Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

etmsk
b i r , , , e ç 3   ^
  a , l ’n d i'
nəşri;  Resmi  Kitanhrm 
t v ~  
'  
Salnəm obrın  nəşrı;  Dəsturun
ın  noşri. 
P 
" W   D,gƏr  K,taPlar: 
Devlel 
Hvrakmm  ,W
5
ri: 
Q u m n -
çap  e d f e f i ^ r   B İ r r   f i r də  əsi 
^ b^  
S t e m i y y o f f i L m t o e y l S 3 
0 sm f ni»» 
Ä
  ™
litoqraf  üsulu  ilə  çox  s ö
7
al 
3 Xusus  p 
n'^ n 
Qnrm-l
 Kərim m   foto-
kcçirmişdir. 
Ə  SOTƏt  9sər’  saydabilocək  nəşrlorini  həyata
mövcudclur.  tarixin'' b a . ş l ' a n f ı °
a
klfayət  q ə d ə r  ö y rə n ilm o m iş   b ir  tarixçəsi
fəaliyyoti  haqqmdakı  sə n ə d Iə rÇox  ^ o k T ”  kj ? b? llari  durur  VƏ  bunlann 
nüsxələrindən  nümunəbr  rh 
,  , 
^ L1  kımı  nəşr  etdikləri  Quran
lazım  olan  ilk  şey  əivazma 
lnm arm ?(^ r-  Bu  m əsələdə  qeyd  olunması
Çap  nüsxobrini?irk yn" 2 2 ? SI^ rZaman  ? WUSU  kİmİ  bahaİ1
şöhrət tapmasıdır. 
' 
°   6 
rən  böyiik  m arağa  səbəb  olması  vo
Osmanh  mənbəbrinə  pöm  u v  n  
. . . . .  
cdıldiyi  və satıldığı  müəvvon  nl.m 
ı T
 nüsxə,?rinin  icazəsiz  və  gizli çap
nüsxəbri  üçün  də  Türkiyənin 
„mu^ 
^ 11 arada İranda  nəşr edilmiş  Quran 
goriilür.  Bu  məsəbdə əldə  edihn^??  ır hazar  və  müştori  olduğu  açıq  şəkildo 
q ib   vo  2  növ  mətbu  Quran  t- 
l
' 
m 
mata  g°rə  (12  noyabr  1852)  on  dört
ıstiqamətinə gcdən bir İnni> ^
 ^  
an iaŞ]ld ığ ı 
kimi  bunJardan  biri  Misir
lərafindM gotirilmişdi.
TÜRK  XALQ LARININ  KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İV v .v r j
148
TÜRK  X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Matbaa-i 
Osmaniyənin 
ən 
parlaq zamanları 
lıeç 
şübhəsiz
Çemberlitaşdaki  yeni  vo  muazzam  binasında  fəaliyyət  göstərdiyi,  xüsusilə  II 
Meşrutiyətin  (24  iyul  1908)  clanından  owolki  zamanlar  olmuşdur.  Bu  dövrdə 
xüsusilə  Qurart  çapı  imtiyazınm  olmaması  mətbəənin  eyni  sürətb  və  eyni 
gözəllikb kitab çap  etməsino bir mane yaratmamışdı.
Osmanbəy  mətboəsinin  1956-cı  i b   qədər  kitab  çap  etdirdiyi 
bilinməkdodir.  Ən  son  1956-cı  ildə  Türkiyə  Biblioqrafıyasında  bu  motbəonin 
nəşr ctdirdiyi  kitabiara rast gəlinir.  Aneaq İstanbuldakı ən böyük  vo  möhtəşom 
mətbəə  binası  1963-cii  ildə  Dariişşafaka  Cəmiyyəti  tərəfındən  dağıdılmış  və 
yerinə bugünki  bina qurulmuşdur.  1965-ei  ildə inşaatı tamamlanmışdı.
Bebliklə,  ən  qiymətli  tarixi  məkanlarmdan  biri  də  xatirosino  dəyər 
vcrilmədən  qazanc  m əqsədib  ortadan  qaldırılmışdır.  Dağıdıldığı  zaman  isə 
möhtəşom  bir  tarixin  şahidləri  olan  hər  cür  sənəd  və  dəftoriıı  olmadığı  açıq 
şokildə görüliirdü.
Matbaa-i  Osmaniyənin  Tiirk  Mətbəəçilik  tarixində  mühüm  bir 
ınövqcde  olduğu  danılmaz  bir  həqiqətdir.  Bu  həqiqətin  sübutlarmın  başında 
bu  mətboənin  hər  şeydən  əvvəl  4089  metr  olan  ərazi  üzərində  vo  xüsusən  bir 
motbəo  olaraq  inşa  edilmiş  bir  məkan  içində  fəaliyyət  göstərən  möhtəşəm  bir 
binaya sahib  olmasıdır.
