97
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İTAB VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
xətti, yığcamlığı, soliqəsi, üslubu, rainiatür şəffaflığı ilə oxşar yaxşı tərtib
oluıımuş olya/tnalar Tobrizdon çıxırdı. Bu cəhət artıq fikirləşməyə im kan
vcrir ki, hənıin dövrdə, ola bilsin, şəhərdə satış üçün kitab hazırlayan m üxtəiif
ixtisaslı ustaları birləşdirən bir və ya bir neçə emalatxana fəaliyyət
göstərmişdir.
‘‘Cəvahir əl-oxbar” (“Xəbərlər incisi”) əsərinin müəllifı Budaq
Qəzvininin (584/1576) bu faktla əlaqədar izahma rast golirik. O, yazır:
“Şirazda nəstəliklə yazanlar çoxdur, hamısı da bir-birini təqlid edir. Odur ki,
xəttlərini bir-birindən seçmək olmur. Şiraz qadınları da üzköçürənlərdir. Əgər
onlar savadlı deyilsə hərflərin şəklini çəkirlər. M üəllif bu sətirləri yazmadan
əvvəl Şiraza gedərək bunu yoxlamışdır. Şəhərdə hər bir evdə qadm-
surətçıxaran, kişi-miniatürçü, qız-əlyazmanm tərtibatçısı, oğul-ciİdləyicidir.
Hansı kitab olur-olsun bir ailədə yaradılır. Əgər kim istəsə ki, bəzədilmiş min
ədəd kitab əldə etsin, şəksiz bir il ərzində Şirazdan gələcək. Bəhrarn M irzə
zarafatla deyirdi: “Şirazda xəttatlar işsiz otururlar, biriləri ona görəki onlarm
sayı çoxdur. Başqaları ona görə ki, hamısı bir-birinə oxşayır”.
Bununlä yanaşı, XIV əsrdən sonra da yazarlann sex xarakterii
birliklərinin olduğu barədə mənbələrin birbaşa göstərişləri yoxdursa da, şaban
983/noyabr-dekabr 1575-ci il tarixdə Şah I Təhmasibin məşhur əlyazma ustadı
Həsən əl-müzəhhib əl-Bağdadinin adına verdiyi sərəncam (pərvənçə) o dövrdə
1 əbriz şəhərində buna oxşar təşkilatın mövcudluğuna inanmağa imkan verir.
Burada şah protokoluna uyğun olan təmtəraqlı mətnin yalnız iki vacib
hissəsi üzərində dayanacağıq: “...biz zəmanəmizin təkraroiunmaz ustası
Mövlanə Həsən müzəhhib Bağdadiyə buyururuq ki, paytaxt şəhəri Təbrizdə
işləyən (miizəhhiban), üzköçürən (katiban), cildləyici (mücəllədan), dekorçu-
tərtibatçı (nəqqəşan), qızılla işləyon (tüləküban) və kağız istehsalçı-satıcısı
(kağaziüruşan) pcşəli insan (camaat) qruplan üzərində rəhbərliyi və nəzarəti
həyata kcçirsin... və göstərilən adamlar (camaat) adı çəkilən (yuxarıda) dövrün
təkraroiunmaz ustasım özlərinin rəisi və rəhbəıi hesab edərək (ona) itaət edib
tabe olsunlar, onıın göstərişlənni sözsiiz yerinə yetirsinlər... “(194, s. 24-26)”.
