Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

TİIRK  X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Qorunub  saxlanılmış  ya/.ılı  Azərbaycan  ədəbiyyatınm  tarixi  XIII  osrdə 
sair  lləsənoğlunun  (Puri  lləsəıı)  yaradıcılığı  ilə  başlayır.  Göstorilən  arcalın 
bizə  golib  çatmış  ərəbqraflkalı  türk  dilli  ilkin  ədəbi  niimunələri  XIII- XIV  əsro 
aiddir.  Bunlar  Fəxrəddin  Naxçıvaninin  “Sihah  əl-Əcəmi'’  və  onun  oğlu 
Səmsoddinin  “Sihah  əl-furs”  lcksikoqradk  əsərləridir.  Tədqiqatçı  A.B. 
Dmitricva  Zaqafqaziyada 
türk dilli  ərəb  yazılı 
əlyazma  kitablarının
xronoligiyasım  göstərərək 
(215,  s.  434) İbn  Mühənnaııın 
kitabından
başlayaraq  N əcəf bəy  Vəzirlinin  XX  əsrə  aid  olan  əsərlərinə  qədər  bir  dövrii 
qcyd  edir.  Fləcədə  əıı  çox  üzii  köçürülən  əsərlər  içərəsindo  Məhəmməd
Fizulinin  divanım  göstərir.  Belə  yanaşma  rus  və  rus  sovet  şərqşünashq
məktəbinə  xarakterikdir.  Qeyd  edək  ki,  artıq  XIX  əsrin  ikinci  yarısmda  btitüıı 
tiirk  areallarında,  eləcə  də  Zaqafqaziyada  elmi  və  ədəbi  fıkrin  ifadosi  çap 
məhsulu  vasitəsi  ilə  həyata  keçirilirdi.  Bu  baxımdan  əlyazma  kitabının 
informasiya  daçıyıcısı  kimi  aktuallığı  gündəmdən  çıxır  və  o,  sənot  əsəri 
funksiyasını  daşımağa  başlayır.  Kitabşünüslığın  prcdmeti  kimi  əlyazma 
kitabının dövrü artıq  XIX əsrin sonlanna doğru  bitir.
XIII 
osrin 
sonunda  fıloloq  Cəmaləddin 
İbn 
Miihonna 
cənubi 
Azərbaycanda  şərqi  Türkistan  uyğur  -   türk  dilinin  elementlərini  oks  etdiron 
oğuz  -  türk  dilinin  lüğətini  vo  qramatikasım  əhato  edən  “Ilüliyyat  əl-insan  və 
lıolibaf'  (“ insamn  fıkirləri  vo  dilin  əhatəsi” )  əsərini  yazmışdır.  Bu  akadcmik 
əsərin  yaradılması  rus  şərqşünaslarmm  diqqətini  holə  XIX  osrin  sonlarında 
cəlb  ctmişdi.  Həm  Melioranski,  həm  Molov,  həm  də  onlara  istinad  edərək 
miixtəlif  ümumiləşməlor  aparan  Dmitrieva  arealda  kitab  mədəniyyətinin 
diizgün xaraktcristikasını  verə bilməmiş və ya bunu etmək  istəmomişdir.
Hürifı  şair  İmadəddin  Nəsiminin.  tiirk  Divani;  Nurəddin  Məracin 
musiqiyə  həsr  cdilmiş  “Məkasid  əl-ədvar”  (“ fırlatmanın  moqsodlo'ri,,)  əsəri 
(1413-cü  ildə  yazılmış);  şairlər  Qasım  Ənvorin  (1434  vəfat  ctmişdir)  vo  Bədr 
Şirvaninin  (1451  viıfat  ctmiıdir)  əsərləri;  Kişvərinin  ııadir  Divani;  Həliminin 
“Bəlır əl-qərib” (“Möcüzolər xozinəsi”)  liiğəti  XV  əsrə aiddir.
XllI-XV  əsrlərin  qorunub  saxlanmış  nüsxələri  bizo  əsas  verir  ki, 
məntəqədə  türk  dilli  ərəb  yaztlı  kitablann  rcpcrtuannda  dünyavi  əsətlətin  tam 
üstünlüyünü  miişahidə  edək.  Bu  xəlifotin  dağılması  və  türk  dilli  xalqlaıın 
hakimiyyotdo'olması  ilə  qarşıya  çtx.rdı.  1 iirk  hakimlərinin  ərəb  və  faıs  dilinə, 
clocə  də  digər  xalqlaruı  dilinə  və  dininə  tolcrantlığı  arcalda  biitün  xalqlaım, 
din  vo  təriqətlərin  kitabçılıq  mədəniyyətinin  inkişal  ctməsinə səbəb oldu.
XVI  əsrdə  bir  ncçə  nohong  şair  və  yazıçılar  yazıb  yaratmışdır.  Onların 
əsərlorinin  əlyazınalan  bir çox ölkəlordə tiirk əlyazması  kiıni  saxlanıhı.
