохунур. Бцтцн нитги бойу ядябиййат сащясиндяки билийи вя дуйуму, ядяби просесляря дягиг, елми жящятдян ясасландырылмыш обйектив гиймят вермяк бажарыьы бюйцк мараг доьурур. Хцсусян, Йазычылар Иттифагынын функсийалары барядя онун йцрцтдцйц фикирляр эцнцмцзцн анолоъи функсиonаl infantilliyi контекстиндяn актуалdыр. Ялбяття, бу узагэюрянлик надир шяхсиййятин эениш ерудисийасынын, фитри истедадынын тязащцрц кими тябиидир.

«...Йцксяк кейфиййятли ядяби ясяр о ясярдир ки, ян йцксяк идейалылыг вя актуаллыг, ейни заманда бядии сяняткарлыг вя форма камиллийи мейарларына hюкмян уйьун эялсин. ...Ядалят наминя ону да демяк лазымдыр ки, айры-айры йазычылар тянгидя дюзмцрляр. Бязиляри юзлярини тамамиля гцсурсуз hесаб едяряк hяр бир тянгиди чыхышы бюйцк наразылыгла гаршылайырлар. Беля йазычыларын фикринжя тянгид онлары нцфуздан сала биляр, эуйа онларын гцсурсузлуьуна шцбhя ойада биляр.

Тянгидин сявиййясини, тянгидчилярин сяняткарлыьыны, мясулиййятини йцксялтмяк, ейни заманда тянгидя саьлам, йарадыжы мцнасибят бяслянилмясиня гайьы эюстярмяк Йазычылар Иттифагынын билаваситя вязифясидир.»

Щейдяр Ялийев яввялки гурултайда олдуьу кими, йеня дя эянж ядяби гцввяляря мцнасибят мясялясиня гайыдыр, тякрарян Йазычылар Иттифагынын рящбярлийинин диггятини онлара гайьынын важиб олмасы фикриня йюнялдир:

«Азярбайжан ядябиййатына hяр ил йени, эянж, бажарыглы гцввяляр эялир. Бу ганунауйьун просесдир... Бизим танынмыш сюз усталарымыз онлары явяз едяжяк эянж­ялярин йарадыжылыг инкишафынын даим гайьысына галмалыдырлар...

Беля бир иши Йазычылар Иттифагы тяшкил етмялидир, эянж ядябиййатчылар бюйцк йарадыжылыьа гядям гойан эцндян, hяля илк аддымларындан Йазычылар Иттифагынын гайьы вя кюмяйини эюрмялидирляр.

Азярбайжан Йазычылар Иттифагы эянжлярин бир сяняткар ки­ми инкишафына диггяти артырмагла бярабяр, онлары йарадыжылыг тяшкилатынын ижтимаи фяалиййятиня дя, республиканын ижтимаи hяйатына да эениш жялб етмялидирляр.»

Халгын инандыьы вя эцвяндийи бир рящбярин Йазычылар Иттифагына бу гядяр диггят, гайьы эюстярмяси, онун функсийаларыны дягиг мцяййянляшдирмяси, ейни заманда тялябкарлыгла йанашмасы нятижясиндя о дюврлярдя гурумун нцфузу щягигятян чох йцксялмишди вя бцтцн йазарлар цчцн оранын цзвц олмаг престиъли сайылырды.

Бeш il sonra, 1981-жи илдя Щейдяр Ялийев yenə Азярбайжан йазычыларынын növbəti - VII гурултайында иштирак vя чыхыш етди. Мараглыдыр ки, о да qurultaya «əliboş» gəlməmişdi. Ötən гурултайда вердийи вядя ямял едяряк сон илlяr йазычыларын йашайыш вя истираhяти цчцн ялверишли шяраит йарадылмасы, йазычылары йарадыжы ямяйя щявясляндирян мадди вя мяняви амиллярин эцжляндирилмяси истигамятиндя конкрет аддымлар атмышды.

1981-жи илдя йазычыларын VII гурултайындаkы чыxышыnda Щейдяр Ялийев мцсбят жящятляри нязяря чарпдырмагла eyni zamanda Азярбайжан Йазычылар Иттифагынын ютян беш иллик фяалиййятиnя yenя дя принсипiaл vя yцksяk tяlяbkarlıq мювгейиндян гиймят верди:

«...Ялдя олунан наилиййятляри лайигинжя гиймятляндиряряк, ейни заманда, гейд етмяк лазымдыр ки, Азярбайжан Йазычылар Иттифагынын, айры-айры йазычыларын йарадыжылыьында нюгсанлар вя гцсурлар аз дейилдир... Бязян зяиф, бядии жящятдян жылыз, идейа жящятдян гцсурлу, гящряманларын хырым-хырда ишлярля мяшьул олдуьу китабларын, тамашаларын, кинофилмлярин няшр едилмяси, сящняйя, екрана вя ефиря йол тапмасы йарадыжылыг тяшкилатларынын вя тянгидчилярин мящз лазыми тялябкарлыьынын, профессионал тялябкарлыьынын олмамасындан иряли эялир... Йазычы сюзц халгын ямялляриня уйьун эялмялидир. Эерчяклийин бядии иникасынын башлыжа обйекти мцасирликдир. »

