DAOSİZM
Görkəmli amerika tədqiqatçısı Eva Bonq hesab edir ki. eramızm II
əsrindo Çjan D aolin tərəfmdən Daosizm dini təriqətə çevrildi. İlk dövrdə beş
ədəd düyü qurban etməklə Çjan Daolinin ətrafında töplananlar onu 'T ayşan-
Lao - rsyu n'’ (Laonun qiidrətli hakimi) adlandırdılar. Tədqiqatçılar hesab
edirlər ki, Daosizm kiçik bir məntəqənin dini olaraq qalırdı, əgər Çjan
D aolinin nəvəsi Çjan Lu onu Çinin digər oyalətlərino
y a y m a s a v d ı .
Dini
baxışlarm yayılması və təbliği üçün isə onun yazıya köçürülm iiş doktrinası
olmalı idi. Daosizmin ilk müqəddəs kitabı “Tay hin tczin" (böyiik tarazlıq
qanunu) əsəridir. Hesab edilir ki, bu kitab ilahi kitabdır və daonun himayədan
48
M Ə n f l \ i v v : v r i
ilahi qüvvə tərəfindən oöndərilib. Bu t i h k t , -ı ••
•
başlanğıeı” qeyd olunur. Sonrakı dövrlərdə \f i - i - w - ■
''k t *h,n£ ıcın
dövriində, bizim eranın 220-265-,'i ill
' ' Us^ llrı(, "iın V
l
'
v
hakinıivyoti
kıtabları da yaranmağa və yayılrnağa başlandı
dos,/m ,n Vox sa>da yeni
;
:
r
m
ä
ä
49
T flR K
XALQLARININ
K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə IİN D O
TÜRK XALQLARININ DASTAN VƏ ƏSATİRLƏRİ
P e v ^ m b ə rin bir hədisi şərifındə deyilir: “Qostəntəniyyə əlbəttə bir gün
foth olunacaqdır. Onu fəth edən əsgər nə gözəl əsgər, onu fəth edən sorkərdo
nə gözəl sərkərdədif’. Tiirk xalqı gözəl əsgər və sərkəıdələrı ı ə yanaşı eləcə
də dünyanın mədəni tarixini yaradanlardır. Bu xalqın ən qodım yazıian
müqəddəs yazılar, ən qədim kitabxanalan insanlann mıllı - tarıxı yaddaşı
° lmU Y azım n yaranması, tətbiqi və təkamülünün son 5000 ıldə keçdiyi tarixi
vol əsas verir ki, onu aşağıdakı kimi təsnifloşdirək.
1. Antik yazmm təkamülü və formalaşan qrafik strukturuna əsaslanan
əlifbalar.
.
2. M illi və dini qrupların özlərini təcrid etmək moqsədılə tortıb etdıklərı
müstəqil əlifbalar.
3. Böyük əraziləri və xalqları əhatə edə biləcək unıversal əlıibalaı.
4. Kriptoqrafik məqsədli tərtib olunan əlifbalar.
Türk xalqlan ən qədim dövrlərdən başlayaraq bu olilba sistemlormitı har
dörd istiqamətində özünü smamış, insan cəm iyyətinin kamil olilba axtanşmda
mürokkob tarixi təcrübəni yaşamışdı.
Q eyd etdiyimiz kimi ilk kitabxanalarımız xalqm m ılh
tarıxı yaddaşı
olmuşdur. İslamaqədər mədəniyyətimizin böyük bir hıssəsı nıəhz bu
kitabxananm vasitəsilə qorunub saxlamlmışdır.
Görkəmli alim Nizami Cəfərov qədim türk ədəbi yaradıcıhgm ı epos,
poetik və nəsr yaradıcıhğına bölür. İlk yazılı abidolər olaraq Göytürk nəsrı,
Tonikik kitabəsi, Gültiqin kitabəsi, Bilgə Xaqan kitabəsi, T ürk Manıçı nəsn,
Xuastuanift, Türk buddist nəsri, Altun Yaruk yazılarını göstərır. Tədqıqatçı
geniş mövzu, əhatəsi olan poetik irslə vanaşı İslama qədər qədim turk
dastanlarmdan aşağıdakıları göstərir.
