TIJRK X A L O L A R IN IN K İTAB V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
bcla, Vasifinin "Bodai əl-vəkai”
əsərinin 1265/1
848-49-cu
ildə “o
qədər də pıs
olmayan nəsləliklə Kokand istehsalı olan kagızda” köçürülmüş nüsxəsı- 65
təngəyə
qiym ətlən d irilm işd ir. I-Iər
iki kitabm ölçüləri və həcmı təxmınan
bərabərdir.
Çəkilmiş biitün misallarda göründüyü kimi, əlyazm alann satmalınma
qiymotlərindən söhbət gedir. Satınahnma qiyməti çox şeydən asıhdır və ona
görə də nisbi və subyektivdir. Adi əlyazma kitabımn mütləq qiymətini,
əlbətto, onun maya dəyəri ifadə edir. Bu isə, məlum olduğu kimi, materialm
(kağız, mürəkkəb, boya, kardon, dəri və s.) qiymətindən, surətçıxaramn və
cildçinin, əgər əlyazma miniatiirlüdürsə, həm do miniatürçü-rəssamm əmək
haqqından yaranır. B eb şəraitdə ayrı-ayrı əlyazmalann qiymətlərindəki fərq
çox olurdu. Miniatürlü əlyazmanın qiymətinin vo adi qaydada tərtib olunmuş
əlyazmanın orta qiymətinin müəyyən edilməsi üzro todqiqat, şübhəsiz,
maraqlı olardı.
1 1 8
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İTAB V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ORTA ƏSR KİTAIJXANALARINDA OXIJCIJ PROBLEMLƏRİ
Müsəlman mədoniyyətinin bir hissəsi kimi çox
sayda xalqlar
ərəbqrafikah əlyazma kitabının geniş miqyasda tətbiqilə ərəb dilinin öyrənil-
məsinə başladı. Böyiik tarixi prosesdə bu iş genişlənmiş və dərinləşmişdi.
Lakin hələ do öyrənilməmiş mosələlər kifayot qodər çoxdur. Onlardan biridə
olyazma oxuculan və onların kitab - oxucu münasibətidir.
Orta osrlərdə oxucu auditoriyası sosial cəhətdən m üxtəlif idi. Olyazma
sifarişçilorinin, onların sahiblərinin tərkibindən bu haqda fıkir yürütmək olar.
Onların sırasında hakimiyyət nümayəndələri, xanzadələr, əyanlar, ruhaniyyət
ııümayəndələri, xırda məmurlar, parça ticarətçiləri və b. Əhalinin savadı və
sosial tərkibi ərazinin konkret hansı coğrafı və siyasi, mədoni arealda olması
ilə də çox bağlı idi. Məntəqənin iqtisadi inkişafı da vacib amillərdon idi. Bu
amillərin səciyyələndirdiyi mühit oxucu tərkibini də xarakterizə edirdi. Orta
əsr kitabxana fondlarınm repertuarı göstorir ki, mütaliə bütün istiqamətlərdə
mövcud olmuşdur. M iixtəlif oxucu marağı öyrənilir və ödənilirdi. Molumdur
ki, İslam mədəniyyətinin ilk yiiz ilində əsason “Quran” kitab oiaraq oldən-əb
gozmişdi. D.igər kitabların oxunması və təbliği haqqında noinki İslam
mədəniyyətinin əyalətlorində, hətta mərkəzində belə məlumatlara az rast
golirik. İslam dininin ilk qurucuları İslama qədərki abidəlorlə ehtiramia
davranmır, əksinə onları yandırır, tələf edir, bununla da əslində İslamın
fundamental göstərişlərinin əleyhinə gedirdilər. VIII əsrin ovvəllərindən
başlayaraq Qurana yazılan təfsirlər kitab kütlosinin artmasmı müəyyən-
ləşdirdi. Artıq IX əsrin əvvəllərində kitab repertuarı genişlənir. Dini
odəbiyyatla yanaşı bədii ədəbiyyat, xüsusilə poeziya geniş yaytlmağa başlayır.