Бir daha vurğulayaq ki, Азярбайжан Йазычылар Иттифагынын фяалиййяти барядя Щейдяр Ялийевин щяля ийирми beş ил бундан яввял дедийи фикирлярin сонракы дюврляр цчцн дя актуал олараг галмasы «ядябиййат идарясиндяки» хроники яталятин вя бажарыгсызлыьын мювжудлуьуну ортайа гойур. Щейдяр Ялийев йазычылар гаршысында юз obyektiv vя gцzяшtsiz гянаятлярини бяйан едирди:

«...Жямиййятин мяняви тялябатынын артмасы, ядябиййатын милйон-милйон адама идейа-мяняви вя естетик тясири имканларынын эенишлянмяси дюврцмцзцн мцщцм яламятидир. Беляликля, бядии сюзцн сийаси, ижтимаи сигляти артыр. Бу ися йени жямиййят гуружу­луьунун, инсанлар арасында йени мцнасибятлярин юн хяттиндя дурмалы олан йазычыларын вя шаирлярин цзяриня чох бюйцк вязифя гойур. Юз дюврцнц там дольунлуьу иля эюстярмяйин, ижтимаи инкишаф диалектикасыны бядии формада жанландырмаьын, онун ян мцщцм мейллярини вя ганунауйьунлугларыны ачмаьын нежя мясул вязифя олдуьуну щяр бир сяняткарын дярк етмяси чох бюйцк ящямиййятя маликдир. ...Йазычы юз гялямини халгын хидмятиня вермишся, беля бир шяраитдя онун ян мцщцм вязифяси мящз ижтимаи инкишафын мцгяддяратыны мцяййян едян просесляри вя щадисяляри илк нювбядя ифадя етмякдир.»

Бу нитг щяйата вя сянятя щягигятян али бахышла зянэиндир. Яslindя pрограм характери дашыйан бцтцн мярузяляриндя Щeydər Ялийев ядяби ижтимаиййятя, йазычы вя шаирляря, тянгидчи-филологлара узун дюврлц перспективя истигамятлянмиш (бялкя дя дягиг щесабланмыш) yol gюstяrirди. Йазычылар вя онларын тяшкилаты гурултайдан сонракы дюврлярдя юз ишлярини мящз бу istiqamяtdя гурмагла, шцбщясиз, ижтимаи нцфуз бахымындан даща чох йцксяля билярдиляр. Тякжя еля - йазычылары халгын мцгяддяратыны мцяййян едян просеслярдя фяал иштирак етмяйя чаьырыш чох bюyцk эяляжяйи нязярдя тутан вятянпярвярлик тязащцрц иди. Анжаг təəssüf ki, aрадан бир нечя ил кечяндян вя Советляр Иttifaqı даьыландан сонра республикамызын башы цстцнц алан гара булудларын жювлан етдийи о аьыр, ağrılı, mürəkkəb вахтларда, гурултай иштиракчысы олмуш бир чох ядибляр дя дахил, ня гядяр танынмыш, эцвянилян зийалылар заманын sınağından çıxa bilməyərək, «халгын мцгяддяратыны мцяййян едян просесляря» гошулмаq əvəzinə qaçıb gedəcək, gizlənəcək, «adamları qəti mübarizəyə qaldırmaq, özləri fəal həyat mövqeyi tutmaq» əvəzinə, tam ictimai əhəmiyyətsiz fiqurlara çevriləcəkdilər.

...Анжаг щяляlик 1981-жи илдир. Щейдяр Ялийев ВЫЫ гурултайын трибунасындадыр:

«...Азярбайжан ядяби дилинин сафлыьына, кцтлялярин нитг мядяниййятиня даим гайьы эюстярилмялидир. Дилимизин ъаргон, диалект ифадяляри иля зибиллянмясиня йол вермяк олмаз. Йазычы дилин, нитг мядяниййятинин ядяби нормасынын ганунверижиси олмалыдыр. Тяяссцф, еля йазычылар вар ки, бу тялябляр сявиййясиндя дура билмирляр. Цстялик айры-айры йазычылар тякжя данышыгларында йох, щям дя ясярляриндя дил хяталарына йол верирляр.

…Бир мясяляйя дя тохунмаг истяйирям. Республика Йазычылар Иттифагынын тяркибиндя Жянуби Азярбайжандан олан ядябиййатчылар да мящсулдар ишляйирляр. Йарадыжылыг иттифагынын рящбярлийи онлара даим диггят йетирмяли, онларын ясярлярини республикада вя республиканын щцдудларындан кянарда эениш тяблиь етмялидир. Цмумиййятля, Жянуби Азярбайжанла ядяби ялагяляри мющкямлятмяк, мядяниййятин, мяняви йарадыжылыьын бцтцн сащяляриндя эениш ялагяляри инкишаф етдирмяк, биздя топланмыш зянэин бядии-естетик тяжрцбяни гялям йолдашларына вермяк барясиндя дцшцнмяк лазымдыр... »

Бу, щяля Совет щакимиййятинин qыzьыn чаьларыдыр. Тоталитар реъим юлкянин сынырларыны дямир пярдялярля baьlaйараг бцтцн кянарда галан яrazilяri дцшмян елан етмишдир. Lakin bеля бир заманда Щейдяр Ялийев Бцтюв Азярбайжан идейасындан, халгымызын дцчар олдуьу икийя бюлцнмякlik фажиясиндян данышыр, bюyцk cяsarяtlя зийалылары жянублу сойдашларымызла ялагяляри mюhkяmlяtmяyя чаьырыр. Щейдяр Ялийевин йени тяфяккцрля щазырладыьы belя идеолоъи база сайясиндя АЙБ-дя вя Azяrb.ЕА-да Жянуби Азярбайжан бюлмяляри ачылды, Ирагда Фцзулинин гябринин агибяти барядя мцзакиряляр башлады, диэяр бир ираг йердян Щ.Жавидин жяназяси вятяня эятирилди, юlkяdя mцmkцn олдуьу qяdяr asudя яdяbi mцhit yaradыldы.

