T əbabət
m övzusuna:
Əli əfəndinin “Biəət əl-mübtədi” (“ İlkin
bilikləri”) əsəri - 1 Məhəmmodin (1143-1168/1730-1754) vaxtında müxtəlif
mənşəli dərmanlar haqqmda (bitki, heyvan və s.) tərtib edilmiş məlumat
kitabı; müalicə otları və digər təbii müalicə vasitələrinin ərəb-tüık adlarınm
oliiba siyahısını daxil etmək olar.
O vçuluğa:
alıcı quşlar haqqxnda fars traktatınm Halız Məhəmməd
tərəfindən edilmiş tərcüməsi və s. aiddir.
Poeziya:
Y üsif
Nəbinin
(1051-1124/1642-1712)
“Xeyrinamə”
(“Xeyrinin kitabı”) Divan vo poeması; Sabitin (1060-1124/1650-1712-ci ilə
yaxın), Əhmod Nəibinin (1104-1161/1692-1748), Osodin (1096-1166/1685-
1753), Asinı Çələbinin (1173/1759-60 yaxud 1179/1765 vofat ctmişdir),
Nüsrotin Divanlart və s. daxildir.
M əktub nüm unələri m əcm uəsinə:
Belə məktubların nümunosini
göstərməklə rosmi və şəxsi məktublarm tərtib edilmosi iizrə tolimat kitabım
aid etmək olar.
Q ram atika:
mədd və digər orfoqrafık işarolərin vo horfiorin müxtəlif
nıətnlordə yazılması qaydasma lıəsr edilmiş əlyazma vo s.
Qeyd olunan olyaznıa mənbələri türk dilli orəb yazılı odobiyyatın
rcpertuarını müəyyən ctmək məqsədi ilə yalnı/. Rusiya kitabsaxlayıçılarında
133
Tt r , .................
^ İ T A B v a
k
İ
t a r x a n a
m ə d ə n
İ
y y ə t
İ
əldə edilmiş məlumat əs^m da ifadə olunmuşdur. XIX əsrdə bu tip
ədəbiyyalın
çeşidi
*aha
da
genişdir.
R usıya
Federasıyasmm
kitabsaxlayıçılarında ^rcümə əsərbrinin də geniş çeşıdı saxlanılmaqdadır.
B unlardan
sıra daha populyar əsərb r
b ır
neço dəfə tərcümə
edilmişdir: məsjrfən, Vəkidinin (IX ə.) ərəb dilində “Fütuhat Əş Şəm”
(“ Suriyam n
ifgalı”) əsəri üç dəfə tərcümə olunmuşdur: 796/1393-94-cü ildə
Mustafa 7 ^ tərəfındən, 1072/1661-62-ci ildə Vəhbi tərəfındon. 1081/1670-
ci üdo .vbhəmməd b. Yusuf əl-Cərkəsi tərəfindən; N am əlum müəllifın daha
bir .ərcüməsi mövcuddur. Bədii nəsr əsərlərinin dernək ■
olar hamısı
t'.cümədir: “ Kəlilə və Dimnə”, Haririnin “M əkam ət” , “Humayunnamə”
osərləri və b.
1725-ci .ildə III Əhmədin əmri ilə 45 nəfərdən ibarət “elmi cəmiyyət”
yaradılmışdır. Onlann vəzifəsi tarixi əsərlərin tərcüməsi ilə məşğul olmaq idi.
Cəmiyyətin işinə və onlann seçiminə böyük vəzir rəhbərlik edirdi.
Cəmiyyətin fəaliyyəti, tərcümə etdikləri əsərbrin m övzu seçimi, fəaliyyət
dövrü və qarşıya çıxan bir çox sualların öyrənilməsi maraqlı olardı.