O .hA kum uşkm ıəhmasibin bu sərəncamını analiz cdərək yazır: Bıı sərəneam
RiuXtəlii peşə ustalarının əlyazma kitab istchsalında birləşdiyinə işarə edən və
bi/.ə məlum olan yeganə sənəddir. Təəclib doğuran budur ki, görkəmli alim
ləhmasibin atası, Şah İsmayılın həm in mövzuda qeyd olunan sərəncamdan
təxminən 60 il qabaq verilmiş fərmamndan xəbərsi/ ola bilməzdi. EIəcə də bu
xarakterli fərman və sərəncamtar Ağqoyunlıı və Qaraqoyunlu zamanı,
Səiəvilər və osmanlılar dövrüiıdə artıq rəsmi bir prosedura çevrilmişdir. Tiirk
xalqlaıı mədəniyyətındə kitabçılığm və kitabxanaçılığın inkişafı daim dövlət
himayosındə olmuşdıır. Burada maraqlı olan aşağıdakı vəziyyətdir. Əlbətdə
98
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
biitün bu ustalar dövlət qulluqçuları dcyildilər, şəxsi emalatxanalarda. ya da
müstəqil çahşırdılar. Aııcaq sərəncam clə tərtib olunmuşdur ki, guya onlar
saray em alatxanasmda işləyirlər və şahm təyin etdiyi başçıya tabe
olmalıdırlar. XVII əsrdo və sonralar İsfəhanda yayılan belə bir təcriibə
məlumdur: müəyyən qəbildən olan səııətkarlarm çahşdığı saray cmalatxana-
sınm başçısı eyni zam anda şəhərdə fəaliyyət göstərən analoji birliklərin üzvü
idi və dövlət tərəfindən onların işinə nəzarət edirdi. Ancaq 1575-ci ildə Təbriz
artıq çoxdan dövlətin paytaxtı, Həsən Müzəhhib şahın istəklisi olsa da,
kitabdar, yəni əlvazm alar istehsah üzrə kitabxana emalatxanasmm rəhbəri
deyildi. Kitabdar vəzifəsini o dövrdə suls xətt üslubunun məşhur ustası Yusıf
icra edirdi.
Beləlikİə, orta əsrlərdə arealda üç dildə kitab məhsulları yüz minlərlə
əlyazmam əhatə edir və öziinün müstəsna rəngarəngliyi ilə seçiiirdi. Türk, fars
və ərəb yazıh ədəbiyyatının surətlə yayılması prosesində xəttatlarm çox minli
ordusu çalışmışdı. Bu faktı hələ XVII əsrdə Qolstin səfırliyinin katibi Adam
Oleari qeyd etmişdir: “bİr neçə min adam öz çörək pulunu belə kitabları yaz-
maqia qazanır...”. Peşəkar üzköçürənlər müəlliflərin və oxucuların sifarişlərini
fərdi qaydada yerinə yetirirdilər. Onlardan kim saray qulluğunda idisə,
əlyazmanı hökmdarın şəxsi kitabxanası üçün, şəxsi emalatxanalarda muzdla
işləyən isə bazar üçtin yaradırdı.
O rta əsrlərdə mənəvi mədəniyyət, hər şeydən əvvəl, hədsiz dərəcədə çox
yaradılan kitab form asm da geııiş çeşidli ədəbiyyatda öz əksini tapırdı.
Dəfələrtə admı çəkdiyimiz A.Monzəviııin statistikası XI əsrdən XVII əsrədək
əlyazmalarm saymm durmadan artdığını əyani şəkildə göstərir. Lakin
A.Monzəvinin “burulğan” adlandırdığı ziddiyyətli Moğol və Teymur
dövrünün araşdırılması oııun əksinə olaraq, kitabçılıq işinin tənəzzülü deyil
inkişafını göstərməkdədir. Hulaqu xan, Qazan xan, eləcə də Əmir Feymurun
alimə, sənətkara 'verdiyi yüksək qiymət tarixi mənbələıdən məiumdur.
Eləcədə adları çəkilən hakimlərin dövründə elm və təhsil müəssisələri
şəbəkəsinin
genişlənməsi
və
kitab məhsulunun
çoxalması
haqqında
məlumatlar kifayət qədərdir.
Mədəniyyətin belə yiiksək səviyyəsini və inkişafmı necə və nə ilə izah
etmək olar? Yəqin ki, cavab birmənah deyil. Burada, fikrimizcə üç əsas
faktoru qeyd etmək lazmıdır: ilk növbədə şəhərlərin inkişalı və bununla
ə l a q ə d a r
siyasi arenaya yeni sosial təbəqələrin gəlməsi prosesi. Onlar orta
şəhər zümrəsini - aşağı və orta səviyyəli ruhanilər, kiçik dövlət məmıırlarmı,
s ə n ə tk a r l a r ı,
orta səviyyəli tacirləri və s. əhatə edirdi. Məhz bıı təbəqələı
ş ə h ə r in
biitün inkişafm da olduğu kimi, mənəvi mədəniyyətin təşəkküHində,
inkişafında və istehlakmda da əsas rol oynamışlar. Onlar bir tərəfdən
99
TIJRK X A L O L A R IN IN K İTAB V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
mədoniyyotin sosial bazasını genişbndirir, digər tərəfdən bu mədəniyyətin
yarandığj mühitin qoruyucuları idilər.