821-ci i(də Əbu-Təmmanıın Həmmədan şəhərindəki şəxsi kitabxanasında çox
sayda ərəb dilli şairlərin kitablannm olması bunu sübut edir. Hlmi ədəbiyyatm
torkibi IX - X əsrddn başlayaraq dini - fəlsəfi və tarixi kitablarla səciyyolonir-
di. Qurana yazılmış təfsirlər İslam dünyasmda kainatın yaranışı, hoyatm
məqsəd və məzmunu haqqında suallara İslam alimləri torofmdən cavab
verməyi qarşıya qoydu. İslam fəlsəfəsi, İslam hüququ, İslam oxlaqı
mövzularında' kitablar meydana gəlməyə başladı. Elmiıı inkişaii tarixi
osoıiorin yaranmasını stimullaşdırdı. Lakin yaranan tarix kitabları da “'farixc
Təbəri”, “Tarixc Rəşidi”, “Tarixe Nadir” kimi dövrün ictimai - siyasi
konyukturunu ifadə cdon tarix kitablan olmuşdur. IX - X ə srb r kitab çeşidi
baxımmdan hədislərin meydana gəlməsi, hədis kitablarınm yazılması və
yayılması, mütaliəsi və müzakirəsi ilə də səciyyəbnir. Buxarinin həyatı və
baliyyəti bu baxımdan diqqəti cəlb edir.
Tarix boyu diinyaya açıq olan, ebco do diinyanı maraqla öyronən türk
xalqı türk, orəb vo fars diJbrindon geniş istİfadə ctmiş və üç dildə mütaliyo
1 1 9
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
mədəniyyətinə malik oxucu qrupu förmalaşmışdı. Bu yüksək oxucu
kateqoriyasını müəyyənləşdirirdi. Orta oxucu kateqoriyası üçün orta əsrlərdə
çox sayda tərtib olunmuş türk-ərəb, türk-fars və digər, rəngarəng Iüğətlər
mütaliə problemlərində vasitə olmağa yönəldilmişdi. Aşağı kateqoriya
oxucular əsasən Quran mətnlərinin, eləcə də mərasim ədəbiyyatx və folklor
nümunələrinin oxucusu idi və bu kateqoriya daha geniş yayılmışdır.
Oxucu auditoriyasından danışarkən nəzərə almaq lazımdır ki, müstəqil,
fərdi mütaliə kitabla tanışlığın yegatıə forması deyildi. Orta əsr müsəlman
cəmiyyətində savadsız adamlara təkcə orta təbəqə arasmda rast gəlinmirdi,
belələri hakimiyyət üzvləri, əmirlər arasmda da vardı. (21 s. 24-29). Ədəbi
əsərin ucadan oxunuşla mənimsənilməsi mühüm yer tuturdu. O dövr üçün bu
forma savadlıhğm zəif inkişafı, bahalı kitablann hamı tərəfmdən alına
bilinməməsi və s. şəraitdən irəli gələn ictimai tələb idi. Kitab çox vaxt ailədə,
dostlar əhatəsində və digər dairələrdə ucadan oxunurdu. Məsələn, Semireçiya
tarançılarında belə bir adət mövcud idi. Axşamlar iyirmi-otuz kişi bir yerə
toplaşırdı, yaşlılar bir qrup, gənclər bir qrup yaradırdılar. Məşrəb adlanan belə
yığıncaqda hər hansı bir kitab ucadan oxunurdu. M əsələn, Rəbquzinin “Qisas
əl-ənbiyə”, Əttarın “Təzkirət əl-övliya”, Caminin “N əfahət əl-üns”, Hüseyn
bəy Əli V aiz Kəşifi Xaravinin “Rəşahət”, Firdovsinin “Şahnamə” və s,
Tarançılarm “ədəbi-musiqili axşamlannda” Əhməd Yasavinin, Süleyman
Bəkiryaninin, Şeyx Allahyann və başqalartmn əsərləri böyük nüfuz qazanırd].
Bəzi adam lar məşrəbin təşkili üçün dörd-beş manat, varlı adamlar isə iyirmi,
otuz, qırx, əlli, yüz manat xərcləyirdilər. Buradan belə nəticə çıxartmaq olar
ki, məşrəbləri təkcə varlılar deyil, müəyyən imkanlı adamlar da təşkil
edirdilər. Təbii ki, məşrəb iştirakçılannm tərkibi də m üxtəlif olurdu.