Türk əsərləri Türkiyənin müxtəlif şəhərbrində və yaşayış yerbrində,
Osmanlı imperiyasınm başqa əyabtbrində (məsələn, İstanbulda, Qarahisada,
Krit adasında, Bolqanstanın Tırnova şəhərində və s.) yazılırdı. Türk
əlyazmaları İranda, Ərəb ölkələrində, Osmanlı im periyasm m
s ü q u tu n d a n
sonra Zaqafqaziya, az hallarda Orta Asiya areallannda üzü köçürüldü. Artıq
XV əsrdən Krımda və Azərbaycanda uzun müddət rəsmi “işgüzar” dil türk
dili
idi, həmin rayonlarda əsərlər adətən bu dildə yazılırdı.
Türk əlyazmalan arasmda avtoqraflar, yəqin ki, böyük həcmdə
Türkiyənin kitabxanalarında təmsil olunur. Çox az m iqdarda başqa ölkəbrdə
də mövcuddur. M əsəbn, şair Sabitin “Lüğəti N im ətullah” əsərinin müəllifi
Nimətallahın avtoqrafları AZ.SSR EA Respublika əlyazmalar fondundadır.
Sank-Peterburqda,
məsələn,
Cinaninin
(968/1560-61),
Şəfınin
(1220/1805-06) avtoqrafları - RF EA Şİ - d a saxlanılır. Sahi Çələbinin elə
həmin ildə yazılmış “Həşt behişt” (“Səkkiz connət”) əsərinin
9 5 0
/
1
543-47-cü
il nüsxosi Atanın (991-1044/1583-1634) “Hədaik əl- həkaik fı təkmilat əş-
Şəkaik əsəriniıı 1043/1633-cü il əlyazması, Sank-Peterburqda saxlanılır.
I ürk əlyazmaları arasında tam nüsxəbr, həmçinin əlavə və qeydlər,
m öhürbr olunan niısxələr az deyildir. Həsən Kürdinih (XVIII ə.) tarixi əsərlər
toplanmış külliyyatınm nadir əlyazmasmda sultan IV M ehmetin adi ilə tuqra
(möhür) mövcuddur. Tarixlərin ən yaxşısı” əsərinin əlyazm asm da
B u k e y e r
ordasınm Qazax xam Cihangirin adı ilə möhüri də var və s.
Bir sıra əlyazmalarında bu nüsxənin dəyəri, kimə, bəzi hallarda hansı
ş ə ıtb r b yazıldığı göstərilməklə sahibinin sonrakı əlavələri də yazılmışdı.
Məhz bu qeydbrdən məlum olur ki, “Təvarixi Təbərinin tərcüməsinin birinci
134
TÜ R K X A L Q L A R IN IN K İl AB Vr) K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
cildi
1 175/1762-ci
il
tarixli ııiisxəsi
i 176/1762-63-cii
ildə olyazma
kitabxanadan çıxarılmamaq şərtilo Əli ağanın mülkiyyətino keçirilmışdir.
Ib sən Ç əbbinin “Tozkirət oş - şüora” əsorinin 1015/1606-07-ci il tarixli nüs-
xosi 75 piastra ahnmışdır; Səadəddinin “Tac ət-tovarix" (“T arixbrin tacı” )
osorinin XVII ə. olyazması 125 quruşa alınmışdır; Atməciııin “Mosmo ot-
kovaid” əsorinin 949/1542-ci il tarixli nüsxəsi Iıorracda Rıısiyada 1885-ci ildo
I rubl 50 qopiyo satılmışdır vo s. Müqayisə ilçün qeyd edək ki, məsəlon XIX
osrin 30-cu ilbrində inək 40 dan 100-dək, ökıiz -120-dək, bir ciit camış -600-
dok quruşa satılırdı; 1842-ci ildo çap dərslikbrinin qiym ətbri belo idi: əlifba-
5. Avropa coğrafiyası dərsliyi-28, riyaziyyat dərsliyi-40 quruş.
Yüksək səviyyəli bədii əlyazmalarmda əlavəbr və q ey d b r yoxdur.
Çünki, onlar yüksok səviyyəli zədəganlann sifarişi, yaxud onlara hədiyyə
iiçtin hazırlanırdı.
