Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

TİIRK   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Bəzon  əiya/m a  sahibləti  miniatürbrdəki  sifotbri  kobudcasına  rongbyir. 
iirokbrinco  olmayan  alqış  formullarının  üstündon  xətt  çokir,  boş  sahobrdə  vo 
ağ 
v ə rə q lo rd o  
əlyazmalara  özlərinin  dini  baxışlarma  uyğun  olavobr  cdir, 
onları  axıradok  yazıb doldururdular.
Türk  olya/m alarınm   əhəmiyyətli  hissosi  uzun  vaxt  ərzində  moscidlərdo, 
tokkəbrdo,  idaro  və  təşkilatlarda,  xüsusi  kitabxanalarda  dağınıq  halda 
olmuşdur.  Bu,  onlarm  satışını  və  Avropaya  daşmmasını  yiingülbşdirirdi. 
Türkiyədo 
də 
əlyazmalar 
əvvəlcə 
müxtolif, 
XIX-XX 
əsrbrdo 
iso 
nıorkəzləşdirilmiş kitabxanalarda toplanmağa başlandı.
V.D.Smirnovun  1875-1876-cı  ilbrdəki  müşahidəbrino  görə  idarə, 
təşkilat,  məscid  kitabxanalarına  adətən  Qurana  və  hədisbrə  şərhbrdən 
çıxarışlar  etmək  və  uzünü  köçürməklə  məşğul  olan  mədrəsə  -  məscidlərin 
yanmda  ali  m ək təbbrin  tələboləri  gəlirdi.  Hərdən  bir-biri  ilə  ünsiyyət 
məqsədilo  üləmalar  (alim br)  da  gəlirdi.  Bəzi  kitabxanalar  tərkiblorino  görə 
ixtisaslaşırdı:  bozibrində  hüquqşünaslıq,  digərbrində  -  qrammatika  üstünlük 
verilirdi və s.
Tiirkiyənin  bir  çox  şəhərbrində  əlyazma  kitabları  satılan  köşklər 
mövcud  idi.  XVII  əsrdə  İstanbulda  onların  sayı  50-yə  çatırdı.  Ib m in   dövrdə 
və  sonrakı  əsrlərdə  də  kitab  ticarəti  müəyyən  olunmuş  küçələrdo,  bazarlarda 
ayrılmış xüsusi  yerlərdə  həyata keçirilirdi.  Adətən  ticarət köşkbrinin  otrafında 
kitab  iizü  köçüronbr,  cildcilər,  əlyazma  bəzəkçibri,  mürokkəb,  bıçağ 
hazırlayan ustalar,  kağız ticarətçiləri və s.  yerləşirdibr.
Əlyazmaları  bazarda,  kitab  cərgəbrində  (səhhaf çaışısı)  kitab  yayıçıian 
vasitəsilə  satırdılar.  Onlar  cərgəbri  gəzərək  əsərin  adını  qışqırır,  onların 
doyorini  izah  edir və alış-veriş edirdibr.
1727-ci  ildə  ə sb n   Transilvaniyadan  olan  İbrahim  Mütoforrikin  (1678- 
1747)  fəaliyyəti  ilə  Türkiyədə  kitab  çapı  başladı.  Onun  mətbəəsi  tczlikb 
darmadağın  edildi.  Türkiyədə  kitab  çapı  işi  tədricən  yoluna  qoyulurdu,  ancaq 
hər  dəfə  o,  ruhanilərin  və  onların  m üdafiəçibri,  kitab  çapında  dindən  dönmə 
təzahürü  görən  feodalların  qozəbli  müxalifəti  ilo  qarşılaşırdı.  Allahın  adı  və 
onun  göndərdiyi  Quran  kağız  üzərində  mexaniki  olaraq  istchsal  ed ib   bilmoz, 
hərn  do  çap  zamanı  bu  kağızı  çirkli  ol  (yaxud  kafır  oli)  tutacaq,  Quıanın 
mətninə  isə  q ə b t  səhv  girə  bibr.  Mətta  kitab  ticarətçilərinin  köşklərində 
əlyazmalar müsəlman adəti  ilə topa halında (biri  digoıinin  üstündə)  yığılırdısa, 
Quranlar  lap  yuxanda  düzülürdü  ki,  başqa  olyazmalar  onları  sıxmasm.  v)gər 
Quram  avropah  əlinə  götürürdüsə  satıcı  cəld  onun  olindən  dartıb  alırdı.  Çiinki 
bu  gavurun  (kafirin)  əlləri  idi.  XX  əsrin  ovvəlinə  (yoni  cümhuriyyət 
zamanına)  qədər  Qııranlar  osasən  əllo  köçürülür  vo  yaxud  daş  basma  üsulu  ilə 
çap  olunurdu.