Щейдяр Ялийев даща сонра dedi:

«...Йазычылар Иттифагынын ядяби органлары - «Азярбайжан», «Литературны Азербайдъан», "Улдуз" ъурналлары, "Ядябиййат вя инжясянят" гязети мцасир Азярбайжан ядябиййатынын наилиййятляринин, классик ирсин тяблиьиндя ядяби-бядии тянгидин тясир гцввясинин артырылмасында, тяржцмячилик сянятинин йцксялмясиндя бюйцк рол ойнамалыдырлар. Онлар бцтцн йазычыларын йарадыжылыьынын ишыгландырылмасы, йарадыжылыг проблемляринин, тянгиди чыхышларын сярбяст мцзакиряси, ядяби ясярлярин принсипиал тящлили цчцн ян ялверишли, ейни щцгуглу шяраит йаратмалыдырлар. Ъурналлар ядяби просесин инкишафына даща фяал кюмяк етмяли, ядябиййатчылары юз ятрафында сых бирляшдирмяли, юз сящифяляриндя ядябиййат тарихинин вя нязяриййясинин актуал мясялялярини галдырмалы, ядябиййатын бядии-естетик наилиййятлярини тяблиь етмялидирляр.

Азярбайжан ядябиййатынын сабащкы эцнцня гайьы эюстярмяк республика Йазычылар Иттифагынын ян мцщцм вязифясидир.

Биринжи нювбядя ядябиййата тязя гцввяляр эялмяси, эянж истедадларын ашкара чыхарылмасы вя тярбийя едилмяси гайьысына галмаг лазымдыр. Мцасир дюврцн проблемляриня, ян актуал сосиал вя бядии проблемлярин щяллиня эянж йазычыларын жанлы мараьыны щяр васитя иля мцдафия етмяк, юзляринин йарадыжылыг сяйлярини реал эерчяклийин тялябляриня, жямиййятимизин али мягсядляриня уйьунлашдырмагда онлара кюмяк етмяк лазымдыр...»

Ədəbi-mədəni məsələlərə baxış bucağının bu qədər genişliyi, mövzunu əhatə etmək bacarığı həqiqətən böyük şəxsiyyətin təfəkkür imkanlarının miqyasını göstərən amillər kimi rəğbət doğurmaya bilmir. Бцтцн бунлар санки iyirmi beş il əvvəl - ютян ясрin 80-ci illяrindя və siyasətçi tərəfindən dейил, бу эцнцмцзцн анолоъи ədəbi дебатлары контекстиндя filologiya professoru tərəfindən дейилмишдир. Бу сюзляр щягигятян севдийи вятянин эяляжяйини дцшцняряк йашайан мцдрик бир шяхсиййятин обйектив мювгейидир. Биз bu sözləri чаьдаш ядяби-мядяни просесдя кющняликляря гаршы aparдыьымыз йениляшмя хяттиня rəmzi olaraq цмуммилли лидерин дястяyi кими гябул едирик. Чцнки щяля 1981-жи илдя совет йазычыларынын гурултайында дейилмиш cяsarяtli, демократик фикирлярi biz щеч 2004-жц илин “demokratik” qurultayında da eşitmədik. 2004-cü ilin qurultayında nə bu qədər cəsarət, nə bu qədər demokratiya yox idi!

Вя каш Щейдяр Ялийев 25 ил яввял дедийи бу фикирляри сонунжу гурултайын трибунасындан да дейя биляйди :

«...Сиз Йазычылар Иттифагынын фяалиййятиндя тяшкилатчылыг ишини даща да эцжляндирмяк, республикада ядяби просесин вя бцтцн бядии йарадыжылыьын вязиййяти цчцн онун ролуну вя мясулиййятини артырмагдан ютрц щяля чох иш эюрмялисиниз ки, щяр бир йазычы щягигятян фяал щяйат мювгейи тутсун, бцтцн йарадыжылыьы вя ямялляри иля охужулара нцмуня олсун.

Иттифагын идаря щейяти катиблийинин иш цслубуну вя методларыны тякмилляшдирмяк, йазычыларын щяйатына аид мясяляляри вахтында галдырмаг вя щялл етмяк лазымдыр. Йазычылар тяшкилатынын фяалиййятиндя коллеэионаллыг, ясл демократик рущ щюкм сцрмялидир, еля бир шяраит йаранмалыдыр ки, щяр кяс юз фикирлярини вя шцбщялярини ифадя едя билсин. Жямиййятимизин сынанмыш силащы олан тянгид вя юзцнцтянгиддян даща фяал истифадя едилмялидир. Умидварыг ки, бу принсип сизин гурултайын ишиндя дя якс олунажагдыр.»

Бяли, 80-ci illərin AYB-si haqqında deyilənlər iki mininci illərin AYB-si üçün də aktual olaraq qalır.

Нящайят, 1997-жи илдя Азярбайжан йазычыларынын X гурултайы.