Mənbələrdən ' məlum olur ki, btitün islam dünyasmda, xüsusilə islam
dünyasınm şərq areahnda sufı və dərviş məclisləri kütləvi yayılmışdır. İslamın
yayılmasmın II yüzilliyindən başlayaraq tə sə w ü f fəlsəfəsinin diferensiasiyası
sufı cərəyanlannı fərqli istiqamətlərə yönəltdi. Artıq xanəgah yaratmış və öz
məktəbini təbliğ edən şeyxlər və şəhərbəşəhər gəzən laməkan. dərvişlər
mövcud idi. Xanəgah yaratmış sufilər öz ətrafına tərəfdar toplayaraq sistemli
təlim aparırdılar. Dərvişlər şəhər və kəndləri gəzərək məclislər qurur, kütləvi
tədbirlər keçirərək hədislər, rəvayətlər və görkəmli dastanlar damşaraq həm
insanların maariflənməsini, həm də topladıqları vəsaitlə öz həyatılanm təmin
edirdilər. Bu cür dərvişlər kifayət qədər mütaliəli və məlumath olurdular.
Məlumatın ınteqrasiyası işində də onların böyük rolu olurdu. Böyük bir tarixi
dövrdə oxucu marağınm öyrənilməsi, istiqamətləndirilməsi işində sufı
ocaqlarımn, dərviş məclislərinin çox böyük əhəmiyyəti olmuşdur.
Türk xalqlarının yaşadığı coğrafı areallarda Sufı xanəgahlannın geniş
yayılması məlumdur. Tomsil etdikləri təriqət və dini cərəyandan asılı olaraq
1 2 0
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
bu kateqoriya oxucular gcniş xalq kütləsi içərisindo əgər ictimai mütalioni
toşviq vo təbliğ edirdilorsə bu əsason İslam tarixi mövzuları, hədislər və
məşhur poemalar olurdu. Lakin öz həmkarları ilo apardıqları müzakirə vo
söhbətlər, təsəvvüf folsəfəsinin m üxtəlif problemlərinin müzakirəsi, analizi,
dünyanı dərk etmək, dünyanın yaranışı kimi elmi problemlor göstorir ki, onla-
rın oxucu marağı kifayət qədər dərin və geniş olmuşdur. Tarixi mənbolərdə
Cəlaləddin Rumi ilə Şoms Təbrizinin görüşləri və elmi müzakiroləri haqqında
geniş məlumat verilir. Xanəgah kitabxanalan, kitab fondunun repertuarı da
bunu bir daha siibut edir. Bir sıra xanəgahlarda oxu zalı funksiyasmı daşıyan
xəlvətgahlar dərin mütaliənin mərkəzi idi.
Kitab sahibləri öz əlyazmalarını adətən ekslibrislə, şəxsi möhürlə, yaxud
sadəcə imza ilə qeyd edirdilər ki, kitabm kimə məxsusluğu bilinsin.
A.A.Semyonov hesab edir ki, ekslibris əsasən hökmdar kitabxanasının
kitablarma vurulurdu”. Ekslibristlər adətən maye qızılla yazılır və birinci
səhifənin yuxarısına, yaxud əlyazmanm lap sonuna yazılırdı. Əvvəlcə əsərin
adı yazılırdı və sonra imza gəlirdi, məsələn: “kiminsə kitabxanasından” .
Azərbaycan ərazisində də tətbiq olunan kitabxana möhürləri və şəxsi
möhiirlərdən Qacarlara aid və XIX əsrdə xüsusilə məhşur olan Əbdulqəni
Nuxəvinin şəxsi kitabxanasında kitablara vurduğu möhürlər göstərir ki,
möhiirün quruluşu, ölçüləri və mətni areallara görə fərqlənmomiş, möhiir
sahiblərinin etik və estetik baxışlarını ifadə etmişdi.
