74
rÜJRK X A L Q L A R IN IN K İTA B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
yazmaq iiçün istifadosini tövsiyə edir. Bununla yanaşı Quranın ü/.ü, nadir
hallarda tam motni, daha çox hallarda sərlövhələr bu xəttlo köçürüliirdüş Ona
görə də bu xott növü mühəkkəkiıı yerini tutmuşdu. Şəxsi, yaxud sifariş olunan
olyazmalarda sulsdan istifadə olunurdu, tez-tez basma yoiu ilo fəsiiləriıı vo
başlıqların, mcdolyon sahiblərinin adları ekslibris (şəmso) yazılır, kolofon
tortib edilirdi. İri suls xətti ilo adətəıı, memarhq tikililəri üçün bəzokii qeydiər
cdilirdi. Həm iri, homdə orta ölçülü sulslə xottatiıq yazı nümunəsi olan qit'ə
yazıhrdı.
Qeyd cdək ki, suls üsiubunu işlədən Türk ııstaları Abdallah Seyrafmin
nizamnaməsinə əməl cdirdiiər. Ya‘kut Müstəsimin qaydaları əsasında onun
hazırladığı xətt-sulsi İrani də başlanğıcını buradan götürür. Bu nizamnamo ilə
vazıian zaman qələmin ucu nazik, qələmin diametrinin eninə bərabor kosiiirdi.
TAIJKI XƏTTİ
Bu, siirətlə yazılan, kursiv və dəyirmi xəttdir. Orta əsr xəltatian onun
şəklini dəyişmiş, suls hesab edərək müstəqil xətt üslubu soviyyəsino
qaidırnıışdılar, Bu xəttdə hərflərin bir-birinə nisbətdə öiçüsii sulsdəki öiçiilərə
borabor İdiso do, onlann öz aralarmda birləşməsi fərqlənirdi, çünki xətdəki
hərflərin aitıda biri düzxəttli idi (sulsda-üçdə biri). Beləliklə, tauki özüniin
kiçildiimiş forması olan rika ilə biriikdə klassik altılıqda daha kursiv xott idi.
Oııda bütün xəttlər eyni qalınhqda çəkilir, nazik və qalın elementlərin novbə-
ləşdiriiməsinə likir veriimirdi. Bu səbəbdəıı ucu dəyirmi, qahn və uzun
kəsiion qoləmin yonulması tövsiyyə olunurdu.
Adətən onda nəinki sözdəki biitün hərflər, həm də ayrı-ayrı sözlər bir-
biri ilə öz araiarmda birləşirdi. Bu da xəttə cəid, sürətii yazt görkərni vcrirdi.
laııki xətti
iiə padşahm adından hökmlər, yaxud hədiyyənin üstünə
tosdiqiəyiei qısa qeydiər, ən mühüm dövlət kağızları və məhkəmə aktları
yazılırdı. Zaman ötdükcə, XIV əsrlərin sonuna doğru bu üslubla oiyazmaiarm
axırmcı səhifəsini yazırdılar. Belə olyazmaların özündo Quran da daxii
oimaqia dünyavi, iiahiyyat və ibadət haqqmda əsərlərin “buraxıhş nıəlu-
ınatları” yazıiırdı. Beiə sürətli yazı xətti barədə bizə XI əsrin Misir müəllifi
molumat vcrir: “Onun hərfləri...biri digəriııə kcçir və onlarm hamısı birlikdə
biıiəşiriər. Bıı. ona görə edilir ki, vacib məktub gecikmədən yoia sahnsın”.
Bu ciir kağızlarm nccə yazıiması barədə İbn Xaldun bclo məiumat vcrir:
“Kaiibin vəzifəiərindən biri tauki xottini miikəmməi bilməkdir. Bu o deməkdir
ki, katib ümumi görüşə gələn hökmdarın qarşısmda oturub ən qənaətli və
sliiistik forma’da hökmdardan aldığı qərariarı siirətiə vaza bilməiidi.