No/.ərə almahyıq ki, Bizansdan, Avropadan və Rusiyadan fərqli olaraq
müsəlman şərqində şəhərdən başqa mədəniyyət nünuınələri yaradan m ərkə/lər
tııüşahidə olunmur. Şərqdə monastırlar yox idi. Doğrudur, dərviş xanəgahlan
mövcud idi və oıılar bu cəhətdən müəyyən rol oynayırdılar.Qətiyyotlə dcmək
olar ki, əlyazma kitabı və kitabçılığı şəhərlərin adı ilə bağlıdır. A.Oleari
yazırdı: '"Vəziyyətindən asılı olmayaraq az adam tapılar ki, oxuyub yazmağı
bacarmasın, Çiinki burada uşaqlar məktəbə kiçik yaşlarından gçdir...”. Qolstin
səfırliyinin katibi, yoqin ki, səyahəti dövründə rastlaşdığı insanları nə/ərdə
tuturdü. N o/ərə alsaq ki, o səyahəti dövründə mərkəzi şəhərlərdən başqa,
əyalətlərdo də olmuşdur, deməli, onun bu fıkrini bütün əhaliyə aid etmək olar.
IX osrdə yeni ditıi ideologiya - İslam böyük ərazidə tamamilə və
dönməz olaraq möhkəmləndikdən sonra arealda yeni ideologiyanın bazasmda
ycni müsəlman mədəniyyəti təşəkkül tapmağa başladı. Cəmiyyət hoyatının və
foaliyyətin biitün sahələrinə dərindən nüluz etmiş bu ideologiyanın əsasında
ilkin olaraq ərəb dilində çoxlu sayda əsərlər yaramrdı. R.N.Fray qeyd edir ki,
“ycııi müsəlman ınədəniyyəti” yaramrdı. Fars dilli şairlərin şeirlərində
zoroaslrizm elementləri ancaq bu dövrün dəbini əks etdirirdi, onlar zoroast-
rizrn təsəvvürlərinin və inammın həqiqi ifadəçisi sayıla bilraozİər. Keçmişə
görə xiffət özünü göstərirdi, xüsusilə poeziyada bu daha aydın hiss olunurdu.
Ancaq keçmişə qayıdış mümkiin deyildi”. Fray baş verən ictimai proseslori
yeııi fars ədəbiyyatı kimi qəbui eiməkdə xeyli yanıimışdır. Bu proseslər bütün
islahı dünyasında təlatümə səbəb olmuşdu. İsiam dünyasında ənənəvi sünnü
və XIV əsrdən Cəfəri təriqətinin möhkəmiənməsi ilə XIX əsrdə babilik
horəkatı, zərdüştliyin yenidən və yeni formada qarşıya çıxması, eləcə uə
dünyada baş verorı proseslər areala təsir etməyə bilməzdi. Yeni mənəvi
doyəriər fornıalaşır, dünyanın yeni qavramları ilə olaqədar əlyazmalar
yavıhrdı. Mənəvi mədəniyyət ancaq seçilənlərin nıaiı deyiidi. O, əvvəiki kimi,
feodal cəmiyyətinin yüksək təbəqəsinə, sarayiara, qəsrlərə xidmət edir, lakin
şəhorin sürətli inkişafı ilə əlaqədar mədəniyyətin sosial bazası genişiənir, özü
isə şəhər bazarmda, mədrəsə hücrəsində, “məmurlar” və “osiizadəiərin”
evlorində kök salır. Savadliiıq şəhərdə kütiəvi hal alııdı.
Ştibhəsiz, təhsiiin və savadın artmasma vo orta osrlərdə kitabm
hazırlanıb yayıimasına başqa səbəblər uə təsir göstərmişdir. Ancaq yuxarıda
qeyd oiur.aniar əsas iaktoriar hesab edilə biiər.
Artıq yuxarıda qeyd edilmişdir ki, Orta Asiya vr» Şərqi Türküstan
əıazisində əıəb, fars, türk diiiərində yaradılmış
və
bizə g d ib çatan srəb
qrafıkalı odəbiyyatın həcmi ohəjnivy^ii dorəcədə çoxdur. Bu qiyınotli
100
TÜRK XALQLARIMN KİTAB VƏ KİTABXANA MƏDƏNİYYƏTİ
xəzinənin qorunub saxlanılmasında orta əsrlər xəttatlaruıın əməyi çox
böyükdür.