Əlyazm alarda rast gəlinən möhürlərin m üxtəlif formaları mövcud idi,
kvadrat, dördkünc, altıguşəli, səkkizguşəli, armudvari, yumru, fıqurlu,
badamvari və s. M öhürlərin əksəriyyətində sahibinin adı və möhürün
hazırlandığı tarix yazılırdı. Bəzi hallarda biz möhür əkslərində geniş rəvayətə
rast gəlirik. “Tarixi Rəşidi”nin türk tərcüməsinin əlyazmalarından birində xan
möhürünün aşağıdakı yazı ilə əksi var: Allahın köməyi ilə ömürlük şahın
taxtmda ol, il 125 (?) 2” . Mirxondun “Rəüzət əs-səfa” əsərinin nüsxələrindən
birinin lb vərəqində üç möhürün əksi var. Onların birindəki yazı da deyilir:
Necə ki, aslan kimi Əli Allahın kəramətinə gəldi və (necəki) o, Mohəmmədin
gözlorinin işığıdır, ədaləti ondan xahiş et”.
Gördiiyümüz kimi, yazıların birində əlyazma sahibinin ictimai vəziyyəti,
digorindo möhiir sahibinin şiə məzhəbinə mənsubluğu oks olunmuşdur.
Burada qcyd edək ki, sahibkar-oxucunun mənsubiyyətini yalnız ya/.ılar deyil,
həm də ınöhürün forması əks etdirir. Məsələn, Buxara əmirlərinin möhürləri
böyük və dəyırmi, XVIII-XIX əsrlərdə Kokandı idarə edən sülalə üzvlərinin
möhürləri bir'qədər yuxarı əyilmiş, “stilləşdirilmiş çiçəyi xatırladan” yumru -
konusvari formada olurdu.
Vacib odur ki, əlyazmalardakı möhürlər nəinki oxucuların tərkibi
haqqında məlumat verir, bəzən əlyazma kitabının taleyino aydmlıq gətirirlor.
121
Tİ'lRK X A L Q L A R IN IN K İTAB VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
RF HA Şİ külliyyatmdakı olyazmaların hirindo cyni möhiirün üç əksi, sonrakı
vəroqbrdo müxtoli 1 şərq möhürlorinin pis oxunan yazılarla beş oksi viar.
Buradan aydındır ki, Füzulinin poetik osorlərindon ibarot bu toplu 1859-cu
ildə köçüriilıniiş və Asiya nuı/.eyi iiçün P.İ.Lerx torofındon alınmış, otuz altı il
orzindəallı sahibiııi doyişmişdir.
Sahiblərinin əlyazma kitablarına münasibəti m üxtəlif olmuşdur. Rovayot
olıınur ki. bir zamanlar Kifti XII əsrin alimi Samaninin əsərini almaq qoranna
golir. Sonralar molum olur ki, uavam sahib əlyazmanı papaq tikmok üçiin
formanın hazırlanmasma sərf edib" (34, s. 425).
Orta Asiyada kitab sahibin əlyazmaya münasibətini Flüseyıı b. Əli Vaiz
Koşifı Xaravinin hazırda Özbəkistan dövlət umumi kitabxanasında saxlanılan
“Əxlaqı mühsini” əsərinin taleyi aydın sübut edir. “Müəllifm sağlığında (907)
1501/02-ci ildə, qızılla və boyalarla məşhur Herat xəttatı M ir Əlinin (sonralar
Azərbaycana gəlmiş) əlləri ilə işlənmış bu nüsxə çox gözəl idi, mətndə Herat
ustasının (bolka də Behzadın özünün) 23 miniatürü vardı. Görünür, XVIII
osrin sonunda yaxud XIX əsrin əvvəlində bu gözəl olyazma Buxaraya golib
çıxır, hansısa alimin, hər halda ziyalı adamın əlinə düşiir. Şoriət rohboıiərinin
dar fanatizmi və sıxıcı qanunlan bu şəxsin üzərində dorin izlorini buraxmışdı.
Ənənoyə göro əsərin mətnini və onun misilsiz xətt üslubunu qiymətlondiron
“din loos.sübkeşi’' olyazmada canlı varhqları oks etdiron 23 miniatiirün olması
ilo barışa bilmir vo buna görə do hansısa çox yaxşı bir olyazma ustasına
(lovvaha) miniatürlərdoki belə tosvirlərin üzünü bağlamağı tapşırır. Ləvvah
tapşırığı yerinə yetirorək onların hamısını qızılla və boyalarla nofıs işlonmiş
bəzəkli siporlərlə, ekranlarla örtür. Görünən ancaq zontlar, incə işlənmiş mavi
səmada nazla süzən çin “xoşbəxtlik buludları” topası, mətnin kənarına uzanan
qızılla işlənmiş çiçəkli ağac budaqları və s. qalır.