75
TORK
AKININ KİTAB VƏ_KİTABXANA M Ə D Ə N İ V Y Ə T İ
RİKA XƏTTİ
İbn N
ladim məlumat verir ki, bu xatt Oslubu
s u l s u n
asasıncia yaranm.ş v3
Ibn Nadmı məmmaı vcıu
-----
■
fbrmaıtlannın vo başlıqlann yazllmasmda .s t ıla * oluntırdn. R.ka
U « » * * xaraktcristikas, ilə haqqmda
o/ıınuu osas \araıau ıMirvaaı n
j
hcc nə ib ibrqbnmir. Yalnız bir fərqi var - onun h ^ f b n n m olçulən kıçık,
\ r/ılısı na/ikdir Bu. qoləmin yonulması üsulu ilə ızah edılır. Onıın ucu yumru
olmaq'la taukidəkindən daha nazik və qısadır. Bir sözlə, bu xətt surotlı, kursiv
v,ı yumru üsltıbdur. Xjrda, zərif, eyni zamanda sərbəst üslubu onun ıstıfadə
dairəsini müoyyən etmişdir. Xüsusi və şəxsi məktublar kıçık kağıziarda
onunla ya/.ıhrdı (adı da buradandır). Bir qədər sonra əyləncə mozmunlu kiçik
hckayəlorin, ilUistrasiyah nəsrin, kompozisiyaların
üzləri
bu
xəttlə
köçiirülmoyo başlandı. Adətən “ali üslubun” ən yüksək tomtəraqlı yazısı idi.
Homçinin onunla ilahiyyat kitablarının ilk vərəqindo hicaz, bəzi hallarda
Quranın ilk səhifələrinin tərtibatım, dünyavi əsərlərin sonuncu vərəqini,
osasən ya/.ının yeri və tarixini, icraçının, əsərin sifarışçisinin adını və s.
öziindo comloşdiron kolofon rika ilə yazıhrdı. Görkəmli yazı ustaiannın xətt
nütrmnolori-qit‘o bu xətt üsiubu ilə yaradıiırdı. Qeyd etmək lazım dır ki, rika
vo tauki xottbrinin xarici görünüşünün əlahiddə funksionai oxşariığı ona
gotirib çıxartraışdı ki, əyaiətbrdə çox vaxt hər iki xətti rika termini altmda
başa düşürdüiər.
NƏSXXƏTTİ
Bu terminin ənənəvi etimologiyası - “başqa xəttiəri əvoz eh-nək”
mənasında “məhv etmək, əvəz etmək, üstündən xətt çəkm əkdır” . Ancaq bir
sıra xott mütəxəssisbri onu “yeııi, təzə” kimi izah edirbr. Bizitn dövrə qədər
nasx bütün müsəlman şərqində ən populyar və geniş yayılmış xott üslubudur.
XX əsrdə bütuıı çap şriftbri (qozet, jurnai, kitab) onun bazasm da yaradılıb.
Sözdə hərflərin dəqiq, aydm baianslaşdınlmış qaydada yazıiması və
birbşdirilməsi bu xottin hamı tərəfindən qəbul ediiməsinə səbəb oimuşdur. 0 ,
başqalarına nisbətən daha asan öyroniiirdi. Mütəxəssisİərin və xottatiann çoxu
iıcsab cditior ki, mühəkkək, reyhani və suis elementlərinin daxil olduğu
qaydalann n.üiənasibliyi əsasmda meydana gəimiş, lakin onda horibr
göstorilon xottlərdəkinə nisbətən elə də iri deyildir. üüzxəttii və əyrixəitii
clcm entbrin nisbəti bəräuərdir yəni; - əiiinin əliiyə. K itäbiann üzü
köçiirüiorkon xırda., az haliarda orta, nadir hallarda iri (əsasən q ıt‘a) ölçülü
nosxdor. isiiiadə ediimişdir. Bu xəttlə yazı vaxtı qəiəmin ucunu azacıq çop, ya
sıılsun. yn da nəsioliqin normalanua uyğun kosirbr. Göriinür, nssx üsiubu X
■r,rın sonlarından ıstıfadə oluiımağa başiamışdır. XI əsrin birinci
y a n s m d a
76
TÜ R K X A L Q L A R IN IN KİTAB V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
yaradılmış əiyazm aian bu qənaoto golmoyə imkan vcrir. Sonrakı iki osr yarım
vaxt or/.ində “nəsxin” yeni xott forması yaramr. XiII -X IV osrbrdo mo-
qollann hakimiyyoti dövründə öz populyarhğmı müvoqqəti itirsə do. Yaqutun
üslubu xottatlar arasmda XVII əsrin sonu -X V III əsriıı ovvəlbrino qodər
hakim olmuşdur. Xottat Əhmod Neyrizi nostoMiqin xaraktcriııo uyğuıı
eiemcntior daxil etm ək b onun görkomini bir qədər do dəyişorok, onu yeni
formaya saimışdı. Oiıməd Ncyrizi bütün düzxəttli və şaquli eiementiori daha
nazik vo incə etmiş, ancaq oniarın əyrixəttii elem entiərb əlaqosini saxlanuş,
cyni zamanda “ İrak”məktəbindon suisdən daxil olunmuş artıq dekorativiikdən
imtina etmişdir. Xəttatlar bu usta tərəfmdən formalaşdmlm ış qaydaiara omol
cdirdibr. Quran vo ilahiyyat kitabları da daxii oimaqia, orta əsriərdə bütün
kitab
məhsullarmm
əksəriyyətinin
üzü
bu
üslubla
köçürülmüşdür.