Mənbələrin məlumatma görə XVII əsrin ortalarında İstanbulda çoxlu
sonətkarlıq em alatxanalan fəaliyyət göstərirdi. Orada çoxlu sayda peşo
sahibbri çalışırdı. Istanbulun biitiin ticarəti və peşə adamları sexlordə
(əsnaflarda) birbşm işdi. Xammal təmin etmək, qiym ətbıi müəyyonbşdirmək,
əsnafların üzvlərinin hüquqlarını müdafıə etmək, onların səlahiyyotinə aid idi.
Sonətkarhq istehsalatı o dövr üçün əməyin çox dorin bölgiisü ilo xaraktcrizo
olunurdu. İstambulun tikiş istchsalatı -9, dəri-35, silah -36, tikinti - 44, çörək
vo şirniyyat 29 se x b təmsil olunurdu. Məhəmməd əs-Sudinin astroloji trakta-
tının 990/1582-ci ildə İstambulda köçürülmüş əlyazmasının 32 b və 36 a
voıəqbrində Türkiyədə məşhur olan peşələrin cədvəli əks olunmuşdur. Həmin
pcşə sahibbrindən
miniatür istehsalında çalışan mütəxəssisbrin vəqfləri
haqqında məlumat vardı. 32 b vərəqində nəqqaşın, (hər miniatüriin altında
peşə nümayəndəsinin adı əks edilirdi), 33 a vərəqində katibin (xəüatın) adı
göstorilmişdir.
Tiirk sonotkarlarınm tə.şkilat qurııluşu köhnə osmanh məktobiııdo ifado
olunmuşdur. O rada iiç fərqbnm ə pilləsi saxlamlmışdır: ali (müəllim-xoca,
usta), orta (böyük yaşlı şagirdbr, biliyə yiyəlonmişlor və miiəllimo kömok
edonbr, usta köm əkçibri), aşağı p ilb - şagirdlər. Görkomli, çox hallarda
başqa ölkəbrdən dəvət olunmuş xəttatların yaxud miniatürçülorin saray
xottatları, yaxud rəssamları birlikbrinin başçıları ləyin olunması barodo
məlumatlar möveuddur. Türk sultanları Azərbaycandan, Orta Asiyadan, Avro-
padan ustaları miivəqqəti yaxud daimi xidmətə nəinki dəvət edirdilor, hom do
onları bəzən zorla gətirirdilər.
Adətən türk əlyazmaları 20xl2-dən 30x20 sm miisolman Şərqindo
iimumi qəbul olunmuş formatda olurdu. Xəttat kitabın sonunda köçürmənin
başa çatdığı vaxtı ərob yazısı ib ili, günii, ayı, həftonin giinüııti göstərmoklo
yazırdı.
135
t ü r k
XALO LARININ KİTAB VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T T
Xüsusi ädamların özləri üçün köçürdükbri nüsxolərdo köçürmə taıixi
yoxdur, yaxud çox az hallarda yazılmış olurdu. O rta Asiya olyazmalarına xas
olan - orobcoyo oxşatma -forma, köçürmənin başa çatması “təmamot ol kitab”
(“kitab qurtardı”) ifadəsi türk əlyazmalarında saxlanılm ışdır. Üzköçürənin
işini təsvir edən ilkin mənbələrdən biri 1287-ci ildə üzü köçürülnuiş
əlyazmasındakı miniatürdür. Əlyazma Bağdadda köçürülm üşdür (İstatıbuldakı
Süleymaniyyə kitabxanasında saxlanıhr). Xottatlar vo katiblor Türkiyədə
həmişə xüsusi hörmət sahibi olmuşdur. Onlar m üəlliflor qədor mə.şhur idilər.
Çox halda görkəmli kallioqraflar sarayda yüksək m övqe tuturduJar. Xəttatlann
hazırlanması sahəsində Süelcuzadənin, Hafız Osmanm,
Çimcizadənin
məktoblori şöhrət tapmışlar. Xəttatlar yüksək ustalıq zirvosino çatırdılar. Onlar
nəinki gözəl yazırdılar, həm də mətni quş, gül, ağac, dairo, bardaq, qayıq və s.
fiqurları ilə oıjinal bəzəyirdilər. Onlar Quramn üç yiiz səhifəsini 3sm.
qalınhğında kiçik formatda olyazmaya sığışdırmağı da bacarırdılar. Nəfıs
əlyazmalarda mətn bir qayda olaraq nəsx xətti, adi kitablar osason nəstəlik
xətti, az hallarda rika xətti ilə köçürülürdü.