141

TÜ R K   XALQLARIİNIN  KİTAB  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Kitab  çapının  genişləndiyi  dövrdo  belə  Quranın  çap  olunması  nəzarət 
altında,  xiisusi  icazələrin  verilməsi  ilə  həyata  keçirilirdi  ki,  bu  barədə  Osman 
Rəy  nıətbəəsinin  (əaliyyəti  barədə danışılarkən qeyd olunacaq.
Kitab  çapına  qarşı  iizköçürənlər  çıxır,  digər  peşə  sahibləri  isə  onları 
miidafiə  cdirdilər.  Kağız  hazırlayaniar  -   onlar  başa  düşürdiiiər  ki,  çap  iiçün 
başqa  cür  kağız  lazımdır  (parıltısız,  cilalanmamış,  rəngsiz  və  s.).  mürəkkəb, 
bıçağcı,  kağız  kəsmək  üçün qayçı  hazırlayanlar,  əlyazma satanlar,  əlyazmaları 
bəzəyən  və  bəıpa  edənlər  və  s.  Kitab  çapı  işə  düşsəydi  onlarm ’ya  hamısı,  ya 
da  əsas  hissəsi  işsiz  qalacaqdı.  Ona  görə  də  artıq  XVI-XVII  əsrlərdən 
başlayaraq  Qərbdə  kitab  çapınm  başlaması  və  Türkiyədə  ayn -ay n   qabaqcıl 
maarifpərvər  miiəlliflər tərəfındən  onun  təbliği,  məsələn,  türk  tarixçisi  Peçevi 
(1574-1649) tərəfindən  ifadə olunurdu. Hələ XVI əsrdə  iu rk iy əd ə əlyazmaları 
ahnağa  başlamış  avropalılar  da  dolayısı  ilə  onları  müdafıəyə  qalxırdılar. 
Buradan  alınmış  əlyazmalarmı  Parisdə  Kral  (indi  Milli)  kitabxanası 
kolleksiyasının  əvvəliuə  qoyurdular.  Fransız missionerləri  və  səfırləri  kardinal 
Rişelycnin  (1585-1642),  nazir  J.B.Kolberin  (1619-1683)  və  b.  kitabxanalan 
iiçün  də  əlyazmalar  alırdılar.  Əlyazmalarını  Fransa  səfirliyinin  əməkdaşları 
Vilnev,  Gcren,  Pessonal,  Armen,  Ottcr  alınması  ilə  məşğul  idi.  İngilis 
C.Qıivsin  (1602-1652)  1638-ci  ildə  apardığı  əlyazmalar  Britaniya  muzeyi 
kolleksiyasımn  əsasını  qoymuşdur.  Avstriyaya  və  başqa  ölkələrə  də  xeyli 
niisxələr daşınmaqda idi.
XVIII 
əsrdə  əlyazmalarm  Türkiyədən  Avropaya  daşınması  o  dərəcədə 
geniş  miqyas  almışdı  ki,  III  Əhməd (1115-1143/1703-1730)  onlann xaricilərə 
satışını  qadağan  edən  fərman  imzalamağa  məcbur  olmuşdur.  Bu  fərmanm 
qiymətli  əlyazmalarının  Türkiyədə  qorunub  saxlamlmasmda çox  mühüm rolu 
olmuşdur. 
Sonrakı 
dövrlərdə  də  Türkiyə  kitabxanalarından 
qiymətli 
əlyazmalann  oğurlamb  xancdə  onunla  dəllalhq  (ABŞ,  İtaliya,  Fransa  və  b.) 