XVII  əsrdə  yazıb  yaratmış  yazıçı,  şair,  xəttat.  miniatürçii  və  döyiişçii 
Sadiq  bəy  O lşar  (1058/1648-ci  ildə  sağ  idi)  tərəlindən  yazılmış  şairlorin 
tərcümcyi  halı-  “ Məcmə  əl-həvass 1  (“Məşhurların  məcmııosi  )  əsəri  Olşaıın
171

TÜ R K   X A L Q LA R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
bir  neço  miniatürü  dövrümüzə  qədər  qalmışdır.  Onların  birində  Teymur  xan 
Türkmənin 
əksi  təsvir  olunmuşdur.  Sadiq  bəyin  1020/1611-12-ci.  ildə 
başladığı  bu  portreti  1095/1683-cü  ildə  Muin  M üsəvvir  lamamlamışdı.  (130, 
s.  183-187).  Sadiq  bəy fars  dilində  “Rəssamliq  haqqında  traktat”  (“Qanunəs- 
siivar”)  əsərinin də  müəllifıdir.  Əsər  1963-cü  ildə  görkəmli  Azorbaycan  alimi 
A.Y.Qazıyev tərəfmdən nəşr edilmişdir.
Saib  Təbrizinin  türk  Divanı,  Əhməd  N işatinin  (1085/1674  vəfat
etmişdir)  Divani;  Məhəmməd  Əlinin (1680  vəfat  etm ışdir)  əsərləri 
və  b.
yazılmış  və  eləcə  də,  XVII  əsrdə  Azərbaycanh  Əktaşı  Dağtstan  hökmdarı 
Girey  xamn  oğlu  Çuban  bəyin  tapşırığı  ilə  Qəzvininin  fars  dilində  məşhur 
“Təvarixi  Dərbəndnamə”  (“Dərbəndin  tarixi  kitabı”)  əsərini  türk  dilino
tərcumə etmişdi.
Şəki  xam  Həsənin (XVIII ə.)  şeirlər  toplusu,  Vaqifın  (1717-1797),  Vəli 
Vidadinin  (1709-1809),  Mirzə  Şəfi  Vazıhin  (1792-1852),  Xurşud  Banu
Natəvanin  (1837-1897),  Axundzadənin  (Axundov,  1812-1878),  N acəf  bəy 
Vəzirovun  (1854-1926)  və  b.  əsərləri  XVIII-XX  əsrin  əvvəlino  aiddir.  Şüai 
1244/1828-29-cu  ildə  Dərbəndin  tarixinə  aid  nadir  əsər  yaratdı.  Mirzə 
Camalın,  Mir  Mehti  Xəzaninin,  Mirzə  Əhmədin  əsərləri  avtoqraflarla 
Azərbaycan  Respublikası  EA  kitabxanalarmda  miihafizə  olunur.  Mirzə 
Adıgözəl  bəy  1845-ci ildə Tiflis vitsequbernatoru  M .P.Kolyubakinin  xahişi  ilə 
Qarabağnamə”  (“Qarabağ  haqqında  kitab”)  əsorini  -   Qarabağın  tarixini 
yazdı.  Mirzə  Adıgözəl  bəyin  tərcümeyihalı  da  o  cüm lədən  Azərbaycan 
Respublikası  EA  əlyazmalar  inistutunda  saxlanılır.  XIX  əsrə  aid  olan 
Azərbaycan  folklorunun  külliyyatı,  təbabət  (əsasən  xalq  təbabəti)  və  bir  sıra 
başqa əsərlər Azərbaycan Respublikası EA-da saxlamhr.
Zaqafqaziya arealında farsdilli ədəbiyyatın, dilin,  incəsənətin təsiri  güclü 
olduğu  kimi  türk  dilinin  də  əks  təsirləri  son  dərəcə  güclü  olmuşdur.  Bu, 
onunla  əlaqədardır  ki,  XIV-XVI  əsrlərdə  əsərlərin  əksəriyyəti  fars  dillərində 
yazılmışdır.  Caminin  və  fars-tacik  ədəbiyyatı  klassiklərinin  əsərlərinin 
kıtabları  çox  populyar  idı.  Azərbaycan  yazılı  dilinin  leksikasında  iran 
ı  ərın  ən  va  onların vasitəsilə ərəb  dilindən alınmış  sözlər geniş  yer tutduğu 
kımı  fars  dıhnın  leksikasma türk dilinin böyük təsiri  olmuşdur.  Başqa türkdilli 
ədəbıyyata  gəiıncə,  XVI-XIX  əsrlərdə  burada  özbək  -   Nəvainin,  Baykann, 
Uluqbəym,  turk  Lamıınin,  Peçevinin,  Nədimin,  Säbitin,  Türkm ən  Məhtum- 
qulunun  əsərlərı genış  yayılmışdı.