Əidə olan mənbələr göstərir ki, kitab üzü köçürəniərin sosiai və
peşəkariıq tərkibi m üxtəlif oimuşdur. Xamn, səlahiyyətli sultanın və əyaniann
sarayında yüksək mənsəb sahibiərinin kitabxanası üçün bədii əlyazmam
peşəkar katiblər, (mirzələr), xəttatlar və qələm ustaları tərtib edirdilər. “Belə
damşırlar ki, - Şərİf xan Bidlisi Teymuri Mirzə Baysünqar haqqmda yazır, -
əiahəzrətin kitabxanasmda qırx xəttat üzköçürmə (kitab) ilə məşğul idilər”.
Sultari Hüseyn də öz sarayında çoxlu sayda xəttat saxlayırdı. Babur öz
xatirələrində bu haqda məlumat verir. Suitan Hüseyn mirzənin saraymda
xəttatiar çox olsa da onlann başında nəstəliklə yazan Suitan Əli Məşhədi
dururdu. O, Mirzə və Əlişir bəy üçün çox yazırdı- hər gün otuz şeir Mirzə
üçün və iyirmi şeir Əlişir bəy üçün. (21. s. 163)
A.A.Semyonovun rəyinə görə, Baburun gətirdiyi norma - hər gün 50
beyt - şübhəsiz, rəssam-xəttat üçiin bu az deyildi. Əgər vəziyyət xəttatı
tələsdirmirdisə, başqa bir misal göstərir ki, o özü vaxtı tələsdirmirdi, təki,
onun qəiəmindən diqqətə və təəccübə iayiq əsər çıxsın”, “bir dəfə Buxara xanı
Əbdüiəziz (1645-1680) o vaxt Hafizin şeirlərindən ibarət toplunun
köçürülməsi ilə məşğul olan öz saray xəttatı Hacı Yadigardan soruşur, - bu
yazıdan gündə nə qədər köçürmək olar?” o, cavab verir: “Əgər çalışsam gündə
on iki beytli şeir yazaram”. Onda xan aşağıdakı şeir parçasım əzbərdən söylə-
yir: “Eşitmişəm mən Şərq (uzaq) öikəsində qırx ii ərzində bir Çin fmcanı,
Bağdadda isə gündə yüzünii diizəldirlər. Onlarm qiymətinin nə olduğunu,
şübhəsiz, sən təsəvvür edirsən!- “Biz səni xəttat adlandıraraq, - xan davam
edir, - sənə əmr etdik bu kitabı. Əgər gün ərzində on iki beytli şeir
köçürüləcəksə, onda bu xəttin incəliyi nə olacaqdır?! Əgər səbrin çatsa
(ancaq) iki beytli şeir, çatmasa - birini yaz!” Haçı Yadigar bu əmrə tabe
olaraq, Hafıziü Divanının üzünün köçürülməsini yeddi ildən sonra başa
çatdırdı. Sonralar İrana gəlib çıxmış bu əlyazma kitabı Süleyman şah
tərəfındən yüksək qiymətini aldı.
Peşəkar. katiblər və peşəkar ədəbiyyatçılar arasında ləqəb və təxəllüs
dəbdə idi. Məsəiən, Teymurilər dövrünün məşhur xəttatı Məhəmməd Əmin
Həlvai (Holovi?) təxəllüsü onun şagirdi Mir Ubayd isə Lulu iəqəbi daşıyırdı.
Yəzdinin “Zəfəmamə”sinin nüsxələrinin birinin kolofonunda deyiiir ki,
əlyazma Əbüi Qazi Nadir Məhəmməd xamn (1642-1645) kitabxanasında
hazırlanmış nüsxədən köçürülmüşdür, köçürəni “Şeyx Katib” iəqəbi iiə
tanınan Fəxr əd-Din Əlidir.
Xəttat ustalığımn yolu uzun və keşməkeşli idi. Xəttatlığa başiamaq
böyük gərginlik və çox vaxt təiəb edirdi. Hətta ən məşhur qələm ustalan əlin
möhkəmliyini və qətiliyini saxlamaq üçün hər giin yazıda xüsusi olaraq məşq
101
TÜRK
V A .