Baxmayaraq ki, XIV əsrin sonunda poetik əsərlərin köçiirməsindo yeni xətt
üsiubu olan nəstəlik onu bir qədor sıxışdırmış, XVIII əsrin əvvəlindo həmin
proses nosr ə.sərlorində də baş vermişdir. Lakin XX əsro qədər nosx öz
popuiyarhğım itirmomişdir. O, nəstəlikb yanaşı xəttatlar və bədii vazı ustalan
arasmda əsas iisiub olmuşdur.
I ürk diinyasında geniş istifado oiunan ənonovi, ərob monşoli funksionai
toyinatiı xəttləri nəzordən keçirdikdəıı sonra biz biiavasitə miiii xiisusiyyotdon
yaradılmış x əttb r iizorindo dayanaq. Bu ərəb qrafıkalı yazt üsiublan osasmda
yaradtimış Tobriz xəttatiıq məktəbinin yaratmış olduğu xott nüm unobridir.
TƏLİK XƏTTİ
Xəttiıı Öz adı - “bir-birindən astlmış” olduğu üçün göstorir ki, burada
bütün hərilor bir-biri iiə birbşm iş və buna görə də xətt kursiv və itiyazıhdır.
0 , XI əsrin sonu - XII əsrin əvvəiində kargüzarlar və katiblərin tocrübəsində
meydana gəimiş vo formalaşmışdır. Qnlar tauki, rika vo ııəsx kinıi xottbrin
qaydalanndan istifadə edərək, orta osr əiifbalarmdakı hərflorin dalğavari-yum-
ru və girintil.i-çıxmlıh eiementlorini buraya daxil etm işbr. Sırf dəftoıxana
ehtiyacı üçün yaradıinuş toiik, XIV əsrə qodər öz xarici göriinüşünü
doyişmodən miixtolif yazışma və məktubiarın tərtibindo istifadə ohınmuşdıır.
Qeyd cdilən dövrdo bu xəttin əhatə dairəsiııi genişləndirmok üçiin cəhdior
cdilsə də, (mosəlon, kitab üzünün köçürülmosi) bu tocriibə özünii
doğruitmaıruşdır. Çünki, bu xəttiə əiyazmalar bizə qədər az rniqdarda golib
çatnuşdır. XTII vo XIV əsrb rd ə təiik tədricən öz mövqeyini itirorok, yerini
onun osasında yaradılmış yeni xott iislubu şikəsteyi toiikə (“sınmış təiik”)
vcrnıişdir. Bıı xott noinki öz soləfini istifadədon tam çıxartdu hom də onun
adına yiyoiondi. Ona görə də xəttatiıq üzro monbəlordə onu toiiki-osl (“əsas
77
tolik"), yaxııd taİiki-qədim (“köhnə ta iik ”) adlandırmış, vo şikəstə söztinü
Dİav? etməmişlor.
.
.
.