Nəşr  etdiyi  kitablardakı  üstün  cəhətlər  və  demok  olar  ki  hər  işində 
görülən  ciddiyyət  də  bıı  mətbəəyə  çox  xüsusi  bir  qiymot  qazandırmaqdadır. 
Istər  nəşr  etdiyi  kitabların  sağlam  mənşəyi,  istər  də  tərtibat  xüsusiyyotbri  və 
gözolliyi  demək  olar  ki  çap  etdirdiyi  hər  kitabında  diqqəti  colb  etmiş,  bu 
sahədə bir rəqibi və önündə duran başqa sanballı  mətbəə olmamışdır.
Tədqiqatçı  alim  Əli  Birinci  Osman  bəy  mətbəəsinin  yaranması  və 
foaliyyətini  işıqlandıran  çox  sayda  ilkin  mənbələr,  rəsmi  sənədlər  üzə 
çıxarmış,  dövrün  mədəni  maarif  monzərəsini  təsvir  edə  bilmişdir.  Nəticədə
XIX  osrin  II  yarısı  XX  əsrin  əvvəbrində  Tıirkiyənin  kitab  məbsulunu 
müoyyonləşdirən  və  yayan,  xüsusilə  də  nəfıs  Quran  nüsxolorinin  tobliğatçısı 
olan  sanbalh  bir  mtiəssisənin  fəaliyyətini  işıqlandırmışdır.  Tədqiqatda 
aşagıdakı  üm um iləşdinnələr də diqqəti  cəlb cdir:
“Matbaa-i  Osmaniye”  kitab  nəşrinin  ən  sağlam  tamtım  markası  olaraq 
kitabçılıq  tarixindo  mühüm yer tutur.
Mətbəənin  adını  yaşadan  əsərlərin  başmda  Tarih-i  Cevdet  vo  xüsusilo 
hər  biri  bir  əlyazma  əsər  qədər  gözəl  və  qiymətli  nüsxəbr  gəlməkdodir.  Bu 
dövrün  ən  diqqəto  layiq  cəhətlərindən  biri  də  artıq  çox  nadir  və  balıalı  hcsab 
olunan  əlyazma nüsxə  dövründən  basma  Quran  dövrünə  keçid  zamam  böyük 
bir  vəzifə  sayılmış  və  bir  tərəfdən  hədiyyəsi  kiçik,  digər  tərəfdən  də  böyük 
hodiyyoli  vo  çox  gözəl  bir  formada  məşhur  Türk  xottatlannın,  o  cüm bdon 
Şcyx  Hamdullah,  Hafız  Osman,  Kayışzade  Osman,  Kadırgalı  Mustafa  Nazıf,
149

T Ü R K  
X A L Q L A K I M N  
KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
M ahm ud 
C clalcA lin 
vo  H asan  R ıza  kim i  x əttatların   ə ly a z m a   nüsxnlorin 
bu 
motb^ə 
tərəfmd'ən, 
folo-lito q raf  üsulu  ilə  nəşr  e d ilm iş   v ə  sa d ə c ə  
Osmanlı 
ölkəsi  içərisi’fdə  deyil,  dem ək   olar  ki,  bütün  İslam   aləm in d o   ən   çox  axtarılan 
nüsxələr hp.'ma gəlm işdir.
çhran-m
  əsl  nüsxələrinin  dünyaya  yayılması  xidmətini  Osmanh 
dövlə<; 
mətbəə  vasitəsilə həyata keçirmiş  və nəşr etdirdiyi  Qııran  niisxələri 
xüs'-^ilə  11  Sultan  Əbdülhəmid  tərəfmdən  hər  tərəfə  yayılmıışdır.  Burada  heç 
b;.  xəttatm gözəl  şəkildə nəşr edilmiş Qurcın niisxələrini  öz  ixtisası  və işi  üçün 
əir mane olaraq  görmədiyi  də  açıq şəkildə görüliir.
Mətbəə-i  Osmaniyənin  dövründə  qiymətini  ən  yaxşı  və  dəqiq  bir 
formada  qiymətləndirən  və  ifadə  edən  M aarif  Naziri  Zühdü  Paşa  olmıış  no 
Quran
  imtiyazınm niyə bu mətbəəyə verildiyini  soruşanlara 28  dekabr  1891-ci 
il  tarixli  təzkirədə  bu  həqiqəti  sadə  və  açıq  bir  şəkildə  ifadə  edilir.  Digər 
torəfdən  bu  mətbəənin  çap  etdiyi  bütün  kitablar  əslindo  böyiik  bir  gözəlliyin 
sübutu  olaraq göstərilə bilər.