XV
əsrdə Yəhya Rumi (Qarahisardan), Yəhya oğlu Əli (onun 860/1452-
ci Ü nüsxəsi saxlanılmışdır), Əsədullah Kirmani (892/1496 vofat etınişdir),
Abdullah Amasi, Cəlal Amasi, Mühiəddin Amasi kim i xəttatiar işloyirdilər ki,
onların hamısı suls və nəsx xəttləri üzrə ixtisaslaşmışdılar. Ancaq Amasyadan
olan şeyx Həmdullah (840-926/1437-1519, onun atası əslən Buxaradandır)
xiisusi kamilliyə çatmışdır. XIII əsrdə Yaquta verilm iş
“qiblət əl-küttab”
fəxrı tıtulu haqh olaraq ona keçmişdi. Həmdullah 47 böyük Quran yazmış,
çoxlu əsorlərın üzünü köçürmüş, Amasyada və İstanbulda II Bayazidin
məscıdlənmn mehrabmda və Gümbəzində yazıları icra etmişdir. Həmdullah
blr Ç°x görkəmli xəttatlar çıxmışdır. O nun oğlu M ustafa Dədo
f
r !
t
-V
j
i
etmı§dir) və nəvəsi Dərviş M ustafa (1000/1591 vəfat
e '!ll?İ
"
X3ttat!ar Yəhya Sufı (882/1477 vəfat etm işdir) və onun
n ^ ^ 1 r f f T - yaratmi5]ar'
əsrdə Kosa M ühiəddin, Hüsəm Qaliboğlu,
n Z v ı ^ I
med Çələbi’ ? ükrul>ah X əlifə, Həsən Üsküdari
. ..
VƏ a _etmı?dir) Şöhrət tapmışlar. Ə hməd Qarahisarı
(A fyondan)
D onrı y
anXI? Ə nəsx xətti üsiubunda yeni istiqam ətin yaradıcısı sayıhr.
S n n M vN ,' n '
,
? ‘Ubu tskm flWdirmiş
1520
-
1566
)
Siilcvm an a!-[?iUran „ 0ÇUImü$diir- Fsrhad Paşa (
9 82 /1 5 7 4
vəfa t etmişdir),
olmuslar M 1
ƏSƏn
(1002/1594 vəfat etm işdir) onun şagirdləri
albom “ ə c S T * * * ? 0Sman Əfəndİ (1642-1698) xəttathq üzrə 25 böyük
mükəmməl bilir
aynca nümunələr tərtib etm işdir. O, çox xəttlən
osrdə Mustafa R
ir ə^ azmada’ hətta bir səhifədə birləşdirirdi. XVIII
C əlabddiıı va Mt
VƏ0Mehmet Əsəd Yesarinin; XIX
əsrdə Mehmet
e nıet Şəfiqin; XX əsrin əvvəllərində Kamil
Akdikin
136
rÜ R K X A L Q L A R IN IN K İTAB VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
populyarlığmdan bohs edilirdi. Sultanlar arasında da xottatlar olmuşdur. XVIII
osrdo III Əhınəd. 11 Mahmud, Əbdülmocid; XIX - XX osrin əvvəlindo -
Əbdiiloziz vo Əbdiil Ilomid vo başqaların yaradıcdıq nümunoloıi İstanbulda
l opqapı muzeyində saxlanılır.
Məşhur xottatlardan başqa sado üzköçiirənlər də gcniş Ibaliyyət
göstorirdilor. XVIII əsrdo, mosolon, onların sayı 15 min nofori kcçirdi. XVJ
əsrdo tiirk saray kitabxanasımn reyestrino görə, xottatın on yüksok giindəlik
əmək haqqı 24 axça, adi-10 axça, şagirdlor iiçiin - 2,5 axça toşkil edirdi.