ŞİKƏSTEYI-TƏ‘LIK X Ə TTl
Yazı ustaları arasında kök salnıış möhkəm ənənə bizə m əlum at vcrir ki,
XIV osritı sonlarından bu xətt köhnə təliqə əlavə kimi formalaşmışdır. Onu
Tcymıırun (1405-ci ildə vəfat etmiş) yanında xidmət edən xəttat Tacəddin
Salmani işləyib hazırlamışdır. Şikəsteyi-taiik aydm, itiyazılışlı dəftərxana
üslubudur. Burada dəyirmi elementləri mühüm rol oynayan horflərin yazıhşı
müstəsna dərəcədə, hətta tauki, yaxud rikadakından da çox stilləşdirilmişdir.
Sözdəki hərllər nəinki öz aralannda birləşir, hətta bizim adət, etdiyimiz
uyğunluğunu və xarici görkəmini itirir. Sözün sətirdə, hərflərin isə sözdə
tutduqları ycrdən asılı olaraq onlann forması və ölçüləri dəyişə bilir.
Baxmayaraq ki, təliqə xas olan qaydada onun işlənməsinin standart trafareti
vardır. Lakin göstərdiyimiz vəziyyət bu üslubla ya/ılm ış sənodbri oxumaqda
çotinlik yaradır. Sətirdə sözlər adətən bir-birinə bitişik, yığcam ya/.ılır. Digər
kursiv xəttlərindən fərqli olaraq, burada sətirlər arasındakı mosafo gcnişdir.
Qələmin hərəkətindən asılı olaraq sözləri və onların elcm entbrini yazarkən
xətt öz dolğunluğunu və cazibəsini itirir. Çünki bu zaman qalından ııa/iyə və
əksinə keçir. Bu nizamnamə ilə yazmaq üçün qobm in ucıı bərabər, orta
uzunluqda və nazik, en kəsiyinin diametrinə bərabor, yaxud onun %-ü
həcmində kəsilir. Şikəsteyi-təİik sırf dövlət işgüzar yazışm alarında istifadə
olunmuşdur. Onunla fərmanlar, əfetmələr və sərəncamlar, məhkəm ə qərarları
və notariat sənədləri yazıhrdı. Bu xəttlə kitab üzü köçürülmürdü, ancaq stiliııə
görə nümunəvi toplular hazırlayarkən ondan istifado olunurdu. Təlikin ən
populyar dövrü - XIV-XVI osrlərdir. Sonralar yeni xott, nəstəlik və onun
itiyazıh varianti-şikəsteyi-nəstəiikin sürətlə yayılrnası i b əlaqədar olaraq
şikəsteyi-ta likin əhatə çevrəsi daralır və XIX əsrin ortalarm da isüfadədən
çixır.
TÜKK XALQLA.NNIN KİTAB VƏ K İT A B X A N A M Ə P Ə N İY Y Ə T İ
NƏSTƏLİK XƏTTİ
Bədıı yazı sahəsində nüfuzlu xəttatlıq nəzəriyyəçiləri şübho etmitlər ki,
j\ı
xətt nəsxə və təlikə xas olan ən yaxşı cizgibrin orqanik birləşməsi
nətıcəsııı ə yaranmışdır. Əgər nəsx riyazi proporsional, dəqiq, aydın və
oxuüaq.ıdirsa, təhk qənaətcil və kursiv itiyazma xəttidir. Bu komponentlərin
^ ır əşınəsın ən nəstəlik adlanan yeni xətt üslubu m eydana gəlmişdir. Burada
.'■ərtbrın proporsıya qanunu ancaq ona məxsusdur. M əsələn, əlifm hündürlüyü
uç noq əyə əıa ər n. İki əyridən və üfıqi-yumru əsasdan ibarət olan ba və
ona oxşar hərflənn bır, onlann əsaslan iso altt nöqtə hündürlüyə malikdir.
78
TİIRK X A L Q L A R tN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M ƏDƏNTYYƏTİ
( ’mıin, əynın və onlara oxşar hərflərin aşağı yumru hissəbri onların
v a z ıld ıq la n
ovahn üçdə ikisinə bərabərdir və i.a.