Azərbaycanda  Səfəvilər  sülaləsinin  populyarlığmı 
təm in  etmək 
məqsədılə  Məhəmməd  katib  Nişati  Şirazi  949/1542-43-cü  ildə  şeyx
' |Ə  ir>ı  •• .inin 
L . 
r
 
VƏ^at  etmi?dir)  tərcüm üyi 
halım  
təsvir  edən, 
əvə  u  ının 
Səfat  əs-səfa”  ( “Şadlığın  təm izliy i”)  əsərin i  v ə  
V aiz 
K əsifinin 
uzə  əs  şu  a  ə 
(  Əzabkeşlər  bağı”)  tərcüm ə  zam am   -   “ Ş ü h əd ən am ə”
172
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
C‘Ə/.abkcşlər  haqqmda  kitab”)  adlandırılmış  əsərini  fars  diliıulən  Azərbaycan 
dilino  tərctimə  ctmişdir.  Qəzvininin  Dərbəndin  tarixi  əsərinin  XVII  əsıxlə 
Əktaşi  tərəfmdən  edilmiş  tərcünıəsinin  də  adı  çəkilməlidir.  Əlbəttə, 
Zaqafqaziya  arealında  tərcümə  foaliyyəti  öz  inkişafını  tapımşdı,  ancaq,  nə 
qədər  ki,  onun  xüsusi  olaraq  öyronilməsi  hoyata  keçirilməyib,  onun  haqqıııda 
konkret  danışmaq  çətindir.  L.Dimitrieva  hesab  edir  ki,  "  Hər  halda  güıııan 
edirik  ki,  baxdığımız  areallara  nisbətən  iran  dillərindən  tərcümələr  burada  az 
olması  ycrli  ti'ırk  əhalisinin  bu  dilləri  yaxşı  bilməsini  təsdiq  cdir."  (215,  s. 
436).
Arealda  türkdilli  əsərlər  Şimali  və  Cənııbi  Azərbaycanın.  Dağıstamn 
müxtəlif şəhər  və  yaşayış  yerlərində,  Tiflis  şəhərində  yazılırdı.  Əlyazmalar da 
elə  burada,  bəzi  hallarda  Türkiyədə  və  Orta  Asiyada  köçiirülmüşdür. 
Əlyazmaları  arasında şairlərin,  yazıçıların,  tarixçilərin avtoqrafları,  nadir və az 
rast gələn,  yiiksək  sənətkarlıqla yerinə  yetirilmiş  və bədii  tərtib  olunmuş gözəl 
miniatürləri  olan  əlyazmalar  var.  Azərbaycan  Respublikası  EA-da  XIX  osriıı 
səlnaməçisi  Adıgözəl  bəyin,  Qarabağ  alimi,  şairi  və  rəssamı  Mir  Möhsiin 
Nəvvabın,  onun  Azərbaycan  və  fars  dilində  əsərlərinə  1883,  1897,  1899-cu 
illərdə  köçürdüyii  kitablar  türk  müəlifləri  Nimətullahın  -   liiğət  tərtibatçısı 
(947/1541),  Sabitin  -   divanr  (1124/1712)  və  b.  avtoqrafiarı  saxlanılır. 
Qorunub  saxlanılan  əsərlər  göstərirki,  Zaqafqaziyada  tiirk  xalqları  dünya 
elminə  və  dünya  dillorinə  açıq  olmuşlar.  Azərbaycan  ziyalısı  tiirk  dili  ilə 
yanaşı  ərəb  və  fars  dillərini  nıükəmməl  bilmiş  və  kitabçılıq  fəaliyyətində 
çərçivələri  sındıraraq  xalqların  və  mədəniyyətlərin  inteqrasiyasında  mühüm 
rol  oynamışdir.  L.  Dmitrievamn  qeyd  etdiyi  kimi  “iraıı  dilləri”  məhfumu 
olmamışdır.  M üsəlman  meqa  arealında  anlaşma  ehtiyacını  təmin  cdən  türk 
alimləri  vaxtaşırı  ycni-yeni  lüğətlərin  tərtibinə  ehtiyac  duyurdu.  Bu  lüğətlərin 
tərtibatçıları  əsasən  türk  və  çox  hallarda  Azərbaycanlı  nnitəxəsislər  olurdu. 
Tədqiqatda  qeyd  ölunan  lüğətlərin  miixtəliflyi,  onların  tərkibinin  analizi,  bu 
lüğətlərin  tərtibi  zamanı  azı  üç  dili  mükəmməl  bilmək  vacibliyi  (ikrimizi 
sübut  edir.  1727-  ci  ildə  Hindistanda  Məhəmmədtağı  Qaraqoyunlunuıı  tortib 
etdiyi  “Fərhəngi  Tvirki” kitabı  da bu  katcqoriyadandır.
Orta  əsıiərdə  və  sonralar  Azərbaycanın  mədəni  mərkəzi  Təbıiz  idi. 