Osmanlı  Türkiyəsində  mədəniyyətə  və  xüsusilə 
də  kitabçılıq 
mədəniyyətində 
göstərilən 
diqqət 
kitabxana 
tarixində 
də 
özünü 
göstərməkdədir.  (120,  s.  178)  Prof.dr.  Əli  Birincinin  Osman  boy  mətbəəsi 
barəsindo  tədqiqatı  birdaha bu  faktı təsdiq  edir  ki,  Türkiyənin  m iixtəlif dillərə 
və  nrədəniyyətlərə  tolerant münasibəti  XIX əsrdə  bir  çox  Avropa  ölkələrindəıı 
belə  forqli  və qabaqcıl mövqelərdə olmuşdur.
Qcyd  olunan  tədqiqat  işi  Türk  xalqmın  dünyaya  nə  qodər  açıq 
olduğunu,  bəşəri  dəyərlərə, tarixi  mədəni  irsini  qorumağa əhəmiyvət  verdiyini 
göstərir.  Tiirk  xalqımn  yeniliyə  və  yenilikçiliyə  təmaiillü  olması  kitabçılıq  və 
kitabxanaçılıq tarixiııin müxtəlif epizodlarmda özünü ifadə edir.
TÜRKİYƏ CUMHURİYYƏTİNDƏ KİTABXANA İŞİNİN  İNKJŞAFI
lürkiyə  Yaxın  və  Orta  Şərqin  ən  böyük  dövlətlorindən  biridir.  XIV 
əsrdə  Kıçık  Asıya  ərazisində  yaranan  Türk  dövləti  XV  əsrdə  böyük 
O sm an lı 
mıperıyasına  cevrildi  və  intensiv  təthlər,  siyasəti  nəticəsində  XVI  əsrin 
əvvonənndə  artıq  çox  geniş  bir  əraziyə  malik  idi.  Ancaq  arası 
k ə silm o y ə n  
muharıbolor  olkənm  ıqtisadiyyatma  ağır  zərbə  vurdu  və  ordunun  döyüş 
bacarığmı 
qabılıyyətini  zoiflətdi.  Getdikcə  artan  horbi  məğiubiyyətlər 
notıcəsmdə  Turkıyo  əldə  etdiyi  torpaqları  itirməyə  başladı  və  XIX  əsrin 
axırıncı  rubundo  ımpenalist  dövlətlərdən  asılı  vəziyyoto  düşdü.  Birinci  dünya 
muharıbosmdəkı  məğlubiyyətdən  sonra  isə  ölkə  dövlət  müstoqilliyini  itirmək 
təhlukosı  qarşısında  qalmışd,.  Türk  xalqmm  Antanta  dövlətlorinin  (1918- 
011  tluvvə!ənnə  qarşı  apardığı  milli  azadlıq  hərəkatı  1923-cü  il
150
TÜRK  X A L Q L A R IN IN   K İIA B   V Ə   K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
oktyabrm  29-da  l'ürk  Xalq  Ciimhuriyyətiııin  yaranması  ilo  sona çatdı.  Türkiyo 
Ciımhuriyyəti,  I  Dünya  Müharibosindon  sonra  məğlub  olan  vo  torpaqlan 
paylaşdırılan  Osmanlı  dövlətinin  son  ordusu  vo  polis  qüvvəlorindon  ibarət 
olan  Kuvayi  Milliyo  deyilon  bir  xalq  mübarizəsi  toşkilatının  Atatürk 
lorofindən  toşkil  cdilorok  işğalçı  dövlotlərə  qarşı  qoyultnası  ilo  qurulmuşdur. 
Türkiyə  milli  azadlıq  horokatının  rəhbəri, 1'ürkiyə  Böyük  MiIIət  Məclisinin  ilk 
sədri  və  ölkonin  ilk  prezidenti  Mustafa  Kamal  Atatürk  (1881-1938)  böyük 
sivasi  xadim,  votonini  vo  millətini  təmiz  və  ali  duyğularia  sevən,  gcrçokci 
öndor,  tiirk  millətinin  yetişdirdiyi  ən  böyiik  türklordən  biri  idi.  O.  Tiirkiyə 
tarixindo  çox  böyük,  önəmli  doyişikliklorin  hoyata  keçirilməsində  mühüm  rol 
oynamış, Vahid  Milli  Ordunun  yaradılması, Konstitusiyanın  (Anayasa)  qəbuhı 
(20  yanvar  1921),  Türk  Mədəni  Qanunu  və  Türk  Cəza  Qanununun  qəbıılu 
(1926), 'fodris  Birliyi  Qanunu vo modrəsolorin  loğv edilməsi  (1924).  Yeni  türk 
əlifbasmın  qəbulu  (1928),  geyimdə  dəyişiklik  (1925-ci  il  25  noyabrda  Şapka 
gcyilmosi  haqqmda  qanunuıı  qəbııl  edilməsi),  təqvimdə  dəyişiklik  (1925-ci  il 
26  dekabr  tarixindo  çıxan  qanunla  miladi  təqvim  qobul  cdildi).  ölçii 
vahidlərindo  doyişiklik  (1  aprel  1931)  Soyadı  qanununun  qobıılu.  tiirk 
qadmlanna  seçkilordə  iştirak  ctmo  haqqmın  verilmosi  (1930)  vo  iqtisadi. 