Mustafa Əlinin rnəlumatma göro clo həmin osrdə Sultan Əli Məşhədi adlı
tanmmış xəttattm bir kitabı 5-6 min axçaya, onun dörd sotirlik şeir xətti 400-
500 axçaya alımrdı. Qərb ölkolorində isə xəttatlara, miniatürçüləro daha az
omok haqqı ödonilirdi.
Əlyazma qiymətli matcriallar istifadə olunmaqla (kağız, mürokkəb,
parçalar, dəri, karton, qızıl, gümüş vo s.) çoxlu ustanın gorgin əməyilə
yaradılır - köçürülür, tərtib edilir və cildlənirdi. Oııa görə də kitab çox baha
olur, onu ancaq dövlotli adamlar ala bilirdi. Əlyazmam miniatürçiilər
(müsavvirlor yaxud noqqaşlar), ona naxışlar çokon, başlıq və sonhıq qismində
naxışlar, motn üçün bədii çorçivələr çəkən, mətn koııarı saholorə şokillor çokon
naxışçılar, qızıl suyu ilə işləyirdilər (müzohhiblər) bəzoyirdilor.
Türk miniatüriərinin ilkin nümunolorinin müoyyən hissəsi XV osrin
ikinci yarısma aiddir. Adətən onlarla tarixi, tibbi, botanika və s. aid, poetik,
hətta dini osərlər illüstrasiya cdilirdi. Bəzon miniatürləri xüsusi albomda
(mürokko) toplayırdılar.
I Mehmetin (805-824/1402-1412) vaxtından, Amasyanm modoni mərkəz
olduğu zaman qırm ızı ulduzlu paltarda və çalmada sultanm təsviri ilə Xoca
Babin (Sivasdan) miniatürü saxlanılmışdır. Bir neçə miniatür II Muradın
(824-855/1421-1451) hakimiyyəti dövrünə aiddir. II Mehmet (855-886/1451-
1481) İtalyan rossktnlar Konstanso de Fen’cri (1475-1500-cü illordə işlomiş-
dir), Bcrtolda
Covannini (1420-1491), Ccntle Bellinini
(1492-1507)
Türkiyoyo dovət ctmişdir. Onların az miqdarda osərləri (II Mehmctin portreti,
gənc türkiin rosmi) Avropa üslubunda işlənmiş, ancaq yerli-tiirk ştrixlori olavo
elmoyo çahşmışlar.
Saray miniatürçiilorinin xüsusi sexdo birləşməlori barodə mohımat
saxlamlmışdır. 1525-ci ildə orada 29 usta, 12 usta kömokçisi
şagird (onlann
sırasında bcş Azərbaycanh, iki orəb, iki çorkəs, macar vo moldavan) çalışırdı.
1557-ci ildo saray rəssamları iki qrupa bölünmüşdü. Rum noqqaşları
(Tiirkiyo), yəni türklər vo Əcəm noqqaşları Azorbaycan və Orta Asiyadan
nümayəndolor. Ocom noqqaşlarınm arasında doqquz usta Azorbaycan vo Orta
Asiyadan, bir macar vo bir avropalı (firəng) usta var idi.
137
T Ü R K X A L Q L A R I N I N
KİTAB VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
XVI
osrdo əsason poetik, tarixi və dini, hətta xristıan süjetli əsərlorə
illüstrasiya olunurdu. Miniatürçü Osnıan (misirli usta Həsən M isrinin şagirdi)
böyük şöhrət qazanmışdı. 0 , 1550-1590-cı illərdə çoxcıldlı “Hünəmamə”
(“İncəsənot haqqında kitab”) əsarinə illüstrasiya vermışdır. Əsərın saxlanılmış
iki cildindo (Topqapı muzeyindədir) onun 160 rəngarəng m iniatürü var. 0 , 111
Muradın (
9 8 2
-
1 0 0 3
/1574-1495) dövründə saray şənlikləri haqqm da yazılmış
əsəıiərin əlyazmalarm? 400-ə qədər miniatür yaratmışdır. XVI əsriıı sonunda
B a b a
Mustafa öz poftretləri ilə məşhur olmuşdur.