OLARININ KİTAB VƏ K İTA BX A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ciıiKiyə ınocbıır olurdular.
Bədii
əlyazmanı n ö q sa n sız y az m a q üçütı orta
osrlordo Orta Asiyada
hər peşokar katib iki
xətt
ü slu b u n u ad i x ırd a v ə iri yaza
bilməyo borclu
idi,
ən azı üç xəttlə
yazmağı bacarmahydı:
n ə s x lə - Q urandan
sitatlar
və hədislər iiçün,
nəstəliklə-adi
m ətnlər üçü n , su lslə -b ö lm ə lə rin və
ba.şlıqlann sorlövhələri iiçün və s.
Bə/ən bədii əsərlərin müəllifləri də üzköçürən rolunda çıxış edirdilər.
Məsolon. Kaşqar tarixçisi Hacı Yusif Özünün “Cəm ət-təvarix” osəvinin üç su-
rotini çıxaıaraq onları müxtəlif şəxslərə göndərmişdir (54, Xol 45).
Kitab üzii köçürənlər qrupunun müəyyən hissəsini maddi eəhətdən /əil'
təıninatlı, lakin orta və aşağı təbəqədən olan savadlı adamlar toşki) edirdi.
Bahalı kitabları almaq və ya sifarişlə əldə etmək imkanları olm adığm a görə
onlar ö/ləri lazım olan əlyazmaların surətini çıxarırdılar. Çox vaxt bunu
keyliyyətsiz kağızda edir, mətni özlərinin izahları və əlavələri ilə miişayət
edirdilər. Hor halda, kataloqlarda və Şərq əlyazmalartnın siyahılarında üzkö-
çüronlərin kitab sahiblərinin özləri olduqları hallarma az rast gəliıımir.
Olyazma sahiblərinin öz ehtiyacları üçün köçiirdükləri kitablar, adətən,
çox pirimitiv, çox halda müxtəlif xətlərdə və ölçiilərlə yerinə yetirilirdi. Bəzən
onlar cildlənməmiş, əlyazmamn vərəqləri hətta tikilməmişdir, bir qayda olaraq
köçürənin adı və köçürmə yeri məlum deyildir. Orta A siya əlyazmaları üçün
xarakter xüsıısiyyətlərdən biri də əlyazma sahiblərinin öz ehtiyacları üçün
köçüriilmüş kitablann toplu formasmda olmaması idi. Bir cild altında müxtəlif
xarakterli əsərlor və müxtəlif müəlliflərin əsərləri, m üxtəlif dillərdə olan
əsərlər və əsərlərdəıı fraqmentlər (ərəb, fars, türk) və s. toplanmışdır.
Pcşəkar mirzələr və usta xəttatlarla yanaşı, m üxtəlif peşə sahiblərinin,
miixtəlif savad və mədəniyyət soviyyəli şəxslərin əlyazmalarm köçürülməsi
ilə məşğuliyyəti bizə gəlib çatan əlazmaların keyfiyyətində əks olunmaya
bilməzdi. Qeyri - peşəkar üz köçürənlərin əlindən gəlib keçən motniər ciddi
dəyişiklərə, tohriflorə məruz qalırdı. Bu vəziyyəti müsəlman alimləri və
odobiyyatçılan yaxşı başa düşürdülər. Onların bəziləri üzköçürənləri birbaşa
Kitab təhrifçiləri
adlandırırdılar. (144, s. 614). Digərləri üzköçürənin
qolomini
maaıifçiliyin binasım dağıdan külünglə” müqayisə edərək
şikayəllənirdilər ki, 'g ö r o, bir nöqtə ilə “məhəbbəti” “əzaba” möhnərə necə
çcviıir, bir hərfı dəyişməklə “səadət” sözünü “fəlakət” kimi oxumağa məcbur
edir.
