40
T Ü R K X A L U L A R IN IN K İI’AB VƏ K İTABXANA M ODƏNİYYOTİ
nıocbur cdon fbrmaıılar vcrdi vo 391 -ci ildon digər xristiaıı toriqotlori qadagan
eıiundu.
Misirin Coııubunda ycrloşon Natxamadi kitabxanasının arxcoioqlar
lorolindon tapılması vo tədqiq olunması ilk xristian təriqotlori vo ya/.ılı
nıonbolori haqqıııda gcniş məlumat vcrir. 1%5-ci ildo Vatikanın II böyük
yıümcağında İnciliıı tarixi vo laktiki molumatların mötəborliyi lıaqqında
intclcktual miizakirolor vo todqiqatlara qoyulrnuş çoxəsrlik qadağalar aradan
götüriildii. Bıı da ıniiqoddos kitabların tarixini araşdıran tədqiqatçılara xcyli
yardım 'ctdi.
Ohdi - codidin Rosmi kilso torəfındon qobul edilmiş vo miiqəddəs kitab
kiıni tövsiyyo olunaıı \ariantı Matveyin, Markın, Lukanın vo İohanm (Yəhya)
miijdəsi vo bir sıra moktublardan ibarotdir. Bu kitab kilsələr torolindon kilayot
qədər çap
o lu n ıır
vo yayılır, missyoner təşkilatlar tərəfındon torcümolər edilir
və təbliğ cdilir.
Azorbavcan dilino tərcümə vo nəşrləri məsələsino diqqotimi/.i colb cdok.
Doğrudur. XVIII osrin ovvəllərindo Nadir şah Əfşar incilin lıor iki hissəsini
torcümo ctmok üçiin xristian kilsolorinin nümayəndələrindon ibarət bir qrup
təşkil ctmişdi. Ancaq tərcümə fars dilino edilmişdi. Azorbaycan dilino 1842-ci
ildo Mirzo Lorrux torəfındon “ İncil Matveyə göro" torcümo cdilərok Loııdoııda
çap cdilir. Sonralar 1877-ci ildo ycnə do Londonda, 1878-ci ildo Londonda.
1881-ci ildo IJrmiyəda, 1884-cü ildo Londonda, 1891-ci ildo Lcypsiqdo, 1893-
cü ildo ycno Lcypsiqdo, 1922-ci ildə Berlindo orəb əlilbası ilo çap edilmişdi.
1980-90-cı illordo çap olunan İncil nüsxoləri əsason ohdi - codid hissosini
toşkil cdir vo Stokholmdakı bibliya lorcümə institutunun məhsuhıdur.
Rosmi kilso torəfindon qəbul cdilməyon, təqib olunan vo cramızın I
yii/illiyinə monsııb olan 30-dan artıq “ınüjdonin” mövcııd olması barodo
Nalxamadi kitahxaııa.sından oldə edilon əlyazma kitabları haqqmda moLıımat
vcrilir. Lrkəıı xristianlardan olmuş ycpiskop Ycrcmcy 180-ci ildo Lion
şohərindo 30-daıı arlıq ‘‘müjdoni” konara qoyaraq yalnı/. dördünii scçmiş,
digəıiorini “qnostiq" adlandırmışdır. Qcyd olunan 4 miijdo I yü/.illiyin 60-90-
cı illorində ya/.ıya köçüriildüyii üçiin iddia cdilir ki, hıınıı edoıı no İsa Mosih
ö/ii. nə də onıııı 12 davamçısı (hovarisi) olmıışdur. hlocə do ar(H| II əsriıı orta-
larmda çox sayda “müjdonin" dövriyyodo olması da moluındur.