1. Dünyanın yaranması haqqmda
2. Türklərin törəyişi haqqmda (Boz qurd dastam)
3. Oğuz K ağan dastam
4. Siyenpi dastam
5. Alp Ər Tonqa dastanı
6. Şu dastanı
7. Ərgonokon dastanı
8. Koç dastam
Böyük coğrafi arealda yaşayan tiirk xalqlarınm bu güno qədər dünya
kitabxanalarında qorunub saxlamlmış yazılı və şıfahi elmi - ədəbı irsi rnüxw'
alim lərin tədqiqatm da öz geniş əksıııi tapır. Türk xalqlarm m ü m u m i y y ^ ’ u
50
T İ|R K X A L Q L A R IN IN KİTAB VƏ KİTAHXANA
M Ə D Ə N İ Y Y Ə T İ
arealda xususılo gcmş yayılmış folklor niimunolori olmuşdıır ki. bövük larixi
dovrdə hu etnosıın ö/.iinü il'adə lönnası kinıi tə/aluir edir.
lurk xalqlanııın qədinı daslaıılarından biri də -Dodo Ooruud"
dastanıdır.
'
1
Rəvayətə görə ofsanovi Oğuz xanın 6 oğlu olnıuş və onlar (Jünoş. ,W.
U / ’ ( , ° y - Dağ. Dənız adlanmı.şlar. Onlarııı da Iıor birinin 4 oglu olnnısdur.
Ogu/. xanın 2 4 nəvosi ilə do O ğu/ tayfalarının sayı miioyyonloşir
K.Inostransev qeyd edir ki, XV osrin II yarısında Osmanlı leodallan
nrasında oguznamolər çox yayılmışdır və 11 Bayazidin iki oğhına Oorqud
(1460) və Oğuz xan (1470) adı verməsi bunun nəticosidir.
V.Bortolda
görə Dodə
Qorqud
dastanın
dövrü
I
üayazidin
hakımıyyotındon (1389-1402) soıırakı dövrə aid edilə bilor. II Murad (14'M-
1451) iiçün OIİ Yazıçı oğlu torətindon yazılmış Səleuq tarixi osorindən do bozi
o.xşarhqlara əsaslanaraq V.Qordiyevski əsassız. nəticəiər oldo edir XVI əsr
türk tarixçisi Ədirnəli Ruhi, XVII o.sr alimi Münodcımbaşı öz tarix əsorindo
(1676) Qorqud ata haqqında məlumat verir.
I urkıyədə Dodə Qorqud dastanının öyrənilmosindo Türkivvoniıı
goıkəmlı almılori Abdulla İnan, Əli Riza Yalmaıı, I'uad Köpriilii, I’ertet Naili
Marutov boyuk omok sorf' etınişlor. Berlin dövlot kitabxanasında yerloson
Jrezden əlyazmasmm surəli osasında 1916-cı ildə İstanhulda Kilisli Miioll'im
Kılot lərofmdəıı “Dodo Qorqııd” - ıın tam məlni orob olilba.smda çap
etdırılmışdır. 1938-cı ıldə Orxaıı Şaiq (Jökyay torofindoıı hılın əlifbasmda çan
etdırır.
1815-ci ildo Alman şorqşünası Dis “Dədə Qorqud” dastanuım Drc/den
luısxosmdən bır boyu ayıraraq onu alman dilində təreümo ilo birlikdə çap
eidırmışdi. Ikışqa bir alman alimi Teodar Neldeqe (1833-1930) “Ibdo
Qorqud''-uıı Dre/.den nüsxosinin tam surətini çıxarmış vo omm lam moülini
a ınaıı dılıııə toreiimo etməyə səy göstormişdir. Bu işin son dərəco çəlin
o ınasmın və o dövrdo türk dilinin öyronilmo soviyyosiııin aşağı olıııası ilə
əlaqodar olaraq I .Ncldeqe 1892-ci ildə bitirmodiyi malerialiarı V.V.Barlolda,
8 )l-l8 9 2 -c i iilordo lıələ tolobo olaıı gənc miiləxosiso loqdiııı edir. 1922-ci
Ildo duııya ədəbiyyalı seriyasında çap etdirmok məqsodilə V.V.Bartold “Dədo
(,,orqud"-ıın Dre/.den əlya/ınasınııı tam mətniııi torcümə edərək çapa toqdim
cldı. I oosııl kı, nəşrıyyatın bağlanması ilə bu kitahın çapı aliınin sağhğmda
ışıq u/u gormədı. SSRİ KA-ıım arxivindo saxlamlaıı alimin əlya/ıııası
əsasıııda
1950-ci
ildə
görkəuıli
Azorbaycan
alimləri
II.Araslı
və
M.’l əhmasibin redakləsi ilə çap edildi.