Арадан ютən 16 ил ярзиндя нялярин баш вердийи, юлкядя щансы ижтимаи-сийаси щадисялярин йашандыьы - щамымыза бялли тарихдир. 1997-жи илдя йазычыларын эурултулу алгышлары алтында мцстягил Азярбайжан Республикасынын Президенти Щейдяр Ялийев йенидян сящняйя галхды. Он алты ил яввялки кими йеня дя уcа кцрсцдян бой верян язямятли дурушу бцтцн намуслу гялям адамларыны sevindirdi. Fenomenal şəxsiyyət йорьун, йухусуз эюзлярини мцдрикжясиня зала эяздиряряк sanki hər bir adama diqqətlə baxır və məhz onun üçün danışırdı: « Язиз йазычылар!

...Мян чох севинирям вя хошбяхтям ки, илк дяфя Азярбайжан йазычыларынын гурултайында 27 ил бундан яввял нитг сюйлямишям, о гурултайын иштиракчысы олмушам вя ондан сонракы гурултайларда да даим иштирак етмишям, йазычыларымызла, шаирляримизля, мядяниййят хадимляри иля бир йердя олмушам, бу эцн дя сизинля бир йердяйям.

...1969-жу илдян тале мяним узяримя бюйцк бир вязифя, бюйцк бир мясулиййят гоймушдур. Мян о мясулиййяти дярк едяряк, о вязифяни лайигинъя йериня йeтирмяйя чалышараг, щямишя щесаб етмишям, бу эцн дя щесаб едирям ки, ядябиййата, мядяниййятя диггят йeтирмяк, гайьы эюстярмяк лазымдыр, ядябиййатдан, мядяниййятдян hяйатын башга сащяляриндя ишин мцвяффягиййятля щяйата кечирилмяси цчцн истифадя етмяк лазымдыр. Мян мящз бунлара эюря йазычыларын бцтцн гурултайлары иля баьлы олму­шам, онларда иштирак етмишям.»

Президент АЙБ-нин 1991-жи илдяки IX гурултайына эялишини дя хатырлады: « ...О еля бир дювр иди ки, о вахт щям Советляр Иттифагынын рящбярлийиндя, hям дя Aзярбaйжанын рящбярлийиндя мяня гаршы чох ядалятсизликляр едирдиляр. Мяним ялeйhимя бющтанлар гурашдырырдылар вя йaйырдылaр. Мян чох бюйцк тязйиг вя тягиб алтында идим.»

Йери эялмишкян ону да дейяк ки, о сынаг илляриндя бир нечя эянж йазычы иля бирэя Акиф Яли дя Щейдяр Ялийевин йанында иди вя гурултайдан габаг няшр олунмуш китабыны («Мящяббят тяраняляри») она баьышламышды, Щейдяр Ялийев китабы алыб бахмыш, вяряглямиш, эянж йазара тяшяккцрцнц билдирмишди. Filarmoniyada Anarın sədrliyi ilə keçən həmin qurultayın iclası davam etdikcə сыралар арасында Щейдяр Ялийевин nədən ашаьыда, арха жярэяlərdə отурмасы etirazlar doğururdu. Qорхаг вя кaryerist адамларын ону Ряйасят Щейятиня дявят етмямясиндян наразылыг артырды вя бу заман Мяммяд Аслан айаьа галхды...

H.Яliyev: «...Буну бурада хатырлатдылар, сиз мяни щюрмятля ряйасят heйятиня дявят етдиниз. Бу тяклифи эяряк ки, шаир Мяммяд Аслан вермишди. Анжаг мян тяшяккцр едиб дедим ки, инди дя ашаьыда отуруб йуxaрыйа бахмаг истяйирям. О вахт мян салонда отураркян чох дцшцнцрдцм. Эяряк ки, мяним саьымда Хялил Рза, солумда Ряфиг Зяка отурмушдулар. Ятрафымда да йазычылар вар иди, чох мещрибан сющбят едирдик. »

Бяли, бцтцн бунлар хатирялярдя йашайан тарихдир. Щейдяр Ялийев дя Х qурултайда о тарихи хатырлайырды.

«...Азярбайжанда ядябиййата, мядяниййятя даим бюйцк щюрмят олубдур. Бу кечид дюврцндя, щяйатымызын аьыр дюврцндя дя щюрмят, гайьы вар вя бундан сонра да олажагдыр... Анжаг сон дюврдя, цмумиййятля, дювлятин йазычылар, шаирляр цчцн йаратдыьы шяраит артыг о гядяр гануниляшмишди ки, щамы щесаб едирди даим беля олажаг, беля дя олмалыдыр. Анжаг о гурулуш даьылды, биз о системдян имтина етдик вя буна да щеч вахт щейфсилянмямялийик. Яксиня, севинмялийик. Севинмялйик ки, о гурулуш, Совет Иттифагы даьылды. Севинмялийик она эюря ки, яэяр о даьылмасайды, биз дювлят мцстягиллийимизи ялдя едя билмяздик, бу мцмкцн дейилди. Анжаг бир щалда ки, биз онун даьылмасыны истяйирдик вя истяйирдик ки, милли азадлыьа чыхаг, мцстягил дювлят олаг, демяк, бунун язаб-язиййятини дя чякмялийик. Башга жцр ола да билмяз... (ancaq işə bax ki, bu gün AYB-nin rəhbərliyində təmsil olunanlar SSRİ-nin dağılmasından heyfsiləndiklərini nəinki gizlətmir, hətta hər fürsət düşəndə dərin nostalji içində yanıqlı-yanıqlı ondan danışırlar).