hallarına lürk  rnətbuatında tcz~tcz rast gəlmək olıır
x v j n   yə  XIX  əsrlərdə  yenı,  getdikcə  genişlonən  oxucu  dairəsinin  -
hərbı  məktoblərın  kursantları  və  zabitləri,  xüsusi  təhsil  müəssisələrinin
mudavımlərı  və  muəlhmlərı,  məktəblərin  şagirdləri  və  müəllimləri,  məmurlar
və  s.  tərəlmdən  dərs  vəsaıtlərıno,  ixtisaslaşdırılmış  və  bədii  ədəbiyyata tələbat
artmaqda  ıclı.  Dovlət  motbəələrmm  gücü zəif,  kitabların  qiyməti  baha  idi.  XIX
əsrm  30-40-cı  .  lərmdə  dövlət  və  şəxsi 
litoqrafıyalar, 
şəxsi  mətbəələr
yaıanmaga  başladı.  I.akın  lıtoqrafıya  daha  sürətlə  inkişaf  edirdi,  bu  onunla
ə  aqədar  ıdı  kı,  htoqraf.ya dəzgahları  ucuz idi,  litoqrafiyamn  özündə  daimi  işi
əl.ndən  çıxmış  əlyazma  uzköçürənlərinin  çoxu  hər  hansı  əmək  haqqma 
çalışırdı.
Kataloqlara  gorə  turk  əlyazmaları,  demək  olar  ki,  dünya  kitabxana  və 
m uzeybrm ın  oksonyyətmdə  mövcuddur.  Onlar.n  böyük  kütləsi  Türkiyədə,
142
TÜRK  X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Qərbi  Avropada,  bir  hissəsi  də  Azərbaycanda,  Sankt-Peterburqda,  Moskva, 
Tiflis, Daşkənd kitabxanalaruıda toplanmışdır.
Kiçik  Asiya  (Türkiyə)  areahnm  bir  qolu  onun  Krım  məntəqəsidir. 
(Krımm  ərazisi).  Onun  əhalisi  dilinə  görə  qıpçaq-türk  dillərinin  qıpçaq- 
polovcs  qrupuna  (şimal,  yaxud  Krım  çöl  tatarları)  və  oğuz-səlcuq  tiirk  dil 
qrupuna aid olan  kiçik etnik türk qrupu-Knm tatarlarıdır.
Krım  tatarlarınm  kitab  və  kitabxana  mədəniyyəti  ilə  əlaqədar  müstəqil 
araşdırma  aparm ağım ıza  baxmayaraq  bu  kontekstdədə  bir  sıra  əlaqəli 
məsələlərə toxunmağı mühüm hesab etdik.
Knm  tatarlarınm  yazılı  ədəbiyyatı  1443-cü  ildə  Qızıl  Ordamn  ərazisində 
yaranmış  və  XVIII  əsrin  ortalarma  qədər  davam  etmiş  Krım  xanlığı 
zamanından  başlayır.  Onun  rəsmi  ədəbi  dili  türk  dili  olmuşdur.  Ona  görə  də 
Krımda  yazıb  yaratnnş  müəllifləri  adətən  lürk  ədobiyyatına  aid  cdirlər. 
Əslində onların  arasında Krım xanlarmın  sarayında xidmət edən türklər də var 
idi.  Məsələn,  Rəmmal  Xoca  (Bədrəddin  Məhəmməd  Nidai,  975/1567-68-ci 
ildə  vəfat  etınişdir).  0 ,  tarixçi,  təbib,  astroloq,  I  Sahib  Girey  xamn  dostu  və 
həmsöhbəti  ohnuşdur.  Rəmmal  Xoca  həmin  xanın  hakimiyyəti  tarixini  (939- 
958/1532-1551)  tərtib  etmişdir.  Tanınmış  türk  tarixçisi  Seyyid  Məhəmməd 
Riza  (1169/1756  vəfat  etmişdir)  I  Mengli  Gireyin  hakimiyyətindən  11  Mengli 
Gircyin  ikinci  dəfə  hakimiyyətə  gəlişinə  qədər  “əs-Səba  əs-siyyar  fi  oxbari 
miilük  ət-tatar”  (“Tatar  hökmdarları  haqqında  xəbərlərin  yeddi  planeti'’)  adlı 
əsərində xanhğın tarixini yazmışdır.