Adotən  istedadlı  şairlər,  yazıçılar,  alimlor,  xəttatlar,  miniatürçülər  burada 
comləşmişdi.  Onların  özləri  və  yaradıcıhqları  haqqında  faktlar  orta  osr 
təskirələrindən  yaxşı  məlumdur.  Qeyd  edək  ki,  XVI  əsrin  ikinci  yarısı  -   XVII 
əsrin  ovvəli  xüsusi  Azərbaycan  bədii  məktəbinin  təno/.zülə  uğranıası  barədə 
tədqiqatşıların  əsərlərində  bir sıra məlumatlar verilir.
Azərbaycan  (və  köhnə  Azərbaycan)  dilli  orəb  qrafikalı  əlyazmaların 
böyük  bir  hissəsi 
hazırda  A/.ərbaycan  Respublikası 
l-A  əlyazmalar
173

institutunda  saxlanılır.  Burada  müxtəlif  dillərdə  350  minə  qədər  əlyazma
kitablan  və sənədlər toplanmışdır.
Fizulinin, Nəsiminin,  Saib Təbrizinin əsərlərinin  əlyazm alan  RF  -nın  və 
xarici  ölkələrin  bir  çox  kitab  saxlayıcılarında  saxlanılır.  M əsəslən,  RF-nın, 
Azərbaycan,  Gürciistan,  Ermənistan,  Özbəkistan,  Türkmənistan,  Sankt-Peter- 
burq,  İngiltəronin,  Fransanın,  Çexiya  və  Slovakiyamn,  İtaliyanm,  Türkiyənin. 
İranın,  Ərəb  ölkəlorinin  kitabsaxlayıcılannda Nəsiminin Divanmın  30-ə  qədər 
nüsxəsi 
saxlanılır.  RF  EA  Şİ-da  25-30-a  qədər  Azərbaycan  əlyazması 
saxlanılır.  Azorbavcan  kitabımn  yaranması  inkişafı  və  yayılmasımn  tarixi 
mənzərəsi  göstərir  ki,  arealın  ümumi  mədəni  ınkişafmda  mühüm  rol 
oynamışdı.  Qeyd  olunanları  ümumiləşdirərək  aşağıdakı  nəticəlorə  gəlmək 
olar.
1. 
Zaqafqaziya areahnda türk dilli  ərəbyazılı  əlyazm a  kitablarınn 
çox böyük əksəryətim dünyavi ədəbiyyat təşkil edirdi  ki, bu da 
arealda  yaşayan  heç  bir  digər  xalqlarda  və  mədəniyyətlərdə 
müşahidə edilmir.
2. 
'Fürk  dilli  xalqlar  kitabçılıq  fəaliyyətini  türk,  ərəb  və  fars 
dillərində  həyata  keçirirdi  ki,  bu  da  böyük  coğrafı  ərazidə
.  kitab məhsulunun dövriyəsini təmin edirdi.
3. 
Zaqafqaziya  areahnda  türk  xalqlarımn  lüğətçilik  ənənələri 
xalqların  dil  inteqrasiyasını  təmin  edir  və  müştərək  mədəni 
inkişafın mərkəzində dururdu.
4. 
Türk  xalqlarmm  kitab  mədəniyyətinə  tolerant  münasibəti 
arealda  islam  dininin  bütün  təriqətləri  ilə  yanaşı,  xristian, 
yahudi,  zərdüştlik  və  digər  dini  ədəbiyyatın  yazılmastnın, 
üzünü  köçürülməsinin,  yayılmasınm  qarşısı  ahnm ır,  bu  da 
demokratik bir mühit təmin edirdi.
5. 
Zaqafqaziya  areahnda  kitabların 
yazılmasında, 
üzünün 
köçürülməsində, 
saxlanılmasında 
və 
ictimai 
mütalinin 
təşkilində  heç  bir  məhdudiyyət  olmamış,  qadağan  olunmuş 
kitablar və ya digər senzura qaydalan tətbiq edilməmişdir.
6. 
Türk  dilli  ərəbyazıh  əlyazma  kitabları  Zaqafqaziyaya  aid 
olmaqla  yanaşı,  Bağdadda,  İsfahanda,  Hindistanda  və  digər 
türk  mənşəli  xalqların  yaşadığı  areallarda  yazılır,  üzü
•  köçürülür və dövriyəyə daxil olurdu.
T Ü R K   X A LO LA R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
174
TÜRK  X A L Q L A R IN IN   KİTAB  VO  K İTA BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
QIPÇAQ  ÇÖLC  VƏ  IIRAL  ARKALI
İslam 
sııpcretnosu  dövriində  Tiirk 
xalqlarınm 
əlyazına  kilabı 
mədoniyyəti  zəngin  mövzu  və  böyiik  coğrafı  əhatəvə  malik  olmuşdur. 
Qorunub  saxlanılmış  niisxəiərin  statistikası  və  kataloqlaşması  ilə  məşğul  olan 
aümlər  qcyd 
cdiıiər 
ki, 
türkdilli 
əlyazma  kitabmın 
kütləsi 
islam 
mədəniyyətinin  varisləri  içərisində  ərəb  və  fars  dilindən  sonra  üçünçü  yeri 
tutur.  Bunun  başhca  sobəblərindən  biri  odur  ki,  çox  sayda  əlyazma 
nüsxəhrində  ərəb,  fars  və  türk  mətnləri  milli  mənsubiyyətinə  görə  dcyil 
xiisusiyyətinə  görə təsninəşdirilmişlər.