ticarot,  sonayc,  tibb  vo  bir  sıra  başqa  sahələrdə  olan  ycniliklor  Atatürkiin  adı
ilo  bağhdır.  Yeni  yaranmış  dövlotin  qarşısmda  iqtisadi  problcmlorlo  yanaşı 
əhalinin  maarillonmosi  mosələlori  də  koskin  şəkildo  dururdu.  Əhalinin  çox 
hissosi  savadsız  idi,  yiiksok  ixtisaslı  kadrlara  böyük  chtiyac  olduğu  aydm 
şəkildə  hiss olunurdu.  'Türk  dövlətinin  başçısı  Atatürkün  ən  böyük  idealı  Tiirk 
miilotini  «on  modoni  vo  rifah  səviyyəsi  yüksək  bir  millət  olaraq  varhğtnı 
yiiksəltmək»  idi.  O,  yaxşı  bilirdi  ki,  milli  təhsili  gücsüz olan  bir millot  hcç  bir 
şokildo  inkişaf  cdo  bilmoz,  «Tohsil  bir  milləti  ya  azad,  şanh,  yüksok  bir 
cəmiyyət  olaraq  yaşadar,  ya  da bir milləti  osarot  vo  sofaloto  siiriikloyor»  deyə 
qeyd  cdiıdi.  Hər  bir  comiyyotdo  vo  hor  bir  dövlətdo  olduğu  kinıi,  burda  da 
maarilin  vo  modəniyyətin  inkişafmda  ən  mühüm  rolu  türk  kitabxanaları 
oynamah  idilər.  Beləki,  Osmanlı  imperiyasından  Türkiyoyo  miras  qalnuş 
küilovi  və  tohsil  miiossisolərinin  kitabxanaları  qarşılarında  dtıran  vozifolori 
ycrino  yctirocok  soviyyodo  deyildi.  Kitabxana  işində  köklii  doyişiklikləro, 
yenidənqurmaya  ehtiyac  vardı.  Bu  da  müəyyon  qanunvcricilik  aktlarımıı 
qobulunu  tolob  cdirdi.  1920-ci  ildo  M aarif  Nazirliyi  nozdindo  Mədəııiyyət 
Idarosi  (I lars daircsi)  yaradıldı.  Onun  vəzifəsi  əsason  kitabxaııa  və nnızcylərin 
toşkili  vo  onlara  rohborlikdən  ibarot  idi.  1921-ci  ildo  Kitabxana  Müfottişliyi 
varadıldı.  1924-cü  ildo  Vahid  təhsil  haqqııuhı qamına əsa.son  ovvollor  Şəriot və 
Vakıllar  Nazirliyinin  torkibində  olan  biitiin  mədoni-maarif  müossisolori  (o 
ciimlodon  kitabxanalar)  dövlət  müossisosi  clan  edildi  vo  M aarif  Nazirliyino 
verildi.  Vakıf  (dini  qurumların  nəzdindo)  kitabxanalarının  ycnidoıı  toşkili  vo
151

T i l R K  
XALOLAKININ  K İTA B  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
kitabxana  fondlannın 
i n
v
c n t c ir Ia ş d ır
1
1 m
3S
ı  
ilə  əlacjədar  olaracj  nıoddi  vəsäitin 
ümumi  uçot  və  tolimatı  haqqında  1927-ci  ildə  qanun  qəbul  edildi.  Bütün  bu 
qərar  və  qotnamələr ölkənin  milli  xəzinəsi  olan  kitabxana fondlarının  qorunub 
saxlanmasınm  toşkilinə  imkan  yaratdı.  1928-ci  ildo  həyata  keçirilən  olifba 
islahatı  (orob  əlifbasımn latın  əlifbası ilə  əvəz olunması)  ölkədo  mədəniyyətin 
və  maarilln  inkişafına  xeyli  təsir  göstərdi  nəşr olunan  kitabların  tirajı  çoxaldı 
(çap  texnikası,  motnlərin  yığımı  asanlaşdı),  savadlıhq  artmağa  başladı.  1929- 
cu  ildə  Ttirkiyo  kitabxanalarma  rəhbərlik  edon  bir  müəssisə  —   Kitabxana 
Idarosi  (Kiitüphaneler  genel  müdürlüyü)  yaradüdı.  1930-cu  ildə  biitün 
bölgalərdə  kitabxanalar,  oxu  zalları  və  muzeylərin  yaradılmasmı  diktə  edən 
Qanun  nəşr olundu.  1934-cü ildə isə  «Məcburi  nüsxə haqqında»  və. Türkiyədə 
adlandırıldığı  kimi  desək,  «Dövlət nüsxəsi  haqqmda»  Qanun  qəbul  edildi.  Bu 
qanun vətən ədəbiyyatınm bütün nəşrlərinin sistemli  uçotunun  (qeydiyyatı) və 
qorunub  saxlanmasınm  əsasım  qoydu.  Beş  böyük  kitabxana  ölkə  ərazisinə 
daxil  olan  nəşrlərin  bir  pulsuz  nüsxəsini  almağa  başladı.  M əcburi  nüsxələrin 
toplanması  və  paylanması  üçün  İstanbulda  xüsusi  idarə  təşkil  olunmuşdu. 