Hərflərin yumru və düzxəttli elementlərinin qarştlıqlı nisbəti miixtəlif
tıizamnaməbrdən asılı olaraq müxtəlifdir. Qələmin dili adətən orta uzunluqda
n a z ik ,
miirokkobin tədricən axması üçün yarıq dili iki borəbər hissəyə
ayırmalıdır. Qələmin ucluğu azca çəp, ancaq 65 dərəcədən az olmamaqla
kəsilməli, dilin cni qələmin diamctrinin % - tıü keçməməli idi. Yeni xətt
üslubu tez bir zamanda xəttatlann və əlyazma həvoskarlarının rəğbətəni
qazandı.
Onun tokm ilbşm əsi üçün xəttatların bir çox nəsilləri çalışaraq ycni xottə
parlaq naxış, proporsiya, keçidlərin axıcılığı, estetiklik, bədii gözollik
elementbri gətirdilər. Yazı ustaları arasında qəbul olunmuş nonnativ əsərlərdə
xəttatlıq sənətində dair xüsusi traktatlarda qeyd edilmiş ənənə bu xəttin
yaranmasını Mir Əli Təbrizinin adı ilə bağlayır. Türk bioqrafı və stilisti
Mustafa Əli Çələbiyə (XVI əsr) görə Təbriz bu xəttin orjinal nizamnaməsini
yaratmışdır. Həmin dövrdə (XIV osrin ikinci yarısı - XV əsrin birinci yarısı)
Təbrizdə eyni adda iki xəttat yaşayıb işbm işdir. Ancaq iran alimi Məhdi
Bəyaninin tədqiqatı nəticəsində məlum olmuşdur ki, iislubun yaradıcıst, bir
çox yeıii və Avropa tədqiqatçılarının hesab etdikbri kimi, Mir ö li, B. İlyas
Təbrizi Baurçi deyil, Mir ƏIi B. Hosən Əs-Sultani i'əbrizidir. O. F.
Akimuşkin hesab edir ki, Həqiqətdə isə vəziyyot bir qədər başqa cür
olmuşdur. Mir Əli B. Həsən “nəstəlikin ixtiraçısı” olmamışdır. Ancaq onun
sözsüz ki, icra etdiyi x ə ttb r içərisində özünün zərifliyi ilə seçilon nəstəlik xətt
üslubu özlərinin fantaziyası, yaradıcılığı i b formalaşdıraıı xətt ustalarınm
arasmda birincibrdən biri olmuşdur. Mosələ orasmdadır ki, XIV əsrin biriııci
yansmdan başlayaraq bizə çalan əlyazmalar əyani surətdə göstərir ki, arealın
qorbində yazı ustaları arasında uzaq nəstəliki xatııiadan yeni xətt üslubu
yayılmağa başlathışdır. O, hələ incə və proporsional olmasa da artıq kursivliyi
və iti yazılışı ilə forqbnirdi. Bu xəttin yaranması təsadüfi deyil, tam qanuna
uyğun, kitabçılığın əvvəlki inkşafının mərhələləri i b olaqədar idi. Savadlı
adamların sayı artırdı. Xəttatlar kontingentinin artdığına baxmayaraq proses
yavaş gedir, bu inkişaf kitaba olan tələbatı daim artınrdı. Yeni, surətlə yazılan
xott təb b olunurdu. Nostəlik belə xətt iislubu idi. Mir Əli B. Ib sən i'əbrizi
xəttin
formalaşmasında mühüm rol oynayaraq
öz traktatmda onun
mütənasiblik qanunlarım nəzəri cohətdən əsaslandırmışdı. Bundan başqa,
görüniir, bu xəttə yazı iiçün qələmin yonulması və ucunun kəsilməsi üsulunu
da yctıilik kimi o gətirmişdi. Sonra mədəniyyət tarixində tcz-tcz rast gəldiyi-
miz hadisolərdən biri baş verdi, nəsilbr bu xətti yaradan şəxsbri tamam
nnutdular və nostolikin yaranmasım təkcə Mir Əli Təbrizinin şəxsiyyəti ib
bağladılar. (215. s. 351)
79
Yııxarıda qcyd otunantan OmuraiIəşdirmAdən
=vv? l
tedqiqatç,
„
Akimu kinin fikrino miinasitetimizi bildijmək vac.bd.r Oorkəm h a!,m
bilm™,* dcyil ki, islam dünyasmda mmbrlə msanlaı, eləcə də pcşəkar
V
H n r'v a /f-- xətt nümunəbri to rin d ə ekspermentlər etm .ş, bəzən elə
nianipulväsivalar olunmuşdur ki, onu tammaq və Üslubunu m uəyyənləşd.nn*
eəıin olürdu. Heb nüsxəbr xəttatbrın fərdi fantaz.yas, olaraq bər lıans, b,r
kitabxana fonduntla qalmağa məhkum idi. Xətt üslubunu yaratmaq oııu qam,-
mbşdirınA, təbliğini və yayılmasmı təmin etmək ışım y aln t/ m ək təb br cıh
bilərdi ki, Təbriz xəttathq məktəbi və onun nümayəndəs, Mk' Əl, Həsən
Tobrizi həmin şoxs olmuşdur.