Osmanlı
S alaləsinin
banisindən tutmuş hakimiyyətdə
o la n
sultanları
standarl kompozisiya ilə portretləri seriyası yaranır. I Süleymamn (926-
974/1520-1566) qocalığmda, həmçinin Xeyrəddin Barbarossun qocahğında,
Rəis
Heydər
Nigeri (1492-1574) tərəfındən yaradılmış portretləri
xüsusilə
sc ç ilird i.
Nigeri əlyazmaları incə qızıl naxışlarla məharətlə bəzəyirdi. Onun
İstanbuldakı evi şaiıiərin, fılosoflarm, incəsənət xadim lərinin yığıncaq yeri
jdi. Bu dövrdə başqa rəssamlar da işləmişlər. Suni 991/1581-ci ildə “Zübdət ət
təvarix” (“Tarixlərin məqzi”); əsərinin Adəm və H əvvanın təsvirləri, İsanın
yüksəlməsi kitabmı illüstrasiya etmışdir. Azərbaycan rəssam lıq məktəbini
təbliğ
edən
və bu
işdə
yüksək ustahq səviyyəsinə qalxmış Bəli Can
və
i'əbrizdən
olan
Seyyid Süleyman Qasım öz dövründə şöhrət tapmışdı.
III
Mehmetin (1003-1012/1595-1603) və I Əhnıədin (İ0 1 2-1026/1603-
1617) hakimyyətləri dövründə miniatürlərin birində m üəllif xəttatla birlikdə
özünü III Mehmetin portreti ilə birlikdə (Topqapı müzeyinin kolleksiyası)
ənnümaniyyə”də təsvir etmişdi. XVII əsrin çoxlu ustaları arasında Qələndər
Paşa xüsusilə məşhur idi. O, özündən sonra m üxtəlif dini rəvayətlərə 36
miniatür qoyub getmışdir. Qələndər Paşa “Falnamə” əsərinə miniatürdə körpə
İsa, müqəddəs Məryəmi təsvir etmişdir.
XVIII
əsrin ustalarmdan Rəşid Səliməlinin, M ustafa Çələbiniıı, Fəsih
Dədənin, Fənnidədənin, Həsən Əyublunun və b. adlarını çəkm ək lazımdır.
Onlar saray həyatının səhnələrini, döyüş səhnələrini yaradır, əfsanə və
rəvayətləri illüstrasiya edirdilər. Onlar obrazları, ümum iləşm iş detalları ilə
tam
dəqiqliklə və rəngləri harmoniyada verməyə çahşmışlar.
A bdullah
Buxarinin (Orta Asiya əsilli) yaradıcıhğı III Əhmədin (1115-1143/1703-1730)
hakimiyyəti dövrünə təsadüf cdir. Bu türk rəssamlığı texnikasına güclü
Avropa təsiri dövrü idi. Abdullah Buxari saray həyatm dan bəhs edən
şəkillərin bir neçə albomunu yadigar qoymuşdur. O, bitkiləri çox gözəl təsvir
etmişdir. 1728-ci ildə qızılgüiü əla təsvir etmiş Əhməd Ataallah Xəzərqradi bu
sahədə ona çöx yaxın idi.
XVIII
əsrin sonu -X IX əsrin əvvəlində M ehtinin (Polşada anadan
olmuş), Rəfaclin (Veneranın, Diananın obrazmda gənc qızın təsvirini
138
TÜRK X A L Q L A R IN IN K İTA B V Ə K İT A BX A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
varaimışdır) və omm oğlıı Minasin yaradıcılığında ycni üslubun nünnınələri
meydana gəlir.
Topqapı muzeyi (16 mindən çox miniatiir), İstanbulda universitct
kitabxanaları, Parisdə MiIIi kitabxana və Dublində Çester Bitti kitabxanası.
Tyııbingcnin
və
Marburqun
kolleksiyaları
olyaznıalar
\ə
albomlar
kollcksiyalarmın miniattirləri ilə zəngindir.