Мядяниййят, ядябиййат эяряк даим дювлятля бир йердя олсун. Бу бахымдан сизя бир нечя фикрими демяк истяйирям. ...Сиз там сярбястсиниз, азадсыныз вя сярбястлик, азадлыг шяраитиндя ня cцр истяйирсинизся, о cцр йaзын. Щансы мювзуну эютцрцрсцнцз-эютцрцн, сизин юз ишиниздир. Дювлят бу ишляря гарышмайаcагдыр. Мян буну сизя там гятиййятля дейирям. Анжаг щесаб едирям, бир мясялядя сиз даща да йахындан иштирак етмялисиниз. Бу мясяля дя - Азярбайжанын ярази бцтювлцйцнцн бярпа олунмасы, ишьал едилмиш торпагларымызын азад олунмасы, Азярбайжанын гцдрятли ордусунун йарадылмасы, Азярбайжан вятяндашларынын щярби вятянпярвярлик, цмумиййятля вятянпярвярлик рущунда тярбийяляндирилмяси. . . Бу чох ваcибдир, чох лазымдыр.»

Бу mяqamда цмуммилли лидер торпаглары дцшмян тапдаьы алтында галан бир юлкянин зийалылары гаршысында вятянпярвярлик рущунун эцcляндирилмяси кими чох жидди мясяля гойурду.

Щейдяр Ялийев юз чыхышында гурултай цчцн йени, зийалы зцмряси цчцн характерик олан бязи ibrяtamiz мягамлара da тохунду (хатырладаг ки, о беля инжя мягамлара илк дяфя iyirmi ил яввял цстцюртцлц шякилдя ютяри ейщам вурмушду):

«...Мян бу эцн ифтихар щисси иля дейя билярям: 1969-жу илдян - Азярбайжанын рящбяри олдуьум замандан индийя гядяр бир шаирин, бир йазычынын ясяри гадаьан едилмяйиб, бир шаирин, бир йазычынын ясяринин гаршысы алынмайыбдыр. Щягигятдир, елядирми?

Амма кечян шейляри инди ачмаг олар. Эялиб ня гядяр шикайят едирдиляр, еля сизин юзцнцзцн ичяриниздян. Бири эялирди дейирди бу, пантцркистдир, бири дейирди бу, паниранистдир, бири дейирди ня билим бу, Туркийянин cасусудур, бири дейирди бу, Иранын жасусудур, бири дейирди бу, совет щюкумятинин ялейщинядир, бири дейирди бунун бабасы да совет щюкумятинин ялейщиня олуб, юзц дя совет щюкумятинин ялейщиня эедир. Ня гядяр эялирдиляр, дейирдиляр вя ня гядяр чалышырдылар ки, бу ясярлярин гаршысыны алсынлар. Ики нюгтейи-нязярдян ясярлярин гаршысыны алмаг истяйирдиляр: биринжиси, эуйa миллятчилик вя вятянпярвярлик щисси иля долу олан ясярлярин, икинжиси дя о вахтлар бизим щяйатымызда олан мянфи щаллары тянгид едян ясярлярин гаршысыны алмаг истяйирдиляр. Амма сиз дя билирсиниз ки, 1969-жу илдя мян Азярбайжана рящбяр сечилян эцндян Азярбайжанын щяйатында олан ейбяжярликляри, мянфи жящятляри даим тянгид етмишям вя онларла мцбаризя апармышам.

...Мян бу эцн демялийям ки, Aзярбайжанда диссидент олмайыбдыр. Амма сизин чохларыныз диссидент олмусунуз. Сизин дисси­дент олмаьынызы мцсбят мянада дeйирям. Йaxшы ки, диссидент олмусунуз. Яэяр диссидент oлмaсaйдыныз, Азярбайжан халгында бу милли рущу, ящвал-рущиййяни галдыра билмяздиниз. Яэяр Бяхтийар Ващабзадя диссидент олмасайды, Aзярбайжан халгынын, эянжлярин шцуруна тясир едя билмязди. Яэяр Хялил Рза дисси­дент олмасайды, онун ясярляринин тясири эцжлц олмазды. Бу эцн бунлары мцсбят гиймятляндиририк. Яэяр о вахтлар онлар тягиб олунмайыбса, башга йeрлярдя олдуьу кими, онлары диссидент адлaндырмaйыблaрсa, онлары нядянся мящрум eтмяйиблярся, демяк, бу да бизим наилиййятимиздир, бу да бизим о вахтлар, чятин дюврдя апардыьымыз дцзэцн сийасятин нятижясидир.»