Xanlığm  tarixinə  başqa  əsərİər  də  həsr  olunmuşdur:  Mengli  Gireydən 
(883/1478)  Şahin  Gireyin  (1191-1197/1777-1783)  hakimiyyətinə  qədər  Krım 
xanlarının  qısa  tarixini  əks  etdirən  adsız  və  müəllifsiz  nadir  əsər  Rusiya 
Glmlər  Akademiyanının  Şərqçünäshq  institunda qorunub  saxlamlmışdı.  1768- 
1774-cü  illər  rus-türk  müharibəsi  zamam  K nmda  türk  qoşunlarının 
komandanı  İbrahim  paşanın  yamnda  həmin  müharibənin  salnamoçisi  məmur 
Nəcatinin  ‘T arix i  Krım”  (“Krımın  tarixi”)  əsəri;  1204/1789-90-cı  ilə  qodər 
Krım  xanlarmm  Tiirkiyə  ilə,  Türkiyənin  Rusiya,  Fransa  və  digor  ölkolorlə 
Krım  mosobsi  ilə  əlaqodar  münasibətlərinin  anonim  təsviri  və  s  mənbolər 
mövcuddur.
Poeziya  Baxçasaraylı  Iləbibulla  Koromin  (1913 
vəlat  ctmişdir) 
“Qönçəyi  ofkar”  (“ Fikirlərin  qönçosi”)  poemasınm  1908-ci  il  avtoqrafı  ilo
təmsil  olunmuşdur.
Krım  rayonu  əlyazmalarının  mövzusu  məhdııddur.  taıix,  ycıli  poeziya, 
ilkin  osorlər  XVI  əsr  Rəmmal  Xocanın  tarixi,  sonuncıılar  XX  əsıin  əvvolinə, 
Korəmin  gündəliyi  aiddir.  Burada  XVIII  osrdən  əlyazmalarm  köçürülməyə 
başlamış  vo  bu  iş  XX  əsrin  əvvəlinədək  davam  etmişdir.  Əsorlər  Krımda  və 
Türkiyədə  tərtib  edilir,  eləcə  do  üzləri  köçürülürdü.  Krımm  az  miqdarda  nəlıs
143

nlyazma  kitabları  qorunub  saxlamlmışdı.  Rusiya  işğalı  zam anı  bu  əra/ibr 
intensiv  qarətlərə  moruz  qalmış  və  ərazinin  etnik  tərkibinin  dəyişihnosi 
məqsədilə  xeyli  işlər  görülmüşdür.  Qorunub  saxlanılan  niisxələr  vo 
unudulmanuş tarix,  ənənə qəhraman krım tatarlarınm böyük nailiyyətidir.
Krımtatar 
əlyazmalannın 
böyük 
kütləsi 
Türkiyədə 
qorunub 
saxlamlmışdır.  Bir  qismi  isə  Azərbaycanda  və  Sankt-Peterburqda  da 
nuivcuddur.
Kiçik  Asiya  türkdilli  “kitab”  arealında  yazılı  ədəbiyyat  ənənəsi 
uzundövrlii  və  lasiləsizdir-  XIII  əsrdən  XX əsrin  əvvəlinə  qodər böyiik  tarixi 
mərhəbni  əhatə edir.
I ürk  əlyazma kitabının  mövzusu çox rəngarəngdir,  ancaq poetik,  dıni və 
tarixi  əsərlər  üstünlük  təşkil  edir.  Formaca  poetik  əsərlər  nəsr  osərlərindon 
çoxdur.  Bu  nisbət  bütün  əsrlər  üçün  xarakterik  olmuşdur.  Poetik  formanın 
üstünlüyü  “divan”  poeziyasınm  geniş  inkişafı,  müvafiq  olaraq  onların 
yaradıcılıq  nümunələri  (şairlərin  antalogiyası)  ilə  şairlərin  torcümeyi-halmın 
geniş yayılması  ilə əlaqədardır.
Rəsmi  tarixşünaslıq,  qanunların  məcmuəsi  və  toplusu,  nəsihot,  təlimat 
ənənəsinin  inkişafı  ancaq  bu  areal  üçün  xarakterikdir.  Başqalarına  (məsələn 
Orta Asiya)  nisbətən  bu arealda  rəsmi  və şəxsi  məktub nümunələri  daha geniş 
vayı  mışdnr.  Görünür,  bütün  bunlar  bir  dövlətçilik  idarə  üsulunun  (Osmanlı 
sulaləsı)  ıızun  və  fasıləsiz  mövcudluğu  i b   izah  edilir.  Hər  bir  dövlətçilik 
ıdarəsmdə olduğu kımı,  ona da qanunçuluq, təlimat, rəsmi  tarix  lazmı gəlirdi.