1920-1930-cu  illər  üçün  kitabxana  işinə  dair  qanunvericilik  aktları  yuxarıda 
qeyd  etdiklərimizdən  ibarət  idi.  0   vaxtdan  1978-ci  ilə  kimi  Qanunvericiiikdə 
kitabxana  işinə  dair  köklü  bir  dəyişiklik  olmamışdır.  Ancaq  bir  sıra  yeni 
qanunlarm  qəbulu  (məcburi  nüsxə,  kitabxana  işçilərinin  statusu  və  hüquqi 
vəziyyəti  və  ümumilikdə  kitabxana  işi  haqqında  qanunların)  zəruri  idi.  Bu 
qanun  layihələri  mütəmadi  olaraq  Türkiyə  Böyük  M illət  Məclisində 
müzakirəyə qoyulmuşdur.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  1963-cü  ildən  Türkiyədə  kitabxana  binalarının 
planlı  inşasına başlandı.  1965-ci  ildə kitabxana binalarmın standaıtlaşdırılması 
və  rasional laşdırılması  problemləri,  kadr təminatı,  komplektləşdirmə  işlərinin 
nizama  salınması  ilə  məşğul  olan,  kitabxana  texnikasımn  unifikasiyası  üzrə 
işiərə  rəhbərlik  edən  Komissiya yaradümışdı.
1 ürkiyədə  əlyazma  və  çap  əsərlərinin  işlənməsi,  kataloqlaşdırma 
və 
tosnilləşdirmo  tizrə  çox  sayda  ədəbiyyat  nəşr  olunmuşdur.  Bunlardan  ən  çox 
yayılanları  «çap  əsərlorinin  əlifba  kataloqu  üçün  qaydalar»  (Ankara,  1957), 
«əlyazma  və  köhnə  nəşrli  kitabları  tosnifləşdirmə  və  kataloqlaşdırma  üzro 
dərslik»  (Istanbul,  1958),  kütləvi  kitabxanalar  üçün  1961 -ci  ildə  «Kitabları 
kataloqlaşdırma  qaydalam ,  «Məktəb  kitabxanalari  üçün  dərslik»  (1959), 
«Uşaq  kitabxanalarına  rəhbərlik»  (1958)  və  s.-dir.  Türk  kitabxanalarında 
vahid  tosnifat  sxemi  yox  idi.  Bu  işlər  Universal  Onluq  Təsnifat,  Konqres 
Kitabxanasının  təsnifat  sistemi  və  M.Düinin  Onluq  Təsnifat  sxeminə  əsasən 
aparıhrdı.  Beloliklə  də  təsnifləşdirmə  zamanı  türk  nəşrlərinin  özünə  xas  ərazi- 
coğrafı  xüsıısiyyətləri  çox  vaxt  nəzərə  ahnmırdı.  Ən  xoşa  gəlməyən  cəhət  isə
o  idi  ki,  kitabxana  fondu  kataloqlarda tam  əks  olunmurdu. 
K o m p lek tləşm əd ə,
152
TÜ U K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
xidmətdə,  toplu  kataloqlarm  tortibində  yaranan  çətinliklərin  səbəblərindən  biri 
də  bıı  idi.  Kataloqlaşdırmaya  morkəzləşdirilmiş  rəhbərliyin  olmaması  iaktı 
kitabxanalann  əməkdaşlığını  və  onların  apardıqları  işlərin  əlaqələndirilməsini 
də çətinləşdirirdi.