Üzköçtironlər torolındən əlyazmalann mətnlərinə edilmiş dəyişiklikləri
ıkı novo bolmək olar. Bırınci növ - texniki səhvlər və yanhşhqlar, böyiik
motnləıi köçiııərkon onlardan qaçmaq mümkün deyil. Söz buraxılması, yaxud
əksıııə, soz əlavo cdılməsı, sətır ötürülməsi, yaxud əksinə, sətir təkrarlanması
və s. ıc o noqsan aıt ır. Bıı zaman sözdə həri ötüriilməsi və ya əlavə edilməsi
ıa aııııa c a tast gə nıok olıır. Çox vaxt btı, söziin mənasımn dəyişməsinə, hət-
102
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ta rnətnin, xüsusilə poetik əsərlərdə, təhrifınə gətirib çıxarır. Üzköçüronlər
başa düşm ədikbri xarici sözlərdə, titullarda, şəxsi və topoqrafık adlarda
xüsusilə ciddi təhriflərə yol verirdilər. Ona görə də xronoloji və coğrafi
xarakterli eyni əsərin m üxtəlif nüsxələrində şəxsi və topoqrafık adlarm
tamamilə m üxtəlif oxunuşlarına rast gəlirik. Bununla əlaqədar Əbül Qazinin
(1603-1664) aşağıdakı qeydini misal gətirmək yerinə düşərdi.
"Kalib adlandırılan adamlar, - o yazır, - ağılsız və düşüncəsizdirlər.
Rəşid əd-Dinin “Cəmi ət-təvarix” əsərindən söhbət gedir. Bu kitabı
köçürərkən onun yazılmasmdan üç yüz yetmiş iki il keçmişdir, bu dövrdə,
Allah bilir iyirmi, ya da otuz kitab tərtib olunmuşdur. Onlar hər dəfə o qədər
söz təhrif etmişlər ki, nəticədə solnamənin mətninin üçdə biri, bəlkə də yarısı
təhrif olunmuşdur. Adı çəkilən əsərdə (Rəşid əd-Dinin) dağ, çay, yer, insan
adları moqol, yaxud türk adlarıdır. Kitabın müəllifi və onu köçürən mirzələr
isə ya fars, ya da tacikdirlər, nə moqol, nə də türk dilini bilirlər. Əgər tacikə
moqol adlanm ifadə etməyi on gün öyrətsən də, onu mənimsəyə bilməyəcək,
bos onu necə (diizgün) yazacaq?”.
Surət çıxaranlar çox vaxt tarixləri - xronoqram təhrif edirdilor. Adətən
mətndə onlar yazı ilə göstərilirdi. Əgər bizə ancaq bir nüsxədə gəlib çatan
əlyazmada üzköçürərı tərəflndən tarix təhrif olunubsa, bu müxtəlif
anlaşılnıa/.hqlara gətirib çıxarır və onu diizəltmək üçün xüsusi tədqiqat lazım
gəlir.
Qeyd edilən texniki səhvlər və təhriflər ya köçürmənin gedişində, ya da
motnin orjinälla sonraki ‘ üzləşdirilməsi zamanı aradan qaldırtlırdı. Xüsusi
hazırlanmış vahid korrektura işarələri yox idi. Çox halda yəqiıı ki,
surətçıxaranlar əsas mətndə yazılmış sözbrin üstündən xətt çəkir, baş
sahəbrdə yaxud nadir hallarda - qaralanmış sözün iistündə onun düzgün
formasını yazırdılar. Əlyazmamn ağ yerlərində həmçinin əsas mətində
buraxılmış sözbr'i, ifadəbri, şeirləri və s. yazırdılar. Buraxılmış yerbri adətən
q e y d b rb işarəb y ird ib r, bu işarə bəzən ağ yerlərdə, yazılan sözbrin yaxud
sətirbrin qarşısında da qoyulurdu. Ağ yerbrdəki əlavəbr həcminə görə bəzən
hekayə qədər olurdu.
Xəttatlar tərəfindən əlyazmaya edibn dəyişikliyin ikinci növü bilərək-
don olunan d əy işik b r - diizəlişbrdir. Belə foaliyyətin nəticəsi odur ki,
surətçıxaran bir tərəfdən əsərin ayrı-ayrt hissəbrini, hətta bütöv fəsliııi ixtisar
cdir, başqa tərəfdən onu interpritasiyalarla və aydınlaşdırmalarla tamamlayır.
Səhifəbr kiıni haşiy əb r də m üxtəlif iş a rə b rb qeyd olunur. Elə əlya/.malar var
ki. nnosəbn, ağ sahələrdəki əlavəbr sonda “bir növ xottatın imzası rolunu
oynayaıı 12 rəqəmi ilə işarə olunmuşlar” .