L.V.Dmitreycvanın  tədqiqatmda  qeyd  edilir  ki,  erkətı  orta  əsrlərə  aid 
ərəb  yazılı  tiirk  dilli  əlyazma  kitabları  Rusiya  Federasiyası 
Elmlər 
Akademiyasımn  şərqşünashq  institutuııda Özbək,  Tatar və  Tiirk  dilli  nüsxələr 
çoxluq  təşkil  edir.  Bunlarm  hər  biri  400-450  nüsxədir.  Uyğur  dilində  200 
nüsxə,  Tiirkmon  dilindən  20  nüsxədən  çox,  Azərbaycan  dilində  25-30 
nüsxədən çox,  digər tiirk  dillərində  bir neçə niisxə toplanmışdı.
Areahn  əra/.isi  -  Krım,  Qıpçaq  çölii,  Volqa  boyu  və  IJral,  əsas yazı  dili  -  
tatar  (vo  köhnətatar),  crkən  orta əsrlərdə  -  oğuz və  hulqar əlamətləri  ilə  qıpçaq 
tipli  türk  dilidir.
IX-X  əsrlərdə  Orta  Volqaboyu  və  Aşağı  Kama  yanında  Bulqar  tiirk 
dövləti  və  Bulqar  milləti  formalaşmağa  başladı  və  bu  proses  XII  əsrdə  başa 
çatdı.  Qonşu türk rayonlarında (Deşti  Qıpçaq)  Qıpçaq dili qohum  tiirk  dilləri  -  
oğuz  vo  bulqar  dilləri  ilə  intcqrasiya  olunaraq  XI-XIIl  əsrlərdə  onlarla  bə/.i 
iimumi  cəlıətlər  qazandı.  Monqol  işğalından  sonra  mərkəzi  indiki  Həştərxan 
yaxınlığında Saray  Batu,  sonra Aşağı Volqaboyunda  Saray  Bckrə  (yaxud  Yeni 
Saray  -  Axtuba  rayonunda)  olan 
Q
izj
I 
Orda  (şərq  mənbələrində  o,  ('iiçi  ulusu 
yaxud  Mavi  Orda  adlanır)  dövləti  yarandı.  XIII  əsrin  sonunda  o,  bulqarlärı, 
Deşti  Qıpçağı,  Ru'su,  Krımı,  Şimali  Qafqazı  və  Şimali  Xarə/.mi  özünə  tabe 
etdi.  Qızıl  Ordamn özüniin  ədəbi  yazı  dili  meydana gəldi.  Ovvəlcə  iki  yazıdan 
(uyğur  və  ərəb),  XIV  əsrin  ortalanndan  isə  ancaq  ərəb  yazısmdan  istifadə 
ediüıdi.  İddia  olunur  ki,  ərob  yazısı  Volqaboyu  və  Ural  türklərinə  birbaşa 
ərəblərdən  deyil,  Orta  Asiyadan  gəlmişdir.  Onlar  (bulqarlar)  artıq  X  əsrdə  bu 
dillə  xoliib  sofirlari  (xəlifə  Miiqtədirdən  922-ci  ildə  bulqar  çan  Almıışa 
Oiıməd  b.  Fadlamn  sətirliyi)  vasitəsilə  əlaqə  saxlayırdılar.  XV  əsrdə  Qızıl 
Orda  dağıldı  və  iiç  müstəqil:  Krım  (1443),  Kazan  (1438)  və  lləştərxan  (1459) 
xanlıqları  yarandı.
Rus  tədqiqatçıları  (xiisusilədə  L.V.Dmitreyeva)  hcsab  edirlər  ki,  bıı 
arcalın  türk  dilli  xalqlan  iki  mədəni  qrup  təşkil  etmişlər,  Xarəzm  qrupu  və 
Misir qrııpu.
175

TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Qıpçaqların  628-1250-ci  illərdə  Misirdə  Əyyubi  ordusunda  baş 
komandan  olan  Aybəy  tərəfındən  Məmluk  dövləti  qurması  barodo  tədqiqatçı 
Çavad  Heyət  geniş  məlumat  verir və  onların  yazılı  irsi  haqqında  araşdırmalar 
aparmışdır.  Məlumdur  ki,  Məmluklar  Qahirədə,  Suriyada  məscidbr, 
mədrəsələr,  xəstəxanalar,  su  kanalları  və  körpülər  tikdirm iş  və  səlibçilərlə 
döyüşərək dağılmış ölkəni yenidən abad etmişlər.