Kitabxaııalar  xidmət  formalarına  görə  milli  kitabxanalar,  ümumi  və  ya 
xalq  kitabxanaları,  uşaq  kitabxanaları,  məktəb  kitabxanaları,  universitet 
kitabxanaları,  özəl  kitabxanalar,  şəhər  kitabxanaları  və  gəzici  (soyyar) 
kitabxanalar  kimi  tiplərə  ayrıhr.  Bunlardan  başqa  əlyazma  kitab  fondlarına 
sahib  kitabxanalar  da  vardır.  I iirkcə,  farsca və  ərəbcə  əlyazmaların  on  zəngin 
fondları  I'ürkiyədə,  xüsusilə  Istanbuldakı  kitabxanalarda  saxlanüır.  150.000 
əlyazma  kitabı,  mikrofüm  fondu  və  modern  təsisi  ilə  Süleymaniyə 
Kitabxanası  bütiin  əlyazma  kitabxanalarınm  öndə  gələnidir.  Ayrıca  məseid 
(cami)  və  digər  yerlərdəki  əlyazma  kitablar  da  Süleymaniyə  Kitabxanasında 
toplanmışdır.  Bayezid  Dövlət  Kitabxanası,  Millət  Kitabxanası,  Istanbul 
Univeısitcti  Mərkozi  Kitabxanası,  A tıf əfəndi  Kitabxanası,  Hacı  Səlim  Ağa, 
Köprülü  və  Ragıb  Paşa  kitabxanaları  da  əlyazma  əsərləri  baxımmdan 
Tiirkiyənin  zəngin  kitabxanalarıdır.  Yüzillər  boyunca  yazılan  və  bu  gün  də 
çap  olunan  nülyonlarca  kitablar  da  bu  kitabxanaların  fondunda  öz  yerini 
tapmışdır.  Ancaq  Osmanlılar və daha öncəki  dövrlərdə  yazılmış  olan  kitabları 
oxuyub  başa  düşə  biləcək  çox  az  iıısan  qaldığı  və  güniimiizdəki  tcxnoloji 
irəliləyişlər  nəticəsində  oıtaya  çıxan  səsli  və  görüntülü  nəşrlərə  daha  çox 
rəğbət  göstərildiyi  üçün  kitabxanalardan  faydalanan  oxucular  nisbətən 
azalmışdır.  Ümumilikdə  isə  'Iurkiyədə  kitabxanalar  2  tipə  bölünür:  dövlət  və 
özəl  sektora aid  olan  kitabxanalar.
Dövlət sektorunun kitabxanaları  ən böyük kitabxana  şəbəkəsidir.  Buraya 
Milli  kitabxana,  əksər  təhsil  müəssisələrinin  kitabxanaları,  idarə  kitabxanaları 
və  xüsusi  kitabxanaların  çox  hissəsi,  memorial  və  müzcy  kitabxanaları,  küt- 
bvi  (şəhər) və kənd kitabxanaları, uşaq kitabxanaları daxildir.
Ozəl  scktora-m üxtəlif siyasi  partiyaların kitabxanaları,  klubların, təbliğat 
təşkilatlarınm,  özəl  təhsil  müəssisələrinin  (o  cümlədən  xarici  dövlətlər 
tərəfindən  təşkil  olunan),  məscid kitabxanaları,  qcyri-müsəlman  dini  qurumla- 
nn  kitabxanaları,  elmi  cəmiyyətlərin  və  digər  təşkilatların  kitabxanaları 
daxildir.
Türkiyə 
Milli 
Kitabxanası 
(MK), 
dünyanın 
ən 
gənc 
milli 
kitabxanalarmdan  biridir.  Quruluş  çalışmaları,  15  Aprel  1946-cı  ildə  Milli 
ləhsil  Nazirliyi  Yayımlar  Müdirliyində  kiçik  bir  büroda  başlanılmış,  qısa  bir 
vaxt  ərzində  8000  osəri  öziində  saxlayaıı  bir  fond  yaradılmışdır.l  Aprel  1947- 
ci  ildə  müvəqqəti  bir  zaman  iiçün  başqa  bir  binaya  daşınmış  və  bu  dönəmdə 
fbndun  iinnımi  miqdarı  60.000-ə  çatmışdır.  Adı  çəkilən  kitabxana  fondunu 
xidmətə  vcro  bilmək  üçün  Ankara  Kumrular  kiiçəsində  yerləşən  və
153

T Ü R K   X A L O LA R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
günümüzdə  Ankara  II  Xalq  Kitabxanasına ev  sahibliyi  edən  bina  verilmiş  və 
MK,  16  Avqust  1948-ci  ildə  istifadəçilərin  üzünə  açıldı.  19 7 4 -cü , ildə 
Modəniyyot  Nazirliyi  yarandıqdan  sonra  isə  kitabxana  onun  rohbərliyi  altına 
keçdi.  1950-ci  ildə  onun  Milli  kitabxana  statusunu  təsdiq  edən  qorar  qəbul 
cdildi.  Bunun  nəticosində  kitabxana  dövlət  mülkiyyətinə  keçiıildi.  Milli 
Kitabxana  29  Mart  1950-ci  il  tarixində  qəbul  edilən  «Kuruluş  Kanunu»  ilo 
hüquqi  status  qazandı.  18  May  1955-ci  ildə  qəbul  edilən  "Milli  Kitabxananın 
Yaraddması  Haqqında  Qanuna  əlavə"  ilə  Milli  Kitabxananm  torkibində  bir 
Biblioqrafıya  İnstitutunun  yaradılmasına nail  olundu.  Uk  binanın  gələcəkdəki 
toləbatlan  qarşılaya  bilməyəcəyi  öncədən  görülərək  1965-ei  ildə  yeni  bir 
binanın  planlaşdırılması  çalışmalarma  başlandı.  1965-1973-cü  illəri  əhatə 
cdən  uzun  bir  planlaşdırma  mərhələsi  nəticəsindo  inşaat  işlərinin  təmoli 
qoyulmuş  və  bina  1982-ci  ildə  tamamlanmışdır.  M illi  Kitabxana  5  Avqust 
1983-cü ildə yeni  binasmda istifadəçilərinə xidmət etməyə başlamışdır.