Бяли, миндя бирини ешитдийимиз беля ilginc щягигятляр kommunist реъими дахилиндя Щейдяр Ялийевин халгын мянафейиня, милли мядяниййятя вя республиканын эяляжəйиня севэи иля, сядагятля, мящяббятля, башлыжасы ися нежя бюйцк мящарятля хидмят етдийини эюстярир. Бцтцн кечмиш Совет республикаларында сон иллярядяк диссидент дамьасы алтында йарадыжы зийалыларын тягиб едилмяси, ясярляринин йасагланмасы, мятбуатда зящярли «откликлярля» ижтимаиййятин эюзцндян салынмасы, щяйатдан бездирилмяси, йурддышы едилмяси фактлары мялумдур. Беля бир дюврдя Азярбайжанда о жцр кобуд антидемократик просеслярин rяvac tapmamasы, 30-жу илляря хас vəhşi репрессив методларын тякрарланмамасы, ялбяття, илк нювбядя мцвафиг дювлят органларынын рящбярляриндян асылы иди: ДТК-дан, МК-дан... Республикамызда ися бу мцщцм гурумлара 60-жы иллярдян сонра рящбярлик едян - миллятини, халгыны, онун мядяниййятини сямими гялбдян севян вя бу севэи наминя зийалылары - алимляри, йазычы-шаирляри, инжясянят хадимлярини горуйан, «онларын нядянся мящрум олмаларына» (tяbii ki azadlыqlarы nязярдя тутулур!) йол вермяйян вя юзц дя буну мангурт kadrlarla долу кечмиш Совет Бакысы кими «интернасионал» бир мяканда щяйата кечирян гцдрятли шяхсиййят - Щейдяр Ялийев иди! Истедадлы адамы диссидент елан едиб дама басмаьын, жямиййятдян тяжрид етмяйин, йа юлкядян говмаьын, АЙБ тяркибиндян чыхармаьын ону мцдафия едиб горумагдан даща асан, бир су ичими гядяр олдуьу zamanda бу горуманы щяйата кечирмяк цчцн ян мцхтялиф «ямялиййат тядбирляриня», инзибати системин инcя цсулларына, бялкя дя аьлаэялмяз васитяляря ял атмаг лазым эялиб. Зийа Бцнйадову горумаг цчцн, Хялил Рзаны горумаг цчцн, Якрям Яйлислини горумаг цчцн... Бялкя дя анында heч yaxыn яtrafы da рящбяри баша дцшmяyib, nяyяsя тяяжжцбляниб. Анжаг нятижя етибариля чох сонралар щамыйа мялум олду ки, о ня гядяр жясарятли, узагэюрян, мцдрик bir шяхсиййят iдi вя дюврцн amansыz реаллыгларыны нязяря алmагla милли мянафе наминя ня гядяр дцзэцн, инжя сийасят йцрцтмцшдц... Юзцнцн севимли ифадяси иля десяк, йягин ки, ити цлэцж цзяриндя аддым-аддым ирялилямяк лазым эялиб. Амма o geri чякиlмяйиб, даим жясарятля иряли эедиб. Хalqыn gяlяcяyini dцшцnяrяk, vяtяn цчцn, дювлят цчцн чalышaraq эедиб…

Щейиф ки, биз бундан сонра ня гядяр гурултайлар эюрсяк дя, xalqыn, vяtяnin, ziyalыlarыn мянафейи naminя апарылмыш o bюyцk iшlяr haqqыnda вя ейни заманда сатгынлар, даносбазлар, хаинляр щаггында беля илэинж сиррляри даща щеч вахт ешидя билмяйяжяйик. Чцнки о sirrlяр Heydər Əliyevdə idi... Вя Щейдяр Ялийев о сирляри юзц иля апарды... эетди...

Амма о сатгынлар, доносбазлар, хаинляр, онларын тюрямяляри, давамчылары, ардыжыллары щяля дя галмагда, йеня дя намуслу адамлары сатмагда, донос вермякдя, хаинлик, пахыллыг етмякдядирляр...

Щ.Ялийев: «...Дцздцр, мян ня шер йaзanaм, ня роман йазанам, ня heкaйя йaзaнам. Мян юмрцм бoйу сийасятля мяшьул олмушам. Анжаг 1969-жу илдян башлайараг 1987-жи илдя истефайа эетдийим заманадяк коммунист партийасында ян бюйцк диссидентлярдян бири мян олмушам. Щеч дя тясадцфи дейил ки, коммунист партийасына о гядяр хидмят едян бир адам (йяни мян, щягигятян коммунист партийасына хидмят етмишям) 1990-жы илин йанвар щадисяляриндян сонра коммунист партийасыны тярк етмишям. Азярбайжанда буну етмяйя ади адамларын жясаряти чатмады. Амма мян бюйцк чятинликляр ичярисиндя вя бюйцк тящлцкя алтында коммунист партийасыны тярк етдим. Мян ади тярк етмядим, мяним бу барядя бяйанатым гязетлярдя дярc олунуб, охумусунуз. »
(Yenə zəruri əlavə: ...Ancaq bu gün AYB katibi hələ də kommunist olaraq qalır. Sədrin isə 1990-cı ildə partbiletini atıb, sonra geri götürməsi hamıya məlumdur. Həmin il AKP MK-da keçirilən toplantıda Anarın “Bir zamanlar kommunist partiyasını tənqid etmək cəsarət sayılırdısa, indi kommunist partiyasını müdafiə etmək cəsarətdir” - tipli çıxışı da yaddaşlardadır.)
Щейдяр Ялийев: «Мян иттищам вердим, билдирдим ки, няйя эюря коммунист партийасыны тярк едирям. Цмумиййятля, мян ня етмишямся, щамысыны шцурлу етмишям. Щеч бир шeйи шцурсуз етмямишям. Бцтцн кечмишимя, hяйатыма эюря, бцтцн эюрдцйцм ишляря эюря дя heйфсилянмирям. Щесаб едирям ки, щамысыны халгын наминя, миллятин наминя вя доьма Азярбайжанын наминя етмишям... Билирсиниз, Ермянистан тяряфиндян торпагларымызын 20 фаизинин ишьал едилмясиня дюзя билмирям. Дюзя билмирям ки, Азярбайжан ясэяри ермяни ясэяриндян эцжсцз олубдур, эери чякилибдир. Бу, даим мяня язаб верир. Ня цчцн, няйя эюря? Бизим халгымыз ермянилярдян зяифми халгдыр. Вя йахуд республикамыз Ермянистан Республикасындан кичикдирми?