Birinci  qrupun  abidələri  Orta  Asiya  arealm a  aid  edilir,  ikinci  qrupun 
abidələri  yuxarıda  göstərilən  ərazidə  yaradılmış  və  yayılmışdı.  Onlardan  ən 
köhnələri XIII-XIV əsrlərə aiddir. Bu,  1245-ci  ildə M isirdə  tərtib edilmiş türk- 
ərəb  lüğətini-  Ərəblərə  türk  dilini  öyrətmək  məqsədilə  XIII-XIV  əsrlərdə 
Misirdə  tərtib  edilmiş  “ət-Tühfat  əz-zəkiyyə”  (“Zəkam n  barı”)  adlı  qramatik 
oçerkdən başqa bir türk-ərəb lüğətindəki  analoji  materiallar;  ərəb  fıloloqu Əbu 
Həyyanın  o  zaman  Qızıl  Ordada işlənən qıpçaq  türk  dilinin,  oğuz  türk  dilinin 
elementləri  ilə  müqayisəsi  xüsusiyyətlərini  əks  etdirən  lüğəti  və  qramatikası 
(1313-cü  ildə  tərtib  edilib),  Hüsam  katibin  (770/1369-70-ci  ildə  sağ  olnıuş) 
“Kissayi-Cumcum”  (“Cumcum  haqqında  rəvayət”)  pocm ası;  “Kisək  baş 
kitabı”  (“Kisək  haqqında  kitab-XIII  XIV  ə);  M ahm ud  b.  Olinin  “Nəhs  əl 
Fəradis”  (“Cənnət  yolu”  759/1957-58)  əsəri;  Camaləddin  ot-Türkinin  (XV 
əsrin birinci yarısı)  qıpçaq və oğuz dillərinin müqayisəsini  öziində  əks  etdirən 
“Kitabi  bülqat  əl-müşlaq  fı  əl-lüğət  ət-Türk  və  əl-kifçaq”  (“türklərin  və 
qıpçaqların  dilində  arzu  olunan  ləyaqətli  kitab”)  ərəb-qıpçaq  lüğəti;  Kamal 
Ümminin  (XV  ə.)  poeması  və  s.  Məmluk  sultanları  incəsənətə,  elmə  və 
ədəbiyyata  havadarhq  edirdilər.  Onlarm  bəziləri  ərəb  dilini  bilir  və 
ədəbiyyatla  məşğul  olurdular,  çoxu  isə  ancaq  özlərinin  doğm a  türk  dilirıdə 
danışırdı.  Ona görə də bu dil məmluk dövlətində böyük əhəm iyyət kəsb edirdi 
və  yerli  ərəb  əhalisi  tərəfindən  qəbul  olunmah  idi.  Burada  bir  neçə  türk  dilli 
dini  və  başqa  əsərlərin  yaranmasma  da  elə  bu  səbəb  olmuşdur.  Məmluk 
Misirində  türk  dilinin  kifayət  qədər  geniş  yayılması  haqqm da  ərəb 
mənbələridə xəbər verir.
Bu  cür  əsərlərdə  türk  dilinin  üç  dialekti  mövcud  idi.  Saxlanmış  yazı 
abidələrin  onlara  görə  bölünməsi  bir  qədər  şərti  xarakter  daşıyır.  Bəzən  eyni 
abidənin  dialekt  daxilində  iki  dialektin  elementlərinə  aid  edilməsı  bu  dilin 
öyrənilmədiyindən irəli gəlir. Dialektlər;
1)  özəl qıpçaq  (abidələr:  Səyfı  sarayınm “Gülüstan” “ Q ızıl  gül bağçası”-
XIII  ə.  ),  Bərkə  Fakihin  “İrşad  əl-mülk”  (“Hökmdarlara  öyüd”);  naınəlıım 
müəlliflərin  əsərləri;  “Kitab  bi  itarat  əl-vazih”  (“Aydm  idarə  etmə  kitabı)  və 
“Müniyyət əl-güzət”  (“Qaliblərin məqsədi”);
2) Oğuz-qıpçaq,  iki şivə qarışıq;  şərqi türk elem entləıinin üstünlük təşkil 
etdiyi  abidələr “kitab  fı  ilm  ən  nüşşab”  (“İçkilər haqqm da  elm  kitabı”)  yaxud
Xülasə  ,  Kitab  əl-hayl”  (Güruh  kitabı”),  başqası;  köhnə  türk 
elem en tlo rin in
1 7 6
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
üstünlük  təşkil  etdiyi  abidəlnr:  “Kitab  fı  fıkh  bi  lisan  ət-türki''  (‘T ürk  dilində 
biiquq  kitabı”),  yaxud  “Kitabəl-fıkh”  (“Hüquq  kitabı")  və  yaxud  •'Xülasə”; 
“Kitab  əl-hayl”  (Gümh  kitabı”).  “ Kitab  bi  ibarət  əl-vəzih”  (“Aydm  idarə  ctmo 
kitabı”).  “Kitabi  mukaddimati  Abil-Lays  əl-Səmərqəndi”  (“Əbiil  lays  əs 
Somərdəndinin  giriş  kitabı);
3) 
köhnə  tiirk  abidələr:  Qayıt  bayin  (1468-1495),  Qansu  Qazviniıı  (1517 
vəlat  etmişdir.)  şcirləri;  Ayninin  əsəıiərinin  XIV  əsrdə  Küduri  tərəfmdəıı 
tərciiməsi;  Kamaloqlunun  (XIV  ə.)  “Fərəhnamə”  əsəri,  Zərifın  (XIV  ə.) 