Maraqlıdır ki, əlyazma kitablarının xarab edilməsi əsason şəriət
doğmatizmi vo onlarm sahiblərinin m üxtəlif dini məzhəbloro monsub olmaları
ilə olaqədar olurdu. Biitün hallarda şiə torəfındən yazılmış və köçürülmüş
əlyazmada Əli ünvanına xoş məramlı formulalar sünnü sahib tərofındon xarab
cdilmişdir. Bir halda qaralamış, digər halda həmin yerlori çıxarınış, çox halda
mətno öz olavələrini etmişdir. Başqa bir misal; XVI əsrin tarixçısi Mir Yəhya
b. Abd ol-Lotif əl-Ilüseyn os-Seyfı əl-Qozvininin “ I.übb ol-tovarix” osərinin
niisxəsi siinnünün olinə kcçir. 0 , kitabın 12 şiə imamı haqqmda bölməsini
doyişərok pcyğəmborin əsaboləri haqqında bölmə ilə əvoz edir. İlk dörd xəlifə
haqqında fəsli isə ənonəvi sünnü halotində şorh edir.
Olbotlə qeyd olunan hadisəlor Rus şorqşünaslarınm diqqotini xiisusilo
colb ctmişdiso də bu hallar sistcmatik baş vermir, oniarla xüsusi hallarda
rastlaşırıq. Əlbətto İslam maarifındəki askctizm bunu törodon osas səboblordon
biri olmuşdu.
122
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Orta əsrlərin böyük bir tarixi mərhələsində kitab məhsuluna oxucu
münasibəti təriqət prizm asında özünü ifadə etmişdi. Bir sıra areallarda bu
ifadə kifayət qədər aqresiv, bir sıra hallarda isə düşündürüçü, barışdırıcı vo
təkəmülə təmaülli olmuşdur.
Müəllifı, köçürəni, yaxud sahibi sünnü məzhəbinə mənsub olan
olyazma şiənin əlinə düşəndə onu da eyni aqibət gözləyirdi. İlk üç xəlifənin
adındaıı sonra qələn xoşməramlı formulalarm üstündən xətt çəkilir, şio
mövqeyindən əsərin ayrı-ayrı yerlərinə tənqidi əlavələr edilirdi və s. Fərid əd-
Din Əttarın “M əntiq ət-təyr” əsərinin nüsxələrindən biri 1255/1839-40-ci ildə
Əskər b. Hüseyn Ordubadi adlı şəxs tərəfındən köçürülmiişdür. Xəttat
tərəfindən üç, xəlifə haqqında fəsillər buraxılmış, və kitabın motninə oxucu
münasibəti əlavə olunmuşdu.
Dini zəm ində əlyazmaların yuxarıda təsvir edilənlərə bənzər qaydada
korlanması halları Orta Asiyada XV əsrdən sonra xüsusilə çoxalmışdır.
Məlum olduğu kim i, XVI əsrin əvvəlində Orta Asiya ilə Azərbaycan arasında
siyasi əlaqələr qırılmışdı. Azərbaycanda şiəliyin rəsmi din kimi qəbul edilməsi
ilə əlaqədar Şeybanilərlə Səfəvilər arasında mübarizə kəskinləşmişdi. Bu vaxt
Orta Asiya sünnü ölkəsi kimi qalmaqdaydı. B u mübarizə Orta Asiya ilə
Azərbaycan arasında əsrlər boyu davam edən iqtisadi və mədəni əlaqələrin
faktiki olaraq qırılmasm a gətirib çıxarmışdı. Fikir aynlığı qanunauyğun olaraq
ədəbiyyat sahəsində də öz ifadəsini tapmaya bilməzdi. Bu isə öz növbosində
əlyazma kitabının mətninə münasibətə təsir göstərirdi. Əgər əw əllər
ərəbqrafıkalı əlyazma kitabı bütün məzhəblərə mənsub olan müsəlmanların
ümumi sərvəti sayılırdısa, indi əlyazma müəllifınin, köçürənin, sahibinin bir
birinə düşmən olan məzhəblərə mənsubluğu kitabm taleyində öz əksini
tapırdı. Daha fanatik “din qısqancları” hətta əlyazma mətnlorini korlaytr,
onlara aid olan xoşməramlı cümlələri pozur və qaralayır, mətnə öz
mövqelərinə uyğun dəyişikliklər və əlavələr edirdilər.