Nəstəlik xəttatlar tərəfmdən çox tez tanındı. Onları daha çox colb edən
hu xəttin yığcamlığı, sürətlə yazılması, asan oxunması, zərifliyi idi. Özünün
xiisasiyyətlərinə görə nəstəlik, sanki, poetik sətrləri yazmaqdan ötrü xüsusi
yaradılmışdı. O, qafıyə və rədifləri əyani surətdə qabardır, şcrin ritmini
özünün rəvan, uyğun hörgüsü əsasında həkk etdirirdi. XV əsrin olyazmaları
harada yazılmasından asılı olaraq, məsələn, Şirazda, Jəbrizdo. H eratda tərtib
olunmuş kitablar yeni xətt üslubunun əhəmiyyətli variasiyalartnı göstərir.
Ancaq həmin əsrin sonlanna doğru iki məktəb: a) Təbrİ7-!Ierat məktəbinin
əsası Əli Cəfər Təbrizi (860/1456-cı ilə yaxın vəJat etmişdir) tərəfindən
qoyulmuş, sonralar Kəmaləddin Behzad tərəfindən inkişaf etdirilmişdi. b)
Xorasandan və Orta Asiyadan Şiraza və Bağdada köçmüş əsasən Abd ər-
Rəhman əl Xarəzmi və onun oğlanlan Abd ər-Rəhim və A bd əl-Kərim
tərəfindən yaradılmış Şiraz-Bağdad məktəbləri daha çox seçilirdi. Onlarm
iislub detallarınm fərqinə varmadan qeyd edək ki, birinci məktəb, adları
xəttatlıq tarixinə düşmüş Sultan-Əli Məşədi (926/1520 vəfat etmişdir.), Mir
Əli Xəravi (951/1544 vəfat etmişdir) və Mir Imad əl-Həsəni (1024/1615 vəfat
etmişdir.) kimi şəxsiyyətlərin adı ilə bağlamr. Ərəbyazılı arealda bu məktəbin
nizamnanıəsinə hələ də əməl olunur. İkinci məktəbin nümayəndələrinin
adlarına (yaradıcılardan başqa) bədii xətt incəsənətinə aid əsərlərin heç birində
rast gəlmək olmur. Belə vəziyyət görünür, onunla bağlıdır ki, tədqiqat
müəllifiəri bu vazı üslubunu qəbul etmədiklərindən, məktəbiıı nümayən-
dələrinin adlarını görkəmli xəttatlann sırasına salmamışiar. XVI əsrdə Şirazda
iəaliyyəldə olan həmin məktəb
X V II
əsrin əvvəllərində tədricən
ö z tə ra v ə tin i
itirir.
Əlyazmalann üzləri köçürülərkən, adətən, xırda və ya orta nəstəlikdən
ıstıfado olunurdu. Iri ölçülü nəstəlikə xəttatlar yalmz ayrı-ayrı vərəqiərdə
boyiık formath xətt nümunələri yaradarkən müraciət edirdilər. Belə
numunələn hədn yazını bılən və qiymətləndirən adamlar əldə edirdi. Nəstəük
US !*. "
əsrlətdə poetik əsərlərin yazılmasuıda şəriksiz lıökm
surımışdur. naxmayaraq ki, sonrakı
M,M ’
..................
v . o . A R . N . N K İ T A B ^ Ə K İ T A B X A N A M Ə I Ş N İ Y Y Ə T İ
yiizillikdə tətbiq dairəsi xeyli
d a ra lm ış d ır.