Surətçıxaranlann şərhbri adətən iki x əttb gcdir:
1) toponim br vo xüsusi adlar izah edilir;
103
Tİ'JRK X A IO L A R IN IN KİTAB VƏ KİTABXANA M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
2)
Suıotçıxaıanın nöqteyi - nəzərincə aydm olm ayan yerlər
a v d m la ş d ır ılır . bununla əlaqədar
bəzən mətnə müxtəlif planlı kifayət qədər
gcniş m ühakim əlor əlavə olıınur.
(,'ox
hallarda
üzköçiirənlər
orijinalın
dilini
öz
zamanlarına
y;wınlaşdıımacı məqsədilə ona dəyişiklər edirlər. Bəzən xəttatlaı müəliif
nıətniııi əsaslı surətdə dəyişir, ona bölmələr əlavə ediı. yaxııd oıijinalı yazıb
tamamlayırlar. Hrıtaniya Muzeyi əJyazmalarmın birində Rəşid əd-Dinin
müasiri Məhəmməd b. Iləmzo nəzərə alaraq ki, bu cild ortada tək olacaq,
oxucuların marağı iiçün “Cəmi ət-təvarix’in sonıına Ulceytü xanm taxta
otıırması lıaqqında hekayəni əlavə yazır və ümid edir ki, buna görə müəllif
oııa qəzəblənməyəcək” (34, s. 300),
Göriinür, surətçıxaramn müəllif mətninə yaradıcı yanaşması qəbahət
sayılmır, surəti çıxarılan əlyazmaya yuxarıda göstərilənlərə oxşar dəyişiklər o
dövrdə kitab mədəniyyətinin norması hesab olunurdu. M araqlıdır ki,
xottatlarm “Səlnamələrin toplıısu”na belə bir yanaşması Rəçid əd-Dinə məlum
oldııqda nıüoHifin ctirazına səbəb olmamışdır.
Beləliklo, əgər biz əlyazma ədəbi irsinin qorunub saxlamlmasında orta
əsrlər xəttatların təaliyyətinə borcluyuqsa, müəllif mətnlərinin cürbəcür
izahatlar, əlavələr və yenidən işlənmələrlə zibillənməsinə görə də onlara
borcludur. Yuxarıda göstərilən misallardan göründüyü kimi, mətnlərin
zibillənməsi az qala müəlliflərin sağhğmdan başlayaraq hər dofə üzü
köçüriilərkən davam ctmişdir. ’l’əbii ki, əsər nə qədər çox populyar olurdusa,
onun surəti daha tez-tez çıxarılır, bununla da həmin əsərin mətni daha çox
çirklənməyə məruz qalırdı. Belə əsərlərdən biri Zeyn əd-Din Vasifinin “Bədai
əl-zəkai” əsəridir. Vasifın yaradıcılığının tədqiqatçısı A.N.Boldıryevin
nüluzlu ləsdiqinə görə bu əsərin mötəbər nüsxələrinitı çox olmasma baxma-
yaraq tənqidi mətnin nəşrinə əsas vermir.”
Bunıı orta əsrlər müsəlman müəlliflərinin bir çox əsərləri haqqında da
demək olar. Əlyazma kitablarının müəyyən hissəsində tarix göstərilir. Bu
zaman xottat ayı və ili, bəzən köçürmənin başlandığı və qurtardığı, bəzən
ancaq başa çatdığı günü göstərirlər. Çox vaxt ancaq il göstəriJir. Vaxt iki
sistcındə vcrilir, ya ərəb say yazısı, ya da oniki illik sikl ilə, bəzon hər iki
sistcmdə. Cjii.n və ay, bir qayda olaraq ərəb yazısı ilə verilir. Müsəlman
əlya/.malaı ında tarixin rəqəmlə gostərilməsi nadir hadisədir.
Əlya/.maların kolofonlarında köçürənin adı, köçürmə tarixi göstərilsə də
köçüımo ycri a/, hallarda qeyd olunur. Bu zaman, bir qayda olaraq, ancaq
şohorin və ya yaşayış nıəntəqəsinin adı göstərilir, köçürmənin dəqiq yeri
məsolon bu ciir. Buxaıada Abdallah xanın mədrəsəsində köçürülmüşdür çox
ııadiı hallaıda göstəıiliı. v)lyazmalarda köçiirülmə yerinin olmadığı çoxlu
Iıallarda bu lakt ən müxtəlif xarakterli dolayi məlumatlarla müəyyənfəşdirilir.
Dostları ilə paylaş: |