Bu  arcf m  butün  tarıxi  boyu tərcümə,  əsasən də  ərəb  və  fars  dillərindən
tərcumə  ədəbıyyatmın  mkişafv  göstərir  ki,  türklər  arasında  bu  dillər,  çox
populyar  olmuş,  lakm  əhalınin  yuxan  və  orta  təbəqələri  onu  kifayət  qədər 
mukəmməl  bılməmışlər.
j 
^östorilən  areahn  türkdilli  ərəbyazılı  əlyazma  kitabmm  repertuarına  və 
, / !   ,inƏ  onur\ ə  a  ,s' n' n  aşqa  qonşu  xalqlarla  daimi  əlaqələri  təsir  etmişdir. 
oevri^ıtfrk153  t 
••  öv 
k*r  neçə  əsr  hnperiya  olmuş,  bir  çox  türk  və 
C icəkbnn^ 
n  
’ 
7
' 
, l0  ,b,nə  qatmı5d,r-  Türk  dilli  əlyzma  kitabmın 
renertuar 
va 
t J r h * !
  '  •• ° V  0tln'n  ç*Çə5clənrnəsi  ilə  sıx  bağhdır  və  burada 
dövrü  XV  ə s n   ' IV  n^ tey' ' nc)/ərdən  odəbiyyatıtı,  mədəniyyətin  yüksəliş 
ə lv a z m a ll,  pö  k l  r r‘ 
ondan  əvvəl  və  sonrakı  əsrlərdə  də
diIHvtn fk 
(nhm  nUmiin?,Ərı. yaranmrşdır.  YaZl  növünə  görə  arealm  Türk 
0|yaznıa  kıtabı ancaq ərəb əlıfbası  ilə olmuşdur.
TÜRK   XA LQ LA R IN IN   KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
144
TÜ RK   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
rÜRKİYƏDƏ  KİTAB ÇAIMNA  BAŞLANMASI  VƏ OSMANBƏY
MƏTBƏƏSİ
Türk  xalqlarmın  mədəniyyət  tarixinin  mühüm  bir  hissəsi  kitab  və 
kitabxana  mədoniyyəti  ilə  iladə  olunur.  Zəngin  əlyazma  kitabı  mədəniyyətı 
yaratmış 
türk 
xalqtannm, 
kitab 
çapma 
keçmosi 
yeni 
bir 
dövrü 
sociyyələndirirdi.  Tiirk  xalqları  içərisində  bu  işi  ilk  dəfə  həyata  kcçirən
Osmanlı  imperiyası  oldu.  (93,  s.  150)
Türkiyədə  mətbəəçiliyin,  xüsusilə  XIX  əsr  üçün  çox  diqqətə  layiq  bir 
hekayəsi  mövcuddur.  Lakin  bu  hekayənin  hələ  kifayət  qədər  araşdırılmadığı 
və  yazılmadığı  da  məlumdur.  Bunun  üçün  lazımlı  mənbələr  az  deyilməyəcək 
mıqdarda, lakin  olduqca dağınıq bir formada idi.
Tədqiqatçı 
alim,  Əli 
Birinci  “Osmanbey  ve  matbaası”  adlı 
araşdırmalarmda  çox  mühüm  bir  boşluğu  doldurmuş,  XIX  əsrin  kitabçılıq 
mədəniyyətinin  bitkin  bir  mənzərəsini  üzə  çıxarmışdır.  Bu  məqsədlo  qeyd 
olunan  dağınıq  materiallar  toplanmış,  böyük  bir  zəhmətin  müqabilində 
fürkiyənin  Osmanh  dövründə  mədəniyyətin  vacib  bir  istiqaməti  tarixi
mənbolərin şərhinə m əruz qalmışdır.