80
TÜRK X A L Q L A R IN IN K İTA B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY V Ə T İ
ancaq istifadədən çıxmamışdır. Digər üs!ubların-suls və təlik xəttlərin aqibəti
do belə olmuşdur. XVII əsrdə nəsx çox geniş yayılmışdı, nəsr əsərlərinin iizü,
osasən onunla köçiiriilürdü. Bu yüzillikdə nəsx funksional möhkənılənmiş xətt
kimi qalırdt. Quranm, ilahiyyat və dini kitabların, həmçinin dünyavi nəsr
əsərlərinin surətbri onunla yazılırdı. Mənbəlor göstərir ki, Quranııı üzüniin
nəstəliklə köçürülməsi üçiin dəfəbrlə cəhd etmişlər, lakin bu təcriibədə vüsət
tapmamışdır. Budaq Qəzvini "Cəvahir-Ələxbar”, e b c ə də Qazı Əhməd “
Giilüstanı hünər” əsorbrində qeyd edirlər ki, Dust Mühəmməd b. Süleyman
Xaravi 968/ 1560-61-ci ilbrdə məşhur xəttat Şah-Mahmud Nişapuri
(954/1548-ci ilə qədər) Quranın üzünü şah Təhmasib üçün bu x ə ttb Təbriz
şəhərində köçürmüşdür. Qazı Əhməd həmçinin qeyd edir ki, Malik Deyləmi
(969/1561-62'vəlat etmişdir) Qəzvində b e b bir işə girişmiş, Iakin sona çatdıra
bilməmişdir. Səltənət
kitabxanasmda 1093/1682-ci ildə usta Məhonıməd-
Hüseyni Nəvras Dimavəndinin nəstəliklə üzü köçürülmüş nüsxəsi saxlanılır.
1268/1851-52-ci ildə Nəsirəddin şah Qacarın əmri ib Tehranda saray xəttatı
Əsədullah Şirazi Quranm surətini nəstoliklə çıxarmtşdtr.
ŞİK ƏSTEYİ N Ə S T Ə IJ K X Ə I T İ
Bu xətt növü XVII əsrin birinci yarısmda nəstəlik üslubunu siirətb
yazmaq cəhdi nəticəsindo mcydana gəlmişdir. İlk vaxtlarda bu üslub şoxsi və
işgüzar yazışmalarda geniş işlənən şikəsteyi-təlikin güclii təsiri aitında
olmuşdur. Xəttin sonrakı. tədrici inkişaft şikəsteyi nəstəlikin yaranmasına
səbəb olmuş və o, sonradan sadəcə şikəstə adlanmışdır. Təlikin itiyazma
prinsipbritıi nəstəlikdəki uyğunluqları saxlamaqla, tətbiq etm əkb ən siirətli
yaz.ı xətti alınmış və o, indiyədək işlənilir. Bu xətt nəstəlikə xas olan bir çox
estetik kefiyyəibri saxlamışdır. Ənənəyə gövə, onun yaradıcısını Hosən xan
Şamlunu (1100/1688-89 vəfat etmişdir ) hesab cdirlor. O, öz əsorlərində
nosləltkın itiyazılı tərəlinə daha çox fıkir vermişdir. Dərviş Abd Əl-Məcid
Taliqaninin (1185/1771-72 vəfat etınişdir) və Məhəmməd Kazım İsfahani
Balenin (1229/1814 vəfat etmişdir) yaradtcılığında öziinün çiçokbnmo
dövrünü yaşamışdır, Biitün xətt ustalaıı bu və ya digər dərocodə bu ııstaların
nizamnaməsinə əməl etm işbr. Adətən, şikəstcyi-nəstəlik foıdi vo qeyri-rəsmi
yazışmaJarda istifadə ohınurdu. Ancaq XVIII əsrin sonunda və XIX əsrdə bu
>:oUİo yazılmış dövlət sənədləri də bizə gəlib çatnv.şdır. Nadir hallarda
kitablarm iizü bu x ə ttb köçürüliirdii. Yalnız iki böyıik kalliqraliya ııstası:
Dərviş Abd əl-Məcid (Sədinin “Bustan” əsərinin bu xottlo olyazmast hazırda
Tchran da, məclis kitabxanasında saxlanıhr) və Məhənıməd Şəfi Visali Şirazi
(1783-1846) bu addımı atmışlar. Qeyd ctmok la/.ımdır ki, sətirdə sözbrin
81
hiti.şik yazılınadığına göro bu xətt şikəsteyi-təlikə ııisbətən daha asaıı
oxunurdu.