Əsıior boyu Yolıud xristiaıılıqda xoyanotiıı simvoiu kimi qobul
cdilmişdi. 1978
ci ildo Misirdo bir fcnncrin xəzino axtarışı /amanı qodim bir
mağarada tapdığı daş sandıqda ycrloşon “Yohudun müjdosi" (cvanqclcs
çııdos) Yəlıud haqqında mövcııd baxışları doyişdirdi. liu osor papirus ü/ərinə
yazılmış vo dori cildo salınınışdır. Rosmi xristian mənbələrində qcyd
olundıığu kinıi İsa Məsihin öldiirülməsınin sabalıı Yolıııd özünü asır. Dcmoli.
onıııı miijıləsini yazaıılar davamçılarıdır. Bıı kitab 1800 il bıından qabaq rəsmi
41
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
xristianlıq lərəfındən inkar edilir və təqib oluııur. 2002-ci ildə İsveçrədo
aparılan ekspertiza onun orjinal və m ötəbər olmasmı təsdiq edir. Kitab kopt
dilində yazılmış və erannzın IH əsrinə aid olması göstərilir. Ehtimal edilir ki,
bu kitab ilk olaraq qədim Yunan dilində yaztlmış, sonralar Kopt diliııə
tərcüm ə edilmişdir.
1983-cü ildə bu kitabm Misirli sahibi İsveçrədə 3 milyoıı dollara
hərracda satışa qoymuşdu.
Q adağan olunm uş ‘‘m üjdələrdən” biri də M ariya M aqdalina nuijdəsidir.
İncildə İsa M əsihin anası M əryəmlə yanaşı Qüdsün 200 -km şimahıula
yerləşən M aqda şəhərindən olan İsa M əsihin şagird və davamçılarından olan
M aqdali Məryəmin də adı çəkilir.
1895-ci ildə bir A lm an alimi papirus üzərində yazılmış və dəri ilə
cildləıımiş bir qədim kitab alır. Kitab kopt dilində yazıtmış “Maqdali
m əryəm in müjdəsi” kitabı idi. Ehtimal olunur ki, M isirin Şimalında Aklim
şəhərində yazılmış və eram ızm I - II əsrinə aiddir. Rahib erkən xristian
icmaları təqib olunan dövrdə kitabı qorumaq məqsədilə onu divaruı içinə
hörmüş və gi/.lətmişdir. Bu kitabda İsanın /ühurundan sonra baş verən
hekayələr nəql olunur. B u hekayətlər rəsmi xristian doktrinasma uygun
gəlm ədiyinə görə qəbul edilməmişdir.
N atxam adi kitabxanasındaıı tapılm ış, Kopt dilində yazılmış və eramızın
111 əsrinə aid edilən əlyazmaları erkən xristianhğm bir sıra miiqəddəs
kitablarım qoruyub saxiamışdı. Bunlarm içərisində “Filipdon müjdə” və
“Pyotrun əm əlləri” kİtabları mövcuddur. “Filipdən müjdə” sinə görə Maqdalı
M əryam m üdrüklük simvoludur. M ətnlərdən məlum olur ki, İsa Məsihin
davam çıları arasm da ciddi anlaşılm am azlıqlar və kəskin qiitbləşmə mövcud
idi. “Maqdali. m əryəm in m üjdəsinin” qədim Yunan dilinə tərcüməsinin iraq-
m etləri də Natxam ade kitabxanasm dan tapılm ışdır. M əlam olur ki, bu əsər
kiiavət qədər şöhrət tapmış və yayılmışdır. M əryəmin qadm olması, Pyotrun
liderliyini təmin etm ək m əqsədi ilə erkən xristian kilsələri bu miijdəni də
“qnostik” adlandırmışdır. Natxam ade kitabxanası çoxəsrlik informasiya
blakadasım smdırmış və tarixi hadisələro alternativ baxışları üzə çıxarmışdı.
Eram ızm I və II yüzilliklərində həm yəhııdi icması, həm də erkən
xristianlar Romamn təqibinə məruz qalır, onları öz müqoddəs kitablannda
lənətləyirdilər. Erkən xristianlarla yəhudilərin ən qab'arıq ziddiyyəti onda idi
ki, xristianlar “qoyaları” (yəhudi olmayanları) da öz dinlərinə qəbul edirdilər.