T əd q iq a tç ı  A .B irin c i'a ra ş d ırm a la rm m   k o nsepsiy asın ı  aşağvdakv  kım ı
m üəy yən lo şd irm işd ir:
‘ Bu  diqqətə  dəyər irəliləmənin  bir bütün  olaraq  deyilso  do  parça-parça 
hekayəsi  hər  mətbəə  və  xüsusilə  böyük  mətbəələr  ətrafında  yazılmahdır.  Bu 
formada  daha  başqa  yazılmış  kiçik  hekayalərdən  Türk  motboəçiliyimn  böyük 
lıekayəsi  formalaşdığında  bunun  çox  diqqətə  layiq  bir  nəticə  verəcəyini  və 
cyni  zamanda  m ədəniyyət  baxımından. da  bir  qınlm a  nöqtəsindo  nccə  həyata 
keçiriləcəyini  başa  düşməyin  mümkün  olduğunu  vurğulamaq  lazımdır.  Bu 
kimi  mətbəələrin  içərisində  Osmanh  dövründo  yaradılmış  ən  böyük  mətbəə 
olan  Matbaayi:Osmaniye  başda  gəlməkdədir  və  mətbəələrin  hekayasinə
onunku ilə başlamaq daha doğru olar” .  (30,  s.  3)
İnkişaf  edən  bir  qurum  olaraq  mətboəçiliyin  'lurkıyoyo  nıyə  gec 
gəldiyi  və  ya  Qərb  dünyasındakı  kimi  niyo  başlamadığı  haqqındakı  fıkirlorin 
və  şikayətlərin  doğru  bir  tərəfini  tapmaq  çox  da  asan  dcyıl.  Osmanh 
Dövlətində  mətbəəyə  qarşı  çıxmaq  kimi  bir  mövqc olmamışdır.  Başhca səbəb 
isə  mətbəəyə  bir  qurum  olaraq ehtiyac  olmaması  idi.  Kifayət  qədər oturuşmuş 
islam  modəniyyoti  zəngin  ənənələr  formalaşdırmış  bir  sistem  yaratmışdı.  B.r 
sistemin dağılması və digər sistemin yaranması zaman almalı  idi.
Dövlətin  bu  quruma  qarşı  olmaq  kimi  bir  davramşından  bohs  ctmək 
mümkün  deyil  vo  ilk  mətbəənin  Osmanh  ölkəsində  görünməsi  Qərb 
dünyasından  çox  uzaq  bir  zaman  arahğınada  sahıb  dcyıl.  lspamyadan 
İnkvizisiya  zülmündən  qaçıb  Osmanh  ölkəsinə  sığ.nan  Yəhudılərın  goürdıyı
145

motbaə  ilk  olaraq  1494-cii  ildə  İstanbulda  açıldığı  zaman  dövbtin  bu 
mətbnəyə  qarşı  çıxması  kimi  bir mövqeyi  olnıamışdır.  Osmanlı  Türkiyəsində 
ilk  mətbəələr,  eb cə  də  İbrahim  Mütəfərrikə  mətboəsinin  fəaliyyoti  barədə 
prol'.  B.  Allahvcrdiyev  “Ömumi  kitab  tarixi”  dərsliyində  geniş  vo  məzmunlu 
məlumat  verir.  (4, s.  192-194)
İstanbulda  Türkbrin  əliylə  açılaıı  ilk  mətbəə  Miitəforriki  mətbəəsi 
olaraq  tanınan  mətbəədir.  Mehmed  Said  Efendi  və  İbrahim  Mütəforrikinin 
birgə  ləaliyyətib  1726-cı  ildə  yaradılan  mətbəədə  ilk  olaraq  Liiğət  çap 
olunması  lüğətə  olan  böyük  ehtiyacm  bir  sübutu  lıesab  öluna  bibr. 
Ümumiyyətb,  həm  islam  mədəniyyəti  kontekstində,  həm  də  tiirk  xalqlanmn 
digər  qonşu  mədəniyyətlərb  əlaqəsini  təmin  edən  və  dünyaya  həmişə  açıq 
olmasmın  miihüm  ifadəsi  kimi  çox  sayda  lüğətlərin  tərtibi  və  vavılması 
olmuşdur.  (123,  s.  64-70)
III 
Səlim  /amanında  başlayan  Nizam-i  Cədid  hərakatı  içində  ilk  dofə 
mətbəonin  islahat  hərakatmda  bir ehtiyae  olaraq  özünü  hiss  etdirdiyi  və  hərbi 
islahatın  bir  hissəsi  kimi  qəbul  edilmişdi.  Ilk  dəfə  mətbəəçiliyin  əsas  gücQ 
olaraq  rosmi  bir  təb b   və  hətta  zərurət  öziinü  ifadə  edir  və  qurulan 
Mühəndishanə  Mətbəəsi  (1797-ci  il)  artıq  tələb  olunan  kitablar  çap  etdirməyə 
başkıyırdı.  Bunlarm  sadəcə  hərbi  iş b rb   əlaqəli  kitablar  deyil,  lü ğ ətb r  və 
məktəblərdə oxunan  kitablar olduğu məlumdur.