əsərləri.  Balumun  (XV  ə)  “Hikmotnamə”  əsəri,  “Şahnamə’ nin  916/151 ()-cu 
ildə  llüseyn  tərəfinclən  tərcüməsi  (952/1545-ci  üdə  sultan  Qansu  Qavrinin 
omri  ilə bıı  əsər  Şərif Amidi  torəfındən də tərciimə edilmişdir)  və s.
Zaman  baxımından  Volqaboyu  Ural  arealının  ərəbyazılı  türkdilli 
abidələrinnin  yaradılması  XIII-XIV-XX  əsrin  başlanğıcına  qədər,  (məsələn, 
Əzizə  Samitovamn  1925-ci  ilə  qədər  şerlər,  mahmlar  şəxsi  və  xatirə  qeydləri 
toplusunun  avtoqrafı)  üzüköçürülmüş  nüsxələr  isə  əsasən,  XVIII-XX  əsrin 
əvvəlinə  aiddir.  Onların  movzusu kifayət  qədər  müxtəlifdir:  taıix,  zəvvaıiarın 
vol  bələdçiləri,  poeziya,  bədii  nəsr,  folklor,  leksikoqrailya,  təbabət,  din,  dərs 
vosaiti  geniş təmsil  olunmuşdur.
Miihəmmədyarm  “Tuhfəyi  rnərdan”  (“Kişilərin  bəxşişi”,  946/1539)  və 
“Nüri  sudur”  (“Qəlb  işığı”,  948/1542)  poemalarını  və  Bulqarinin  (XVI  ə) 
“Tarixi  Bıılqariya”  (“Bulqariyanın  tarixi”)  əsərini  erkən  tatar  (Kazan  xanh- 
ğının  ərazisində)  yazılı abidələrinə aid etmək  olar.
XVllI-XX  əsrin  əvvəllərində  tatar  dilində  çoxlu  əsərlər  yaradılmışdır: 
“İsmail  səyahəti”  (“İsmayıhn  səyasəti”)  -  İsmayıl  adlı  şəxsin  Məkkəyə  həccə 
gctməsinin  təsviri  (XVII  əsrin  ikinci  yarısı);  Umar  uqlı  Məhəmməd  Ominin 
1783-1786-ci  illərdə  həccə  səyahətinin  təsviri;  Əbül  Münilin  (1782-1826), 
Abdarrəhim  Utiz  İmaninin  (1754-1834)  əsərləri;  “Badavam  kitabı”  (“ Davaıfl 
cdətı  kitab”),  “AvaNf  əz-zaman”  (“Vaxtın  hədiyyələri”)  pocmaları,  Suli 
Allahyarın 
“Səbat 
ət-əcazin” 
(“Zəifləriıı 
möhkəmliyi” 
pocmasma 
Valçıquloğlunun  (1768-1838)  şərhi;  Risalayi  əzizo”  (“Ozizə  üçiiıı  əsər” )  adı 
ilə  Qazinin  (1825-c.i  ildə  Sağ  olub)  həmin  pocmasına  IJmar  b.  Məhəmmədin 
(XIX  əsrin  birinci  yazısı)  şərhi;  Abd  əl-Cabdar  Kandalııı  (1797-1860) 
Alcksandr  Nikolayeviçin  vərəsisinin  1837-ci  ildə  Orcnbıırqda  səyalıəti  barədə 
pocması.  Xibatallı  b.  Səyyid  Battalm  (1794-1867)  bir  ncçə  pocması;  Oli 
(,'ükıinin  (1826-1889)  “Məcmə  əl-ədəb”  (“Ədəb  qaydaları  məcmuəsi") 
poeması;  Şəmsəcldin  Sufinin  (1889  vəfat  ctmişdir)  “Aləmi  lıadi”  (“Vaizlərin 
bayraqları”)  yə  b.  pocmalar  və  qəsidələr.  XIX  əsrdə  tarixçilərin  və  ya/ıçı- 
larının  əsərləri  daha  geniş  yayılmışdır.  Salihinin  bulqarların  tarixi,  Şihabəddin 
Morcaninin  (1815-1889)  bulqarların,  Ka/an  xanlığmın  tarixi;  Kayyum 
Nasiriniıı  (1825-1902)  əsərləri;  “Fəvakih  əl-ciilasə”  (“Həmsöhbətlərin  barı")
177

T * - ,   v . . m   .R .N 1 N   KtTAB  V Ə   K tT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T t
ensiklopediyüsı;  h.ndəsə,  cografiya  dərslikləri  Şeyxzada  Babiçin  (1895- 
1919),  Fatih  Xalidin  (1850-1923),  Əz^zə  Samıtovanın  (1862-1929)  və  b. 
müəllif  avtoqrafları  qorunub  saxlanmışdı.  XVIII  -X X   osriıı  əvvəli  bir  çox 
müəlliflət-in  əsarlərinin  əlyazmaları  Volqaboyunda  və  IJralda  geniş  yayılnuş, 
onların  çox hissəsi  sonralar nəsr edilmişdir.