Доьрудур, бунун башга сябябляри вар. Мян буну дяфялярля демишям. Москва Ермянистана щямишя кюмяк едибдир, тяяссцфляр олсун ки, бу эцн дя кюмяк едир. Буна бaxмaйaрaг, бизим халгымыз гадирдир ки, бир гарыш торпаьымызы да Ермянистана вермясин. Биз буна гадирик. Олан олуб, кечян кечиб. Амма инди эяряк биз ордумузу мющкямляндиряк… Бир мцстягил дювлят кими Азярбайжанын эяряк эцжлц ордусу олсун. Она эюря ки, яэяр кимся йенидян Азярбайжан торпаьына щцжум етмяк истяся, онун гаршысыны ала биляк, биз кечмиш вязиййятя дцшмяйяк. Онун цчцн дя биз эянжляримизи даща да чох вятянпярвярлик щиссиййатлары иля тярбийяляндирмялийик. Сиз эяряк ордумузла йахын ялагядя оласыныз...

...Шаирин шящид олмасы лазым дейил. Амма шаирин даим ордунун ичярисиндя олмасы, ясэярлярля эюрцшцб сющбят апармасы, онлара вятянин ня демяк олдуьуну, торпаьын ня демяк олдуьуну, мцстягиллийин ня демяк олдуьуну анлатмасы чох ваъибдир. Бир вар ки, буну ясэяря командир десин... бир дя вар ки, щюрмятли шаир, йазычы эедиб юз бядии фикри, сюзц иля ону анлатсын ки, сян мцстягил Азярбайжанын кешийиндясян.

Эянжляримизин дцзэцн тярбийя олунмасы вя Азярбайжана, мцстягиллийимизя сядагят, щесаб едирям ки, сизин йарадыжылыьынызын ясас мювзусу олмалыдыр. Бу мювзу щеч вахт кющнялмир. Бу еля бир мювзудур ки, щеч вахт тцкянмир... Мян бир даща дейирям: ХХ ясрин сонунда Азярбайжан халгынын дювлят мцстягиллийини ялдя етмяси тарихи наилиййятдир, явязсиз бир тющфядир. Бизим боржумуз буну мющкямляндирмяк, йенилмяз етмяк, ябяди, дяйишмяз етмякдир. Биз мцстягиллийимизи йенидян ялдян веря билмярик...»

Бу, Щейдяр Ялийевин иштирак етдийи yaзычыларын сон гурултайыnдакы сон сюзляри иди.

Bəli, Həyata və Ədəbiyyata belə ali nəzər – yalnız xalqın Böyük Oğluna məxsus ola bilərdi!
***

...XXI əsrin 4-cü ilində AYB-nin növbəti XI qurultayı keçirildi.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Musiqili Komediya Teatrında düzənlənən bu son qurultayında hər şey öz əvvəlki yerində idi: sədarət, rəyasət, katiblik, nümayəndəlik, məruzələr, çıxışlar, qonaqlar, mandatlar, alqışlar... Təkcə həyata və Ədəbiyyata ali nəzər yox idi.

Çünki bu qurultayda... Heydər Əliyev yox idi!

***
Anarın arxivindən:

Yazıçı-publisist Aqil Abbas (“Ekspress”, 22 fevral 2004): “Çox təəssüf ki, Azərbaycandakı yazıçıların 99 faizi “Ədəbiyyat qəzeti”ni oxumur... Mən bir az “AYO”-çulara kömək etmişəm... “Ədəbiyyat qəzeti”ndə məni dəfələrlə tənqid etdilər. Məni Azərbaycana ermənidən böyük zərbə vuran bir şəxs adlandırdılar. Həmid Herisçinin əsərlərini çap etdiyimə görə qınayırlar...”

Tənqidçi Elnur Astanbəyli (“Ədalət”, 13 mart 2004): “...Fikrət Qoca müsahibəsində deyir ki, “onlar həyasız və tərbiyəsiz uşaqlardı”. Fikrət müəllim, sizin oğlunuz prezident təqaüdü alıb. Həmçinin sizin kürəkəniniz də. Sizin qızınız yazar olmaya-olmaya YB-da işləyir. Özünüz YB-nın katibisiniz, prezident təqaüdü alırsınız və “Qobustan” jurnalına da rəhbərlik edirsiniz. Bütün bunlar bir ailənin imtiyazıdır. Və “həyasız” da biz oluruq. Bu, absurddu...” Şair Şərif Ağayar: “...Sonra tribunadan istedadsız, yaltaq adamlar gəncliyin adından danışmağa başladılar... Çox qəribə məntiqdir ki, Yazıçılar Birliyinin sədri postuna “Anarın yeri” deyirlər... Mənim Yazıçılar Birliyinə münasibətim sırf yaradıcı müstəvidə məni qane etməyən fəaliyyətdir. Yaşlılar Sovet dövründə yaşayıblar. Biz onsuz da heç nəyə öyrəşməmişik. Nə bol qonorara, nə maşına, nə evə. Belə şeyləri biz bilmirik, bunlar nə olan şeylərdir. Bunlar bizə yaddır. Yazıçılar Birliyində gənc nəslin narazılığını maddi məsələlərlə bağlamaq düz deyil... Bütün sistem və ədəbiyyatın təbii inkişaf axarı pozulub. Bunu konsrvləşdirib bir nöqtədə saxlayıblar və bu çox faciəli bir şeydir. Bunun arxasında dayanan “60-cılardan sonra böyük ədəbiyyat yoxdur” iddiasıdır. Yazıçılar Birliyində istedadsızların təbliğ olunması, mükafatların, diplomların adətən istedadsız adamlara verilməsi, yaltaq adamların həmişə qabağa çəkilməsi, tribunaya buraxılması həmin siyasətə qulluq edir... Biz Avropaya inteqrasiya olunuruqsa, ədəbiyyat və dövlət münasibətləri tamamilə başqa cür qurulmalıdır... Axı ola bilməz ki, yüzlərlə adam həmişə eyni cür düşünsün... Yazıçılar Birliyinin fəaliyyəti bu dəqiqə əruz vəznindədir, dəvə ləngərindədir, amma biz internet zamanındayıq...”