Y əhudilər bunu qəbul edə bilmirdilər. Nəticə də xristianlar Romanı ləth etdi.
Y əhudilər vətənsiz qaldı.
X ıistianlığm müqəddəs kitabları içərisində İohanın məhşər (opakalipsiz-
məşhər) haqqm da yazdığı kitab da diqqəti cəlb edir. M əlum dur ki, bu kitabı
İsanm öliim ündən 60 il sonra İohan adlı şəxs yazrmşdı. Rəvayət olunur ki,
42
Tİ RK X A L Q L A R IN IN K İTA B V Ə K İT A BX A N A M ƏD Ə N İY Y Ə Tİ
İ
o
I
kiii
mcraca çı.xımş və Allalı ona
7
möhiirlü bir kitab göstərmişdi. Ru kitabın
lıər möhiirü açıldıqca törədiləcək moşhər cəzasının fraqmentləri göstərilir.
İohan İsamn qayıclışmı göriir. Bu kitab da ohdi - cədidin tərkib hissəsinə daxil
edilir. Lakin hal —
hazırda mövcud olaıı 3000 —
no qədər xristian icması
İohanm bu kitabım miixtəlif şəkillərdo təlsir edirlər. İohan bu kitabda
Armaqedon döyüşiinü təsvir edir. Kitab ya/.ılan zaman Qüdsün 80 kilometr-
liyində yeıiəşon Armaqedon şəlıərindo romalılar yaşayırdı. Armoqedon ivritcə
Metjido dağı demokdir. Romalılara qarşı olan nifrət dünyanın axırını
Armaqedonda eləco də İsanın qayıdışını və iblisin məğlub olmasını tosvir edir.
Görkəmli alim Nyuton elmin və ibadətin məqsədinin eyni olduğunu iddia
edərok uzun müddət İohanın iddia etdiyi məşhər zamanmı hesablamağa
çahşmış və totqiqatm sonıında bunuıı 2060-cı ilə təsadüf ctdiyini iddia
etmişdi.
Xristianlığın digər bir maraqlı müqoddəs kitabı “İblisin inciüdir” .
Rəvayot olunur ki, 1230 - cu ildə Praqa yaxınhğtndakı Baqema əyalətində
benidiktlərin monastrında ruhunu iblisə satmış bir rahib olmuşdur. O edam
hökmiindon qurtarmaq iiçün bir gecəyo incilin vo miiqoddəs bilikloriıı
toplusunu kitab şəklində tərtib etmoyi boynuna alır. Monastr hakimləri buna
inanmasalarda ona bu şəraiti yaradııiar. Kitabı yazmağa başlayan rahib səlıəro
qədor boyu 90 sm çəkisi 74 kq olan əhdi otiqi vo əhdi cədidi bütiinlükdə
öziindo əks ctdirən tibbi reseptlər, dualar, cadu vo iblis dualarından ibaıət bu
kitahı (“kodeks qiqas” (böyük kitab adlamr)) yazıb bitirir. Kitabm nəlıs
(ərtibatmdan başqa bu kitabda iblisi ifado cdən nəhəng rəngii şokili verilir.