Xoşbəxtlikdən, mətni buna bənzər şəkildə korlanan ərəbqrafıkalı
əlyazmalann sayı o qədər də çox deyildir. Bütünlükdə isə kitab sahiblərinin və
oxucuların əlyazma kitabına münasibəti diqqətli və hörmotli idi. Bizə gəlib
çatan ərəbqrafıkalı əlyazmalarının çoxu, onların arasında qədim nüsxələrin
olması bunu əyani şəkildə sübut edir. Elə nüsxələr var ki, əsərlorin yarandığı
tarixdən onları bir çox yüzilliklər ayırır. Bunu həm do belə faktlarla izah
ctmok olar ki, bir çox əlyazmalar öz sahibləri tərofmdən qayğıkeşliklə yenidən
bərpa olunmuşdur.
Bütün dövrlərdə oxucu qruplarının öyronilməsi oxucu marağından, bu
isə öz növbəsində uşaqların və yeniyetmələrin mütaliəsinin öyrəııilməsindən
keçir. İslam təhsil sistemi asketik bir metodikaya əsaslandığına görə təhsilin
ilk morholəsi Quran oxumaqla ərəb dilində həm yazmaq, həm də oxumağı
123
TÜRK XALQ LARININ KİTAB VƏ KTTABXANA M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
öyrənmək məqsədi daşıyırdı. Paralel olaraq Quram oxumaq vo yazmağı
öyronmək böyük dünya elminə yiyələnmək üçün də bir başlanğıc və vasito idi.
Xəqaııi Şirvaııinin öz əsərində dayısmın onu böyük kitabxanaya aparmasmı və
orada çoxlu sayda kilabları göstərməsini yazması saııki ona işarədir ki, təhsilin
ilk. anlaşılmayan və aqır hissəsini bıtirdikdən sonra sən bu kitabiarm vasitəsib
diinyanı tanıyacaqsan.
İhn Sinanın da ilk təhsil zamanı geniş mütaliəyə m alik olmasj haqqında
rəvayətlər mövcuddur. Xətib Təbrizinin həyatından bəhs edən tədqiqatçılar da
qeyd cdir ki, oııun geniş mütaliəsi və oxucu sorğularına ctivab axtarışı
Bağdadın Nizamiyyə mədrəsəsinə gəlməsi ilə nəticəlondi. Firdovsinin
Şəhnamə əsərinin analizi göstərir ki, Firdovsi əsərim yazmamışdan qabaq
dövrün rəvayət və əsatirlərini dostlarından xəbər almış, geniş məiumatlar əldə
ctmişdir, Nizaminin yaradıcılığı isə göstərir ki, şair böyük bir eimi ini'orma-
siya bazasma malik olmuşdur. Bu məlumatı yalmz elmi vo tarixi ədəbiyyatm
mütaliəsi nəticəsində əldə etmək oJardı.
Şərq ölkələrinə səfər etmiş Avropa səyyahiarı da islam mədəniyyəti
ölkobrindo təhsilin səviyyəsinin yüksək və savadlılığın Avropa ölkəiəri iiə
miıqayisədə artıq olmasma qeyd edirlər. Bu göstəricibr Türkdiiii xalqiann da
islam
ınədəniyyəti
dövrünü
xarakterizə
edirdi.
Kitab
məhsulunu
məhdudiaşdııan və ya qadağan edən qanunlar mövcud deyiidi. Senzura
xidməti tətbiq olunmuşdu. Yalnız islam əxlaqi norm alan kitabm mövzu
çərçivəsini koırektə cdirdi.