Bu  areahn  ərazisində  ərəbyazıh  başqırd  və  tatar  dılındə  də  epiqrafık, 
sənədli 
abidələr 
yaradılmışdır. 
Arxeoqrafık 
tədqiqatlar 
nəticəsində 
Başqırdıstanda  indiyədək  islam  dövrü  əsərləriııin 
j  
minə  qədər  əlyazması 
aşkar  edilmişdir.  Onların  arasında  tatardillilər  çoxluq  təşkü  edir,  ancaq 
başqırddillilər 
də  mövcuddur.  Bu  abidələr  hələlik  geniş  tədqiqat  obyekti 
olunmayıb.
Tatar  əlyazmaları  arasmda ixtisarlı  tərcümələrə  və  torcümə  -  işləməlars 
tez-tez  rast  gəlmək  olur.  Onlar  əsasən  dini  əsərlər,  və  bəzi  özbək  əsərlərə 
şərhlərdir.  (məsələn,  Sufı  Allahyarm  “Səbat  əl-əcazin”  əsorinə  Utiz  İmaninin 
şərhləri,  Busirinin  “Qəsidəyi  burda”  (“Biirüncək  haqqında”)  əsərini  bir  neçə 
anonim  tərcümə  və  şərhləri  və  s.  göstərmək  olar.  Fars  dillərindən  yazılmış 
tərcümələr  nisbətən  azdır,  onlar  isə  əsasən  ədəbi-ctik  əsərləıidir.  [“Kəlilə va 
Dimnə” “Qabusnamə” və s .] .
Bu  arealda,  yəqin  ki,  müxtəlif  şəhərlərdə  və  yaşayış  yerlorində  əsərbr 
yazılmış, əlyazmaların isə üzu köçürülmüşdür  lakin yazılm a yerlərin  adı nadir 
hallarda  göstərilir.  Müxtəlif  tarixi  dövrlərdə  bu  arealın  sərhədləri  dəyişmiş, 
ancaq  onun  daimi  “mərkəzi”  (“əsasi”)  Volqaboyu  (az  hallarda  ural)  olaraq 
qalmışdır.  Arealda kalliqrafık köçürülmüş nüsxələr qorunub  saxlamlmamışdır, 
lakirt  tamnmış  şəxslər  tərəfındən  çox  səliqoli  köçürülm üş  əlyazmalaı 
mövcuddur.  Məsələıı,  Bulqarinin  “Tavarixi  Bulqariya”  əsərinin  sonuncu 
hissəsini  gözəl  xəttlə  K.Nasiri  köçürmüşdür.  M üxtəlif türkdilli  əlyazmalarıtı 
üzünü  Peterburqda  X.Feyzxanov  köçürmüşdür.  U tiz  İmani  bir  çox  məşhur 
müəlliflərin  fars  və  ərəbdilli  əsərlərinin  nüsxələrinin  üzünü  köçürmüşdür 
(Cəlaləddin  Rumi,  Səədı,  Əttar,  Hafiz,  Qəzali  və  s.).  “ Qissayi  Yusıf’ 
poemasımn  mürəkkəb  mətnini  sonra  edilmiş  əlavələrdən  təm izləyərək  Əlı 
tortib  etmişdir  (1839-cu  ildə  nəşr  edilmiş).  Cəlaləddin  Rum inin  “Məsnəvi  ■
 
Sııfı  Allahyann “Səbat əl-ədjazin” əsərləri üzərində  işləyərkən də bu işi yerinə 
yetirmişdir.  fatar  əlyazmaları  arasında  qeyri-peşəkar  xottatlar  tərəfindən 
yerinə  yetirilmiş,  şagirdlər  tərəfındən  üzü  köçürülm üş  əlyazmaları  daha  çox. 
qorunub saxlanılmtşdır.
Bu  arealda  Salihi,  Mərcani  kimi  tarixçilərin,  K.Nasiri,  Y.Aduti, 
M.X.Qurbanqaliyev 
kimi 
yazıçı 
və 
alimlorin 
avtoqrafları 
qorunu 
saxlamlmışdı  (RF  EA  Şİ-da və Kazan  dövlət universitetində).  Tərcütnəçil3’*'1'1 
və  şərhçilərin  də,  məsələn,  Utiz  İmaminin  də  belə  avtoqrafları  mövcuddur- 
Nadir və  az rast  gəlinən əlyazrnalara da rast gəlmək  olur.  A vropa misionerbı*
ir
178