Rəvayətə görə şcytan, (ivritdə Xasataıı) ona kömək cdir vo kitab sohəro qodər
hazır ohır. Kitabın yazılması qədor sonrakı taieyi də maraqlıdır. Bcnidiktlər
monastnnın kitabxanasında saxlanılan bu kitab sonralar bu monastrm maliyo
çotinüyi ilo əlaqodar Scdlisdəki Ağ kahinlər monastrına satılır. Bıından sonra
bu monastrda epidemiya baş verir. 1648-ci ildə Şvedlər Praqam işğal cdir vo
bıı kitabı Stokholma apararaq öz krallarına hədiyyə edirlər. Qadın kral
Kri.stiııa bu kitabı saray kitabxanasında saxlayır. 10 ildon sonra Kıistina
hakimiyyətdən imtiııa cdir vo monastra gcdir. Kitabı ö/.üylə apartmr. Sarayda
baş vermiş vanğm /am anı da kitab yanmır. II diinya müharibosində almanlar
bu kitabı Berlino aparır. Müharibədən sonra kitab yenidon Stokholm şohərino
qaytarılır. Kitab ü/.orində aparılaıı ekspertiza miiəyyonloşdirmişdir ki, kitab
latın dilindo, eyni mürokkob ilə və bir xott nümunəsi ilo bir nəfor tərəfmdən
ya/.ılnuşdır. Kitabda tərtibatçının adı Hermanos Manaxos İnkluzos kiıni
göstorilir. Miitəxəs.sislər hesab edir ki, bir xəttat
bu kitabı 15 - 20 il
miiddotində yaza bilərdi. Kitab hal-hazırda Stokholm mu/.eyində niimayiş
ekiirilir.
43
T Ü R K X A l.Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Xristianlar bibliyanı 2 hissəyə “Əhdi ətiq ’ və Əhdi cədid” hissəlorino
bölürlər. Əhdi cədid 27 kitabdan, Əhdi ətiq 39 kitabdan ibarətdir. Hrkon
xristianlar İsa məsihi qəbul etməklə yəhudilərin miiqəddəs kitabını bitmiş
hesab etm ədibr, ona əlavələr etdilər. Xristianlar üçün “Əhdi otiq” və “Ohdİ
cədid” ilkin mənbə. “Əhdi cədid” isə “Əhdi ətiqin” davamı kimi qohul edilir.
Xristianlara görə “Əhdi ətiq” 3 hissəyo böliiniir. “Qanıın”, “Pcyğom-
bərlər” , “ Yazı” . (Psalma - “yazı”).
İsa məsih və onun 12 davamçısınm (H əvaribri) hamısı vəhııdi idi, Con
Yanq hesab edir ki, İsa və onun davamçılan 3 dildə qədim yəhudi dilində,
aramey və qədim yunan dilində mükəmməl b ilird ib r. (251, 86) Bu çox da
inandırıcı deyil. Həvarilərin sosial tərkibi müəyyənləşmişdi və məlumdur ki,
yalnız Yahud vergi toplayanlardan olımış, digərləri isə xiisusi tahsil almamış
və ya tədqiqat sahibi insanlar deyildi. Çox böyük ehtimalla incil qədim yəhudi
dilində yazılmışdı və qədim aramey sözlərindən istifadə edilməsi yəhudi dilin-
də aram ey dilinin təsiri kimi baxmaq lazımdır. Yunan dilinə tərciimələr
sonrakı əsrlərə aid olmuşdu.
Əhdi cədidin qorunub saxlanılmış tam və ən qədim iki niisxəsi eramızın
350-ci ilinə aid edilir. I nüsxə Vatikan kitabxanasında saxlanıhr, II nüsxə
1933-cü ildə Sovet ittifaqı tərəfmdən 100 min funta İngiltərəyo saUlmış vohal
hazırda Britaniya muzeyində saxlanılan niisxədir. Əıı qədim “Müjdə”
eram ızın 130-cu ilinə aid edilən İoahanm müjdosidiv və hal hazırda
M ançestrdə Con Raylend kitabxanasında saxlanılır. (251, 95)
Erkən xristianlar müqəddəs kitab deyərkən ilk dövrlərdə yalnız “Əhdi
ətiqi” başa düşürdülər. I əsrin soniarma doğru Əhdi cədidə daxil olaraq erkən
yazıların müzakirəsi gedirdı və dörd müjdədən başqa bir sıra kitablarm buraya
daxil edilməsi böyük müzakirəyə səbəb olmuşdu. M əsəbn , erm əni kilsəsi XII
əsrə qədər İoahanın etiraflarımn buraya daxil olm asmm əleyhinə idi, lakin
367-ci ildə yepiskop Anostasis kilsələrə yazılı müraciət edərək bildirir ki,
Əhdi cədidə 27 kitab daxil edilir və bunlar qanuniləşir. (251. 88) Katotik
kilsəsi yəhudilərdən və katolik olmayan xristianlardan fərqli olaraq əhdi-ətiqə
qədim yunan dilində yazılmış daha yeddi kitabı da əlavə edirlər. Buraya
Tovita,
İudifı,
Baruxa,
İsayanın
müdrikliyi,
Siraxovun
oğlu
və
M akkaveyskinin üç kitabı daxildi.