Milli  Kitabxana  kitab,  əlyazması,  nadir  əsər,  ərəb  qrafikalı  çap  əsərləri, 
günliik  qəzet, jurnal,  bülleten,  illik,  afişa,  xəritə,  not,  sos yazısı  (CD  və  kaset), 
rəsm  və  s.  mäteriallardan  ibarət olan 2.560.372  nüsxə  fonda  sahibdir.  MK-nm 
fondunda  kitabların  sayı  1.120.940  ədəd  olub,  günlük  qəzet, jurnal,  bülleten. 
illik  və  buna bənzər materiallardan ibarət olan  1.302.528  cildlik  bir dövri  nəşr 
tondu  da  mövcuddur.  Bundan  başqa,  26.262  ədəd  əlyazma  əsəri  olan 
kitabxanada,  afışa,  xəritə,  not,  səs  yazısı  (disk  və  kaset),  rosm,  atlas,  video 
kaset,  tablo,  pul  kolleksiyaları  kimi  xüsusi  qaydada  yığılmış  85.809  vahiddən 
ibarət  bır  qeyri-kağız  material  fondu  vardır.  Milli  Kitabxana  fonduna  əsərlər 
aşağıda göstərilən  yollarla daxil  olmaqdadır:  a)  Derleme yoluy!a:1934-cü  ildə 
qəbul  edilən  çap  Yazı  və  Rəsmləri  Derleme  Qanununun  maddələri  əsasında, 
I ürkiyodə  nəşr  olunan  hər  əsərin  bir  nüsxəsinin  M illi  Kitabxanaya  göndəril- 
məsi  mütləqdir.  Ancaq  qanun  bütün  nıaterial  növlərini  əhatə  etmir  (CD,  yeni 
texnologiya  ilə  istehsal  olunan  materiallar)  və  kifayət  qədər  icra  giicü 
olmadığı  üzün,  bu  qanunun aktuallaşdırılması  moqsədilə  başlanmış  çalışmalar 
davam  ctdirilməkdədir.  b)  Satınalma  yoluyla:  Ölkə  xaricində  nəşr  olunan 
Türkiyo  və  tiirklərə  aid  nəşrlər əsas olnıaq  şərtilə  m üxtəlif müraciət mənbələri 
va  gözol  sonotlərlə  bağlı  əsərlər  satın  alınmaqdadır.  c)  Hodiyyə  yoluyla: 
M üxlolif  insanlar  və  qurumlar  torofındən  cdilən  kitab  vo  s.  materialda  əsər 
hodiyyələri  qəbul  edilməkdədir.  d)  Mübadilə  yoluyl'a:  Tiirkiyo  Ciimhuriyyəti 
ilə  müxtolif  ölkolor  arasında  hazırlanan  Mədəni  M übadilə  Proqramlai'i  ilə 
Kitabxanalararası 
oməkdaşlıq 
çərçivəsində 
xaricdəki 
kitabxanalar, 
1 ürkologiya  Institutu və müxtəlif toşkilatlarla qarşıhqlı olaqələr osasında kitab 
mübadilosi  aparılmaqdadır.
1 ürkiyədə  kitabxana  işi  sahosiııdə  mütəxəssis  kadr  hazırlığı  ən  boyük 
problcmlordon 
biridir.20-30-cu 
illordo 
ölkədə 
kitabxana 
işçilərinin
154
T Ü R K   X A L Q L A R tN IN   K İTAB  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
q ısa m iid d ə lli 
hazırlıq  kursları  təşkil  cdildi.  ! 925-1926-cı  illordo  İstanbul  \o 
1936-cı  ildo  Ankara  Kond  Tosərrüfatı  universitetlərindo  kurslar  təşkil 
olunurdu.  O  zaman  miiollim  kadrlann  çatışmamazlığı  və  nıaliyyo  çotinlikləri 
müşahido  olunurdu.  1940-cı  illərin  əvvollərində  kitabxana  işçilorinin  lolısili 
nisbotən  stabilləşmoyə 
başladı. 