İstanbulda  1803-cü  ildə  qurulan  Üskiidar  mətbəəsi  üçüncü  Türk 
mətbəəsı  olaraq  Türk  mətbəəçiliyi  tarixində  artıq  mətbəənin  aynlm az  bir 
qurum  olduğunu da  təsdiqləmişdi.
XIX  əsrın  bırmcı  yarısında  artıq  dövlətin  demək  olar  ki  bütün 
orqanlarmda 
apanlan ıslahatlann  bu və ya digər bir formada aynlm az tərkib 
h.ssəsmo  Çevrıbıı  mətbəəçüiyin  bdricən  inkişaf  etdirildiyini  və  m ətbəəbrin 
-cyımn  çoxa  dıgını  gormək  heç  də  təəccüblü  deyil.  Maarifm  və  mətbuat 
sənədbunə  ehtıyac-ı  olan  butun  dövlət  orqanlarmm  və  gün  kpçHikca
lT ,sh d? 
r
”)  i t  
n3ti^
in? f   "Krtbəəçüik  höyük  bir  əhəm iyyət  k əsb  etm əyə
£
  .CİPhk  a’ 
cəmiyyətin  yaşadığ,  ictimai  zaman  içində
mkışat  etdıyı  aydın şəkıldo görülürdü.
.dövrf  
eOtoron  mtbəətor  arasmda  Bab-ı  Scraskeri
A d liv w   R4  '"
a
T ' ’ 
T
  0835,1  HaAiyC  ( 1835)> 
Tibbiye
m t b - , 0 h o ? ;  
t T '
•?’  vBa” n ye  w  
A h y W ı  B asm ahanesi  kimi
ım l t e ə b   ı 
ərə bılərık  Xüsus,  ınəlbcolor daha sürətlə  in k işa f edirdi.
nnlunvat  TCn  bil 
-a" 
a
 
m3lk,* r 
H q ı n d a   kifayət  qədər
m.-ılbəəbrin 
f
™ 11
  b“ raa>'araC|  »
olm ada,,  yaradd,rd, 
4
iy y „   ‘Ä
T
T
 
xusns,  m n lb ən b n ı, çox siirnlli  bir şəkildə yay.lm as,  idi.
TÜ R K   X A L Q L A R tN IN   KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə P Ə N İY Y Ə T İ
146
İ İJRK  X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
İstanbulda  ilk  dəfə  motbəəbrin  nizama  salmması  15  fevral  1857-ci  il 
tarixli  Motbəə  Nizamnamosi  ilo  həyata  keçdi.  Doqquz  maddə  və  əlavo  olaraq 
bir  xüsusi  maddədən  ibarot  olan  bu  nizamnamənin  inkişaf edən  mətbəəçılıyə 
cavab 
verməkdən  çox  uzaq  idi  və  28  yanvar  1885-ci  il  tarixində  qırx  bir 
m addədən 
ibarət olan  yeni  bir M ətbəəbr Nizamnamosi  nəşr edildi.  (30,  s.  6)
Bu  nizamnamoyə  görə  mətbəə  açmaq  istəyən  Osmanlı  vo  ocnəbi 
vətəndaşları  miiraciətində  ad,  soyad  vo  tərcümeyi-halları,  yaşayış  yeri  ilo 
mətbəonin  açıq  ünvamnı  vo  hansı  dilbrdə  kitab  nəşr  edəcəkbrini  vilayot
valilərino  bildirm əlidirbr.
Mətbəo  çap  etdiyi  kitablara  mətbəənin  adını  və  açıq  ünvanını  yazmaq 
məcburiyyətində  idi.  Motbəə  hansı  dilbrdə  kitap  çap  etnıək  lisenziyası 
almışsa  bu  dillərdən  əlavə  Osmanh  dilində  olan  bir  lövhəni  qapısımn  üstünə 
asmalı  idi.  Mətboəniıı  qapısmın üzorində bir  lövhə olmah  və mətboənin başqa 
binalara qapı  və ya pəncərə formasmda bir keçidi olmamalıydı.
Osl  mühüm  m addəbrdən  biri  də  M aarif Nəzarəti  və  Mətbuat  Idarosı 
Iazım  olduğu  vaxt  Zabitiye  göndərilərək  məmurların  m ətbəəbri  toftiş  edilə 
bibcəkbrinə  dair  bir  hökm  idi.  Nizamnamə  əleyhindəkı  vəzıyyətlər  Ədlıyyə
İdarəsinə bir bildiriş  şəklində  göndərib bilərdi. 