Türk əlyazmaları miniatiirlərdən başqa bədii iinvanlarla, bəzəkli
başlıqlarla, dekorasiyalı elementlərlə məharətlə bəzədilirdi. i urk tədqiqatçıları
əlyazmalarda türk bədii naxışlarını üç növə bölürlər: güllərdən və
yarpaqlardan yaradılmış bəzək (II Bayazidin hakimiyyətinə, yəni 886/1481 -ci
ilo qədər mövcud olmuşdur); klassik - “heyvani” koınpozisiyanı çərçivoyə
salmaq məqsədilə saysız-hesabsız omament (II Bayazidin hakiıniyyoti
zamanmdan XVIII əsrin əw olinə qədər); qızılgül, qərənfil, məxmər ağacmın,
gilənarm, narm çiçəkləri, dağ laləsi və yarpaqlardan, xüsusilə ətirşah
varpaqlarından ibarət kompozisiya XVIII əsrin əvvəlindən tiirk olyazma kitabı
varlığımn sonunadək istifadə olunmuşdu.
Bodii ünvan, hər şeydən əvvəl, yuxarıdan açıq kvadrat yaxııd düzbucaqlı
(səhifədə motnin enindən asılı olaraq) formadır. Mətnin əvvəlində çəkilon bıı
Ibrmanm ortasmda böyük, uzadılmış, təmtəraqlı kənaıiarla qızıl medalyon
ycrləşir. Onun içərisində ağ boyaqla suls xətt üslubu ilə əsəriıı adı yazılır.
Mcdalyonuıı yanlarında ona oxşar, ancaq kiçik ölçülü iki medaiyon yerloşir.
Mərkəzi medalyonla kiçiklər arasmda açıq-göy yaxud tünd mavi fonda dalğalı
nazik sümbüllərin və parlaq çiçəklərin ətnələ gotirdiyi incə naxış çəkilmişdir.
Ünvanın biitün üst hissəsindən səhifənin yuxarı kənarınadək a/.acıq əyilmiş
rəngli, yaxud qızılı siinbül uzanır. Mətn kənar sahələrdən 1-2 sm. qalınlığında
qızıl çərçivə ilə ayrılmışdır. Çox hallarda ona iki-üç rəııgli xottdən ibarət
çorçivə olavə olunur. Xəttlərin biri qaradır. Sahələr qızıl xallarlu örtülür.
Ilordən çox zərif dekorasiya olunmuş sahələrə də rast gəlmək olur. Məsəlon,
qr/.ıl fonda sıx sarmaşmış çoxlu bitki, heyvan fiqurları.
Ttirkiyədo bədii cildləmə sənoti yüksək səviyy,ədə inkişal ctmişdi. XVII
əsrdə İstanbulda on cildləmə emalatxanası
fəaliyyət
göstoıirdi.
Bu
emalatxanalarda 300 cilidçi çalışırdı. Onların arasında Oli Üskiidaıiı (XVI
əsrdə onun cildlədiyi əlyazması İstanbulda Topqapı muzeyində saxlanılır).
Kazqardlı/.adə, Əmin Kahya, İsmayıl Saka, Həsən Qaramanlı. Ycsarizadə,
ArifXimxim, ö z iz Şişman, Solak və b. dalıa məşhur idilər.
Türk tədqiqatçıları qeyd edirlər ki, köhııə (XVIII əsrə qədər) cildlər çox
az qorunub saxlanılmışdır. Cildlər əsasən dəriyo bükülmiiş kardondatı və
sadəcə tünd-qırmızı, palıdı, qara rəngli dəridon hazırlamrdı. C iklləıin basma
naxışları cədvəl (basma), zəncirək (“böyrəkformalı" basıua), luışiyə. köşəbond
(“dəınir künc”), ortada böyük yumıırtavari basma şəms (“g ü n əş’) adlanırdı.