Göründüyü kimi, orta əsr oxucusu heç də diııi ədəbiyyatın çərçivəsində
olmamış, geniş mütaliə imkanlanna malik olmuş vo müxtəiifliyi i b də
fərqlənmişdir. Düşünürük ki, problemin sərhədbri genişdir və daha dərin
araşdırmaiara ehtiyac vardır.
124
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İTAB V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
TÜRKİYƏDƏ ƏRƏBYAZILI TÜRK ƏLYAZMA
KİTABI VƏ KİTABXANALAR
Türkiyyədə Türk əiyazma kitabı kiçik Asiyanm ərazisini və Osmaniı
dövbtinin qüdrətli vaxtında bir sıra ətraf rayonları əhatə edən Kiçik Asiya
areaimm ərəbyazıiı türkdilli kitabı deməkdir. Bu arealın yazılı diii tiirk (köhnə
türk) dili olmuşdur. Türkiyə tiirkcəsində olan əlyazmaiarmın ümumi sayı
bütün türkdiili nüsxəbrin üçdə birini təşkil edir.
L.V.Dmitriyeva yazır: “Türklər tarixən və etnik cəhətdən XI-XU
əsrbrdə Orta Asiyadan qərbə köç etmiş oğuz tayfalarıdır. Orta Asiyadan köç
zamanı artıq onlar İran təsirinə məruz qalmış, Kiçik Asiyada oniarın
yaratdıqları Səlcuq dövlətinin yazılı ədəbiyyatı farsdili olmuşdur. Bu onunla
izah olunur ki, Kiçik Asiyada Səlcuq dövlətinin əsas ərazisi olan Anadoiu
Oıla Asiya türk ədəbiyyatımn yayıldığı vilayətbrindən uzaqda, müsəlman
mədəniyyotinin mərkəzi İrana və ərəb ölkələrinə yaxm olduğuna görə türklər
iran ədəbiyyätı nümunəsini əsas götürərək öz d ö v b tb rin d ə yazılı əsərlər
yaratmaq üçün onun diiindən istifadə etmişlər. Anadoluya gəlmiş türk
səlcuqların, çox güman ki, köhnətürk (Şərqi Türkistan - Orta Asiya)
modəniyyətinin nüınayəndələri olmağı da buna şərait yaratmışdır”. Hərçənd
bıı '\Səlcııq ədəbiyyatında” XIII-XIV əsrin əvvəlində ayrı-ayrı şciriər və bəzən
bütöv osərlor formasında türkdilli toplular da olmuşdur.
Burada tədqiqatçınm deklarativ irəli sürdüyü iik məsəiəyə aydınlıq
gətirmək vacibdir.
1. Səlcuqlar şərqdən gəlmiş olsaiar da haqqmda damşdığımız areal türk
mənşəli xalqlardan tamam boşaldılmamışdır. Bu ərazidə türk
xalqlarının Səlçuqlara qədər də məskunlaşmış olması haqqında da
kifayət qədər məlumat movcuddur. Səlçuqlann hakimiyyətə gəlməsi
tiirk mən'şəli xalqlarm qüdrət sahibi oiması ib müşaiyət oiundu və türk
folkloru, tiirk diii və türk yazısı təqib aitından cıxtı. Tarixi təcriibə
göstərir ki, haqqmda bəhs etdiyimiz arealda T ürklərb yanaşı digər
ycrii xalqlar yaşamış olduqları halda hakimiyyot vo qüdrot sahibi
oimadıqları üçün dii, ədəbiyyat, kitabçılıq va yazı mədəniyyotini
inkişaf etdiro bilmomişdibr. Belə hallarda din və kilsələr milli
mədəniyyətin
qorunub
saxlanılması
üçiiıı
yegano
institutlar
oimuşduiar. Kiçik xaiqiar böyük imperiyaiarın təzyiqi altında
assimiliyasiyaya
məruz
qalmamaq
üçün
Bizansın
provoslav
m issionerbrini qəbul edərək xristianhğa keçirdiiər. Vatikandan fərqii
oiaraq Bizans m issionerbri latm dili məcburiyynti iroli sürmür, kiçik
xaiqlara lokai olifba sistemləri yaradır, “İnciiin” tərcuməlorini təmin
edir və bu da yerli hakimlərin mənafcyinə üım ııyğun gəlirdi. Belə
125
|