.........
Bu  yolla d ö v b t,  mətbəələrin  açılışmı  sövq  etməyə  çalışarkən  Özünü də 
bu  hossas  vəziyyətin  siyasi  zərbəsindən  qorumağa  çalışırdı.  Ancaq  burada 
qeyd  edilməsi  /əruri  olan  başqa  bir  cəhət  isə  dövlətin  bir  torofdən  bu  kimı 
çətin  yollara baş vurm aqla bərabər digər tərəfdən  motbəəçiliyin  inkışal  ctməsı 
üçün  tədbirbr alması  və  gömriik muafıyyəti  kimi  imkanlar tanımasıdır.
Bu  baxımdan  mətbəəçiliyin  siyasi  mübarizəsinin  bir  vasıtəsı  olmasına 
və  eyni  zamanda  kitab  çapmda  səhvbrə  yol  verilməsinə  nrnne  olmaq  cəhdı 
əsas  göstərilirdi.  XIX  əsr  Türkiyə  coğrafıyasmda  kitabçılıq  ışınm  mkışatmda 
mühüm  rol  oynayan  Osman  bəy  mətbəəsi  haqqında  tədqiqatçı  Olı  Bırıncı
yazır: 
,
“Matbaa-i  Osmaniyənin  qurucusu  Ser-kurena  Osman  Bəy  tam  adı  ılə
Osman  Zeki  Bəy,  XIX  əsrin  məşhur  xəttatlarından  Ilakkakzadə  Mustafa
Hilmi  Efendinin  oğludur.  Doğum  tarixi  məlum  deyil.  Osman  Bəy  atası
s a y ə s in d ə   y e tk in lik   y a ş ın d a  
II 
A b d ü lh ə m id in   x id m ə tin ə   v e rılo ro k   s a r a y a   d ax ü
oldu.
Bir  ara  söz-söhbətbrə  göro  saraydan  çıxanlmış  vo  həm.n  vaxtı  oz 
motboəsini  yaratmışdır.  Nəvəsi  Nezhin  xanımm  ifadəsıno  gorə  mətbəosmı 
qurmadan  ovvə!  (1869)  Həcc  ziyarətinə  getmış  vo  Anadolu  m əscıdbnndəkı 
Quran  əlyazma  nüsxəbrinin  zoncirli  və  asma  kılıd  altmdakı  vəzıyyətmı 
gördüyü  zaman  özündə kitab çap ctmə  fıkri  əmolə  gəlmişdi.
Osman  Bəydən  bəhs  edənlər qurduğu  mətboəyə  çox  d.qqot  etməmış vo 
bu  möhtəşəm  əsərə  çox  da  əhəmiyyət  verməmişdilər.  Motbəodən  heyranlıqla
147

bəhs  cdon  və  İstanbulda  b eb   bir mətbəəni  görməyinə  təəcciibləndiyi  bil  I' 
bir  yunan  jurnalisti  olmuş  və  bu  haqda  Afina  qəzetində  genis  bir 
ctınişdir” (30, s.  13) 
* 
y d /1
  na?r
Matbaa-i  Osmaniyədə  işləyənlər  haqqmda  əlimizdo  kilavət 
məlumal  yoxdur.  Hər  halda  mətbəənin  binası  dağıdılarkən  sonodlori 
tabrıkmə  göndorilmişdir.  Ancaq  müxtoiif  mənbələrdə  mətboo  ilo  b u \   ^
 
dıgor formada olaqəsi  olanların adları cəkilməkdədir 
’ 
' 
1  ya
Malbaa-i  Osmaniyanin  həla  tam  araşdm lm am ış  ç o x   mahsuldar  „  
a n g ın   b,r  çal.şma  larıxı  olnmşdur.  Bu  çalışm anın  b oj ük  bir  h issjsin in   dovbı 
an odın m   v ,   drflarbnnın  çap  edilməsinı,  həsr  e d ilm iş  o lm a s,  bnradä  Z  
,şın,  çolınbşd.rm .ş  v ,  tetla  imkansız etmişdir.  B ım unla  terabor  noşr etdırdiv 
kıtablaıın  və xususdə türkcə olanlann bir siyahısım  cıx artnnn  d
‘
t a L T  
'  S3” 3d'  Çap,ra  ağ"'İK'