1942-ci 
ildo  Ankara 
Universitetində 
kitabxanaçılar  iiçün  kurslar  toşkil  olundu.  1954-cü  ildo  bu  kurslar  kitabxana 
.şöbəsinə  çevrildi.  1964-cü  ilə  qədər  burada  əsasən  xarici  mütəxəssislor  dors 
kcçirdi.  Şöbodə  tohsil  müddəti  4  il  idi.  İlk  məzunlar  1958-ci  ildə  buraxıldı. 
1965-ci  ildən  etibarən  şöbədə  günorta  təhsili  ilə  yanaşı,  axşam  dərsləri  do 
aparmağa  başlandı.  1955-ci  ildən  1975-ci  ilo  qədər bu şöbəni  568  nəfor  bitirdi 
ki,  bıınun  da  198  nəfəri  kişi,  370  uəfəri  qadm  idi.  1964-cii  ildə  İstanbul 
Univcrsitctinin  Ədobiyyat  fakiiltəsi  yanmda  təşkil  cdilon  kitabxanaçılıq 
kurslarmda  universitetin  öz kitabxanaları  üçiin  kadr hazırlannırdı.  1972-ci  ildə 
Ankaranm bacetepe  Universitetində Kitabxana işi  və sənədləşmo şöbosi  açıldı. 
Burada  təhsil  müddoti  4-5  il  idi.  Hər  il  şöbəni  25  nəfər  bitirirdi.  Ahııan 
biliklərin  tokmilloşdirilməsi  üçiin bo/.i  məzunlar ölkədən kənara  yoliandı.
Orta  ixtisash  mütəxəssislər  isə  öz  biliklərini  kitabxana  İdarəsinin  və 
Türk  Kitabxanaçılar  Dərnəyinin  təşkil  etdiyi  qısamiiddətli  kurslarda  və 
seminarlarda  aılırırdı.  Mosolən,  1975-ci  ildə  kiitlovi  və  uşaq  kitabxanalarının 
ınikliriori  vo  kitabxanaçılan  iiçiin  iııventarlaşdırma  və  kitabxana  statistikası, 
cildlomə  işi  və  s.  iizrə  kurslar  təşkil  olunmuşdu.  Bu  kurslan  toxminon  200 
nəforbitirmişdi.
1975-ci  ilin  əvvəllərindo  kütləvi  və  uşaq  kitabxanalarında  1460  nəfər 
çalışırdısa,  1983-cii  ildə  bu  rəqəm 2500-ə çatdırılmışdı.
1949-cu  ildə  Türk  Kitabxanaçılar  Dərnəyinin  əsası  qoyuldu.  Bu 
dərnəyin  moqsodi  Türkiyədə kitabxanaların  və kitabxana  işinin  inkişalina  təsir 
göstərməkdən  ibarət  idi.  O,  kitabxanaçıların  hüquqlarının  qorunmasim, 
pcşakar  kursların,  seminarlarm,  konfranslarm  təşkili,  kitabxana  işinin 
nəzəriyyəsi  və  təcrübəsino  aid  işləri  hazırlayıb  çap  ctmək  vo  bu  mosələləri  öz 
üzorinə götürmüşdii.
1961-ci  ildon  dəmək  öz  şöbəlorini  açnıaq  imkanı  qazandı.  Bu  şöbəloıin 
sayı  sabit  dcyildi.  Çiinki  onların  əksəriyyəti  əsason  kitabxanalann  bu  və  ya 
digər  yerlordə  inkişafını  həyata  keçirmək  üçün  təşkil  olunurdu.  Türk 
Kitabxaııaçılar  Dərnəyi  maddi  cəhətdəıı  bir  sıra  dövlot  və  özəl  müossisələr, 
həın  do  ayn-ayrı  şəxslər  tərəfindən  dostəklonirdi.  1952-ci  ildo  dornək  “Tiirk 
Kitabxanaçılar  Dərnəyinin  bülteni”nini  noşr  etdirməyə  başladı.  1962-ci  ildən 
1974-cü  ilə  qədər  dərnok  kitabxanaçıların  7  qurultaymı  təşkil  ctmişdir.  fürk 
Kitabxanaçılar  Dərnoyi 
İFLA-nın  kollcktiv  üzviidiir, 
Yl JNhiSKO-dakı 
I ürkiyo  Milli  Komissiyasının  tərkibino daxildir.
155