B Ə H A İL İK
X IX
əsrə xass olan, lakin kifayət qodər dünyaya sos sala bilmiş bir neçə
m üqəddəs kitablar B abibrə və ya Bəhailik təriqətinə mənsub olmuşdur.
1850-ci ildə Təbriz şəhərində güllolənmiş, əslən Şiraz taciri olan Oli
M əhəm m ədin yaratmış olduğu ictimai hərəkatm üzvləri, onun 1837-ci ildo
44
Tİ'R K X A L Q L A K IN IN K İTA B VƏ K İIA B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
Makıı şolıərində /iııdanda olarkon va/.mış okkığu “bəyan" adlı kilabı nuiqəd-
dos kitab hesab etnıişlor. Bıı lıorokatın davamçısı Mir/o Hüscyıı v)li Nııri
(1817-1892) xaricə qaçaraq "Kitabi - oqdəs" (oıı miiqoddəs kilah) əsərini
ya/ır. Bıı kitab Bəhayilorin fikriııco Quranı vo digər müqəddəs kitahlan ovə/
cdocəkdi. Qoribədə olsa İran ərazisində yaranmış bu lıərəkat
Qacarlar
vaxlında ləqih olunınuş, l’əhlovilor zamanı himayo vo təşviq cdiJmişdi.sə do.
İslam respublikası yenidən Bolıailəri təqib və təlıdid etmişdi. A./.ərbaycanda
açıq fəaliyyotdə olmalarma baxnıayaraq, tərəfdar vo təəsiibkeşlori az plmuş,
lakin çar rusiyası onları himayə etıniş və Aşqabatda
onlara ibadətgah
tikdirmiş, İngiltorodə Bəhailərin xalitlərinə zadəgan dərəcəsi verilmiş,
Amerika. İsraildə və Almaniyada himayədarları çox olmuşdur. Bəhailorin
miiqoddəs kitabı saydan “Bəyan” və “Kitabi-əqdəs” İran İslanı ıcspublika-
smda qadağandir vo sahibini ə b kcçərsə edanı lıökmü gözləyir.
ŞAMANİZM
Şamanizm hal-hazırda əsasən Sibirin abarigen xalqlanmn dinidir.
Şaınanlıq Tuvahlar, Buryatlar, Yakutlar, Mansilər, Xakaslar, Xaııtilar, Şorlar,
Nenlər vo başqa qədim türk xafqlarımn varisləri olan xalqlarm arasmda
yayılmışdı. Mənbələrdə sırf Şamanizmi ifadə cdən müqəddəs kitablar barədə
məlumat veıilmir. l.akin şamanizm çox qədim zamanlardan
indui/nıin,
budizıniıı, həm də daosizmin yaraıımasında mühiim rol oynamışdı,
l'dəcə də, Şaman mifologiyasında bir sıra kitablar haqqında məluıııatlar
Çin yazılı nvonbəbrində qorunub saxlamlmışdı. Qeyd oluııur ki, beş min il
buııdan əvvol Çinin Şimahnda Xuanxe çayı (Sarı çay) sahiliııdə yaşayan
qoluım tavfa hiıliyində Qəbilə başçısı Şun Ilun adlı bir qəhrəmana böyiik
daşqının qarşısını almağı tapşırır. Hun bunun öhdəsindən gəlo bilmədiyinə
göro oıııı edaııı edirlər. Ihınun öhnüş cəsədi dağ ətəyində iiç il qaldıqdaıı soııra
o dirilir və boz ayıva çcvıilir. Bundan sonra o öz qarnım yırtır və oradan oğlu
Yuyu çjxanr. Yuy da tczliklə boz ayıya çcvrilir. Kəvayətdə dcvilir ki. Yuv
böyüdiikdən sonra atasmın işini tamamlayır və böyük daşqmm qarşısını alır.