13 9
TİJRK X A L O L A R IN IN KİTAB VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Bu cür lürk basma cildbri üçün adətən bitki motivlərindən (yarpaqlar, oyilmiş
bııdaqlar vo /oğlar), ulduz və nöqtə formalı bəzəklərdon istifadə olunurdu. .XV
əsrdon başlayaraq bitki motivləri üstünlük coşkil edir. Daha sonrakı cildbr dəri
rişəli, üstünə “mərmər”
y a x u d
“buludlu (bulud şəklində çəkilmiş) kağız
yapışdırılmış
kard ond an
idi. Dəri cildbrdə basma naxışlar dərin edilirdi ki,
ə ly a z m a la r
şaquli saxlamadan (şkaflarda və sandıqlarda kitablar üst-üstə
yığılırd/) tez xarab olmasınlar.
V.A.Qordicvski yazır ki, XX əsrin əvvəlində də “Kiçik Asiyada şəhərdə
gəzərkən divardan daşların arasına sancılmış yarım ya/ılı kağız görmək
olardı. Yəqin' ki, yerdən onu ınömin müsəlman qaldırmışdı” . Bu, türkbrin
yazılmış kağıza müqəddəs münasibətinə sübutdur. Çünki bu. yazılann
içərisində Allahın adı ola bibrdi, onu tapdalamaq olmazdı. XVI əsrdə
türktordə belə bir inani vardı ki, yerdən qaldırılmış belə kağız o biri dünyada
ayaqqabı rolu oynayacaq və günahkarları oddan qoruyacaqdır. Olyazma
kitablarından ıbarət kitabxanaların yaradılmış kitabxanalar müsəlman
Türkiyədə, xüsusib də çoxlu miqdarda şəxsi kitabxanaları olan İstanbulda çox
sayda idi və savab hesab edilirdi.
Kitabxanalar məscidiərin nəzdində xüsusi şəx sb r tərəfındən Allaha xoş
gələn əmoi kimi savab, xeyirxahlığm xüsusi növü kimi yaradıiırdı, Daha çox
əlyazma ıanə verən şəxslərin xatirəsini yaşatmaq məqsədi daşıyır, bir çox
hallarda hər belə böyük ianə vaxtı yeni qeydlər kitabı (dəftər) yaradılır və ianə
verilm/ş əlyazmaların adı orada yazılırdı. Oııa görə də m əsələn, İstanbulda
Aşirjn kitabxanasında öz külliyatı üçün üç dəftər var. İanə verilmiş
əlyazmalardan istifadə qaydaları ianəçi tərəfindən xüsusi olaraq qabaqcadan
ş^rt qoyulurdu. (33 s. 188). Bursada 65-ə qədər dərviş təkkəsi vardı. Demək
olar ki, onlarin hər birinə əlyazmalar vəqf olunmuşdu. Bu əlyazmaların bir
çoxunda onu təkkədən kənara çıxarmağın qadağan edildiyi barədə şərtlər
qoyulurdu. Rütubətdən xarab olmuş vərəqlərin, yaxud sonrakı korlanmalardan
qorumaq məqsədilə sehrli yəhudi kəlməsi “Ya kəbkin” yazısm a da bu
əlyazmalarda rast gəlmək olur.
^ lixttf 1,f kltabxanalardu saxlamlan nüsxəbrdəıı görünür ki, “Təvarixi
rəbon’’ (“Təbərmin tarixi”). Səaddədinin (XVI ə). “Tac ət-təvarix”
r S ə ln a m ə b n n tacı”), Aşjq Paşanın “Qəribnamə”, Əhmədin “İskəndənıamə”,
Yaz.çıoglunıu, “Məhəmmədiyyə”, Iləmdinin “Y usif və Züleyxa” əsərləri,
m uxtəhf turk şaırbrım n divanlan, Əttarın, Sədinin, Hafızin və b. fars dilli
əsərbrınə şərhlər daha populyar olmuşlar. Əlyazmaların birinci vərəqinin
yuxarısın a ə u nişan (ekslibris), yaxud şəxsi möhür yerləşdirilir vo ya
r ı ? ? -Ə ? a/mam,n ^onl h k sh b ns bır sıra hallarda maye qızılla yazıhr və müəllifm admı, əlyazmanm
sa u mm a mı vo yaxud hansı şəxsi kitabxanaya m ənsub olduğunu bildivirdi.
140
Dostları ilə paylaş: |