Jurnalist Seymur Baycan (“Etimad”, 24 yanvar 2004): “Anarın atası və özü haqqında kim xoş sözlər yazırsa, ədəbi mükafatlar da onlara verilir... Anar YB-də monopoliya deyil, mafiya yaradıb. O bu dəqiqə Azərbycanda ən böyük mafiyanın rəhbəridir. Bu adam çox kinlidir... O sağlam bir yazını pis qəbul edir və öz üsullarından istifadə etməyə başlayır. Biri yaxşı işləyirsə, onu oradan laxladır, işdən çıxartdırır, çörəksiz qoyur... Bu gün bütün potensial gəncliyin hamısını Anar dövlətə qarşı çevirib. Onun atası hansı üsullarla yaşayıb mübarizə aparıbsa, o da həmin üsulları tətbiq edir. Rəsul Rza həyat yoldaşı Nigar Rəfibəylidən donos yazmışdı. Anar da Rəsul Rzanın siyasətini təkrarlayır... Necə lazımdırsa vaxtilə imperiyaya xidmət ediblər. Adlarını da qoyublar dissident. Amma imperiya dağılanda onların heç bir çap olunmamış əsəri ortaya çıxmadı... İndi də bunlar başqa cür siyasət yürüdürlər. Qəsdən o gəncləri tərifləyirlər ki, onlar çox istedadsızdır. Anar bununla demək istəyir ki, baxın, Azərbaycan xalqı hələ bizdən yaxşı yazıçı yetişdirə bilməyib... Axı onların ən böyük arzusu qəhrəman kimi ölmək idi... Mən “525-ci qəzet”dən uzaqlaşdırıldım. Bu yaxınlarda “Space” kanalında yarım saat çıxış etdim. O kanala qarşı da Anar narazılıq etdi. Kişi kişiylə kişi kimi mübarizə aparar. İnsanın çörəyi ilə oynamaq ən iyrənc bir üsuldur ki, onlar buna da gedirlər... Onların ətrafında elə adamlar var ki, hətta adamı döyməklə də hədələyir.”

Tənqidçi Elnur Astanbəyli (“Şərq”, 23 mart 2004): “...Anarı heç kim təhqir etməyib, əksinə, təhqiri onlar bizim ünvanımıza işlədirlər, “abırsız”, “həyasız”, “qudurmuş” sözlərinədək... Azərbaycanda “KQB”dən sonra ikinci sirli, örtülü, gizli cəmiyyət olan yer, mənim fikrimcə, YB-dir... Yaxşı, deyək ki bunlar gənclərdir. Bəs Nəbi Xəzri niyə istefa ərizəsi yazıb qoyub? Ələviyyə Babayeva niyə küsür? Sabir Əhmədli niyə küsür? Vaqif Bayatlı Odər niyə küsür? Kamil Vəli Nərimanoğlu niyə küsür? Bu qədər adam niyə YB-dən incik düşür, YB-dən kənar gəzirlər...” ***

2003-də AYB sədri “Ağ qoç, qara qoç” adlı bir nağıl yazdı.

Onu AYB-nin ədəbi orqanlarında deyil, təzə AYB katibinin şəxsi qəzetində çap etdirdi.

Sonra həmin “525-ci qəzet” üzgörənliklə “İlin bədii əsəri” adlı bir mükafat təsis edib o mükafatı özünün çap etdiyi “Ağ qoç, qara qoç” nağılına görə AYB-nin sədrinə verdi.

Bu münasibətlə AYB-də bir mərasim düzəldib, AYB katibinin qəzetində çap olunaraq AYB sədrinin əsərinə verilən mükafatı o mərasimdə təntənəli surətdə sədrə təqdim etdilər.

Əsəri axıracan oxumağa mvəffəq olmuş şairə Əminə və şairə Gülxani adlı xanımlar mərasimdə çıxış edib “Ağ qoç, qara qoç” fantaziyasının real məziyyətlərindən danışdılar... (bax: “525-ci qəzet”, 1 iyul 2004)

Bütün bu primitivliklərə razı olan AYB sədri isə eynən “Malaya zemlya” fantaziyasının müəllifi Leonid İliç Brejnev kimi özünün “fövqəladə uğurundan” məmnun halda xoşhallandı.

İlahi! Bu sən quran dünyadırmı?!

***