Bunu ona görə edə bilir ki, ilahi qiivvələr ona “Şııy - tzin" (sıılar üzəriıulə
hökmranlıq kitabı) kitabını verirlər.
I va Bonq lıesab cdir ki, craımzdan əvvəl XII əsrdə Çiııdə Çjo siilalosi
zamam Şahlar vo zadəganlar öz saraylarıııa şaıııanları məsləhotçi kiıni qəbul
edir vo onlardan qabaqgörəu və təbib kimi istiladə cdiıdilər. Şamanlarm
vəziləsi rııhları çağırmaq, yuxuları və hadisələri yoz.mac), yağışı çağırmaq,
insanlan miialico ctmək vo uldu/.larla fala baxmaq idi.
45
TÜRK VAT OLARtNIN KTTAB VƏ KİTABXANA MƏDƏNİYVƏTİ
BUDDANIN MÜQƏDDƏS KİTAULARI
Bizim eradan əvvəl 380-ci ildə buddizmin əsas kitabım n formalaşması
dövründə iki müstəqil corəyan yaranır. O nlardan biri “maxayana” adı ib
(böyük döyüş arabası) tanındı. Digər bir məktəb ” I xarvada” adlandı. Maxa-
yana Hindistanm şərqində və şimalmda Nepal. Çın, Tıbet, Yaponiya, Kareya
və Vyetnamda geniş yayıldı. Txarvada iso cənubda və cənub şərqdə.
Myanıada, Birmada, Taylandda, Kambocada və Laosda yayıldj.
Buddizmin geniş coğrafı areala yayılması vo todricon meydana gələn
müxtəlifliklər
onlara
uyğun
müqəddos
kitabları
mcydana
gətirdi.
Txarvadahlar hesab edirdilər ki, onların miiqəddəs kitabları buddanın özünə
aiddir. Maxayanalılar isə müqəddəs kitabların orijinallarını olə keçirmək üçün
çox inacJIa çalışmış vo bu mövzuda çox saylı rəvayətlər yaratmışdılar.
Sutra (sanskritcə - sap, ip) Qədim Hind dini odobiyyatında bölma
mənası verir. Buddizmdə sutra hansısa bir m əsələnin müzakirosino aid əsər və
ya məcmuələrə deyilir.
Tripitaka (sanskritcə iiç qat səbət)
qanunlaşm ış buddist dini
ədəbiyyatınm təsdiq edilmiş adıdır. Dindarlar Tripitakanı Buddanın şagirdbri
tərəlindən yazılmış və onun özünün nozoriyyəsi kimi qobııl edirlor. Buraya
227 qanun daxildir. Tripitakanm ən tam motni Pali diliııdə yazılıb (Pali
kanonu). Belə güman edilir ki, miiqəddəs Bııdda kitabları ilk dəiə bizim
eradan əvvəl I əsrdə Şrilanka və Txarva kahinlori tərəfındən palma yarpaqları
üzərində yazıya köçürülmiişdür. Tripitakanın şimal - hind (sanskrit)
variantları yalmz qismən qorunub, mövcud olanlar əsasən Çin və Tibet
dillərinə tərcümələrdir. Pali kanonu 3 məcmuədon (pitakalar. sobotlər) ibarət-
dir. Vinaya pitaka, Sutta pitaka və Abxidxam ma pitaka. V inaya pitaka (əxlaq
qaydalarmın pitakası) buddaya istinad olunan nosihotlordən və bunlarm
meydana gəlmələrinin hekayətlərindən ibarotdir. O la büsin ki, Vmaya - pıtaka
tripitakanm ən qədim hissəsidir. Ehtimal edilir ki, bunlar eramızdan əvvəl
563-483-cü illər arasında toplanmışdır.