()n osrlik xətt üslublarının tarixinə ekskursumuzu bitirərkən, qeyd etmok
ycriııə diişərdi ki, kitab sənətkarlığmda xəttatlar əsasən iki üsluba: nosxə (X
osrin ikinci varısından) və nəstəlikə (XIV əsrin sonlarından) üstiinlük
vermişlər. Bıına əmin oimaq üçün əlyazmaları kataloqunıı vərəqbmok
kilayətdir. Cosarətlə demək olar ki. bi/ə gəlib çatan əksər olyazmalar bıı
xəttlərlə yazılmışdır.
Bu yerdə bir daha qeyd olunmahdır ki. standartlaşdınlm ış yazı formalan
daim xəttlərin iti yazılması, aydmlığı və dəqiqliyi istiqamətində formalaşmış
və inkişaf etmişdir. İlk baxışdan elə görünə b ib r ki, bu proses bir və ya bir
neçə, xəttat qrupunun şəxsi istəyindən doğmuşdur. Yazıçı yaradıcı axtarışları
vo istedadı arxasmda yeni xəttlərin yaranmasma tələbat, konkret
ə y a lə tin
sosial, siyasi və mədəni inkişafından irəli gələn vo zamanın tə b b i olan tarixi
şərait dururdu. Məsələn, VIII əsrdə müsəlman impcriyası (Ərob xilafəti)
yarandıqdan sonra işğal olunmuş regionlarm, ictimai-siyasi, mədoni və
iqtisadi inkişafm müxtəlif məriıələlərində olan ölkəbrin, xalqlann sayı artdıq-
ca, dövlət dəfbrxanasından göndərilən rəsrni sənədlərin, işgiizar kağızların
sayı on tləfəbrlə çoxahrdı. Bu vəziyyət təkcə dövlət aparalmda nıomurlarm
saymm görüııməmiş həddə çatdırılması ib yanaşı, cilalanmış, kursiv, iti
yazılışı, asarı oxunan, xüsusi olaraq dəftərxana ehtiyaclarma xas yeni xətt
formalarmın yaranmasmı təbb edirdi.
Sonralar şəhəılərin
coşqun inkişafi,
ticarətin
və
sənətkariığın
genişlənməsi, mədəni həyatın sosial əsasının genişlənməsinə şərait yaratdı.
Sənətkarlaı, xırda tacirlər, aşağı və orta soviyyəü ruhanibr, yerli bürokratlar
arasından şəhər zıyalıları çıxır və bu da savadlı adamların saymı çoxaldırdı.
vəzıyyət kıtaba təlabatı, biliyə həvəsi artırırdı. Ancaq yazarlann
sərəncammda olan xətt üslubları bu tələbatın ödonilməsini ləngidirdi,
ay ın ığı, əqiqlıyi, asan oxunuşu ilə fərqbnən kursiv, iti yazılışlı xəttbrin
j na,L° mƏf ılə^ °junu!'du. Bir sözb, oıılar lıəm tə b b edən b rin , həm də
' e on ərın to a atını ödəməli idi. Kitabların üzüııün köçürülm əsi üçün belə
/ s s, xətt us u arı ərəb, türk və fars xəttatlarının bir neçə nəsli tərəfindən
yaıadıldı və tormalaşdı.
s o rıiı^ l' m^ r SOS'a' l3'a^atc*an ^a§cla 3ro^ qrafıkalı yazmm inkişafm a məhdud
bsovvürhr
^azı
u^ annm təs’r>- konkret əy abtdə mədəııi-estetik
VO
mədoni oh
n l ?
1
xüsusi-v>'ollər*1 müsəlman areahnda sivasi, iqtisadi
vo ınodonı olaqolor vo s. cıddi təsir göstərirdi.
Dostları ilə paylaş: |