Sutra - pitaka buddist dininə aiddir vo hocmcə çox böyük olan bu əsər,
Buddaya və onun şagirdlərinə istinad olunan ibrətli hckayələr
v ə nəsihətbr
daxildir. Tripitaka erkən buddist mənbəyi hesab edilir.
ZƏRDÜŞTİLİK
Parfıya və Sasanilər dövründə dövlət dini olm uşdu. Miiqəddəs kitabı
“Zend - avestadır”. Mənası şərhli mətn kimi izah olunıır. Kitabm ən qədım
hissələrində - “Qata”larda ibtidai icma quruluşunun ənənələri hiss olunıu-
Dəri üzərinə yazılmış ilk müqəddəs kitab qorunub
s a x l a m l m a m ı ş d ı .
Islam
46
l Ü R k X A t . Q L A R I M N K İ T A B VƏ K İ T AB X A NA M Ə D Ə N İ Y V Ə T İ
dininin təqiblori nəlieəsində bir qisnıi hiııdistana köç etmiş /ərtuştilər.
Hoııbeydə və onıın otralinda l’ars icmasıııı təşkil edərək lıal-ha/ırda ö /
dinloıini qismən qorııyııb saxlamaqdadırkır. Azərbaycaıı elıni ınənhələrində
bu istiqamətdə xeyli tədqiqatlar mövcuddur.
İNDI İZMDƏ MÜQƏDDƏS KİTABLAR
İndııi/mdə ınüqəddəs kitabların rolıı başqa dinlərdə olduğıı kinıi böyük
əhənıiyyət daşımır. Məbəddə ogər bir şagird müqəddəs kitab axtararsa.
kahinin diııi mərasimlərdə etdiyi çıxışı kitab kimi qəbul edə bilər.
I ədqiqatçılar hesab edir ki, eranıızdan əvvəl 1500 -
cti illərdə
I lindistanın şimal - qərbinə köç etmiş Ariyalılar eramızdan əvvol 1200-1000
ülərdə itıduizm kimi tanınan dini nozəriyyəni yaratmışlar. liramı/.dan əvvəl
200- cii ilə qodər keçən 1000 ildə çox sayda dini ədəbiyyat yaradılır. Bıı dövr
“vedi dövrü” adlaııır.
Dörd müxtəlif'əsərdən ibarət olan bu müqəddəs kitab vedi adlaııır. İddia
ohııııır ki. bu kitabdakılar Allah torəfmdən göndərilmiş kəlamlardır və elmli
iıısanlar onıı yadda saxlayaraq əzbərləmi.ş və nəsildən - nəsilə ötürmiişlor.
Veda
mətnləri onoııəvi olaraq “Şuruti” (eşidilmiş) adlamr və elə hesab
edilir ki, bu mətnlər həınişo mövcud olmuşdu və minillərlə şifalıi ənənələr
>oJu ilə ölürülmiişdü. Bunlardan ən qədinı yazıya köçürülmii.ş niisxəsi
Riqvcda XV əsıo aiddir. Lakin müasir kahinlər də mərasimlər zamanı vcdaları
oxumağı deyil, əzbər söyJəməyə üstiinliik verirlər. Şrutilər sanskrit yazılanntn
qədim Veda formasında yazılmtşdır.
Qeyd olıınduğu kimi, vedalar 4 ayrı əsərdən Riqvcda, Yatvurveda,
Samaveda və Atxarva vedadan ibarətdir. Hər veda da öz növbəsində 4
hissədən ibarətdir: Samxita. Braxmaıı, Aranyaki və IJlanişada.
Samxilii
Allahın müxtəlif adlarını mədlı edəıı lıimlərdən ibarətdiı və
bütiin vedaların əsasım, elocə də ən qədim hissosini təşkil cdirlər.
Riqvcda Samxita
- vedalar içərisiııdə ən qədimidir. Oınııı ıııətni on
kilaba bölümir. Buıılar mandalla adlaıur. Burada 1028 lıim n ö /ək sin i tapır.
Vatvurveda Saınxita -
kalıinlərin Veda qurbanları mərasimi keçirmək
iiçiin əsas vəsaitdir və bıı da iki kitabdaıı ibarətdir.
Samavt-da Samxita
malını və mıısiqi niimunələrini ö/.iində əks etdirir.
Ikınlar xiisusi mərasimlər iiçiin nə/.ərdə tutıılur.
Alxarva veda Samxita
- ariyalılara qədər olan ənənələri ö/iində əks
etdirir. cadıı, tilsim və ilahi forımılalardan bəhs cdir.
Braxman
eıamı/.dan əvvəl 800-500-ei illərə aiddir və poetik jaıırda
ya/ılmış mərasimlər və ibadətlərin keçirilməsi üçiiıı dərslikdi. Yedtli Bıaxman
mətnləriniıı mövcııd olması qeyd olıınıır.
47
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İ Y Y e T i
Aranyagi eramızdan əvvəl 400-200-cii illorə aid edilir və Allaha
ibadət, miqitasiya və m ərasim brdən bəhs edir. Bu günə qədər onların dörd
mətni qorunub saxlamlrnışdı.
Upanişada
- induizmin mistik fəlsəfı konsepsiyasını əks etdirir.
Upanişad sözii “yanında əyləşən” mənasım verir. Bu dini konsepsiyam
nəsildən - nəsilə ötiirməyin bir forması idi. Upanişadaya veda ləlsəfəsi də
deyirlər. Buraya 15 vacib olan 108 mətn daxildir.
Smriti mətnləri geniş yayılmış epik əsərlərdir. Buraya Maxabxarata və
Ramayana da daxildir. Maxabxarata dünyada tnolum olan ən böyük epik
əsərlordən biridir.
Smriti mətnlərini aşağıdakı kimi beş qrupa bölmək olar:
1. Vedalardan sonra tərtib olunmuş tədris motııləri. Bıırada tnərasimlor,
qanunlar, astranomiya, qramatika, fonetika və ədəbiyyat lıaqt|inda məlumat öz
əksini tapır.
2. Altı ortodoksal fəlsəfı sistemi şərlı edən motnlor.
3. Bxaqavadqita eposu.
4. Puranlar-- induist mifologiyası mətnlori.
5. M üxtəlif induist təriqətlərinin motnlori.
Qeyd olunduğu kimi mətnlər veda dövrü sanskrit yazılarm da yazılırdı,
yalm z
eramıztn 7-ci əsrindən başlayaraq Ilindistam n regional dillərində
ya/.ıya köçürülməsi hesabına daha kütləvi olm ağa başlayır. liloeo do regional
dillərdə yaztlmış komentariyalar və bir sıra digor ıniiqəddos kitablar meydana
gəlməyə başlayır. Böyük tarixi dövrdə sanskrit yazılarınt öyrənmək və veda
mətnlərini oxumaq "iki dəfə doğulmuşlara” aid olmuşdur.
İndusların müqəddəs kitabları haqqında çox danışm aq olar. Bir sıra
hindlilər Qandinin Bxaqavadqitaya yazmış olduğu şərhidə miiqəddəs kitablar
sırasm a daxil edirlər. Hiııdlilər XIX əsr hind mistiki Şri Ramakrişnanm
əsərlərini və bir sıra digər əsəıiəri də müqəddəs hesab ediıiər.
Dostları ilə paylaş: |