Dodə Qorqud’ daslanın Drezdeıı nüsxəsiniıı soıı solıiloloriııdən birində
Osmaıı pa.şa - 993” (1585-ci il) ya/ısı olması kilabm ya/ıya köçiiriilməsi
larıxmı ıııiioyyonloşdirmoyə clılimallar vcrir. Vatikaıı niisxosinin 1591-ci ildo
51
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Q ahirədə 1615-1616-cı illərdə Qüdsdo olması haqqm da əlyazmanın üzorindo
qeydlər var. Lakin ən qədim qeyd Sənullahin öliim ili 956 (1549-1550)-ci il
qeyd olunur. E.Rossi əlyazmanı XVI əsrin ortalarına, V.Bortold isə XV osrin
əvvəllərinə aid edir.
Tədqiqatçı
V.M .Jirmunski türk xalqları
folklorunun
tədqiqatları
çərçivəsində qazax dastan və rəvayətlərini ümum iləşdirərək qevd edir ki, XV
- XVI əsrləri əhatə edon və bu günə qədər qorunub saxlandmış qazax
qəhrəm anhq və tarixi dastanlarmdan əvvəl bu xalqın qıpçaq kökünə bağlı
eposu olmıışdur ki, bu əlamətlər m üasir dastanlarda öz elementlərini qoruyub
saxlam ışdır. Qazax yazdı və şifahi abidələrinin Başqırd, tatar, qırğız və
türkm ən xalqları ilə tarixi inteqrasiyası tədqiqatçmm diqqətindən yaymmış vo
ya tədqiqatçı bu m əsələyə yer ayırmamışdır. Bədii təfəkkürün həm yazdı, hom
də şifahi form alarda ifadəsində, sujetlərdə, tarixi və m ifoloji qəhrəmanların
adm da, toponim lərdə bir çox oxşarlıq və eyniliyi müşayət etmək olar.
SSRİ ərazisində yaşamış türk xalqları içərisində “İdiqe” haqqında dastan
orta əsrlərdən nıüasir dövrümüzə qədər çox yaydm ış və şöhrət tapmışdır. Qara
dəniz sahilindən, Krım və Ön Qafqaz çölləri, aşağı Volqa sahilindən Urala
qədər. oradan da A ral vadisi və Cənubi Sibirə qədər ərazidə yaşannş türk
xalqları arasında geniş yaydmışdır. M üxtəlif dövrlordə qazaxlarda və qarakal-
paklarda, köçəri özbəklərdə, noqaylarda, türkmənlərdə, başqırdlarda, krrnı
tüıklərində, sibir türkləri və dağ altaylüarında ya/ıya köçürülm üşdür.
1820-ci ildə Q.İ.Spaski tərəfindən Qazax variantımn rus dilinə tərcüməsi
sibir xəbərlərində çap edildi. 1830-cu ildə A.Xodzko tərəfmdon Həştərxan
şəhərində noqay variantı yazıya köçürüldü və “İramn xalq poeziyast” adı ilə
ingilis dilində çap edildi. 1841-1842-ci ildə Çokan V alixanov tərəfmdon
qazax variantınm tam mətni çap olundu.
1866-1872-ci ildə V.V.Radlov tərəfındən Omsk tatarlarım n və Altay
teleutlarının versiyası yazıya köçürüldü. 1896-cı ildə krım tatarlarınm “İdiqe”
haqqm da dastanı yazıya köçüriildü. 1903-cü ildə P.M .M elioranski tərəfındən
yazıya köçürülm üş qarakalpak versiyası, yalnız 1917-ci ildə Aşqabad
şəhərində çap edildi.
1957-ci ildə Türkiyə tədqiqatçısı Səadət Çağatay “İdiqe” haqqında
dastanı krım tatarı olmuş bir mühacirin ifasmdan yazıya köçürmüş vo
A nkarada onu A lm an dilinə tərcüməsi ilə birlikdə çap edmişdir. Bu dastanın
hal-hazırda çap edilmiş 30-dan artıq versiyası mövcuddur. Sovet illərində xalq
aşığı Saqınbay Orozbakovun ifasmdan yazıya köçürülm üş “Marias” dastanı
250 000 m isra şeirlə ifadə olunan möhtəşəm bir eposdur. Şahnam ədən 2 dofə,
H om erin İleadasm dan 16 dəfə böyükdür. Dastanm əsas hissəsi qədər də onun
ikinci və üçüncii hissələrini (“Semetey” və “Seytek”) M anasın oğlu və nəvəsi
haqqm da dastanlar təşkil edir.
52
II KK X A I.Q I.A U IN IN KİTAH \ Ə K İTABXANA \I Ə I )Ə N İ V \\)T İ
l ‘WO-l945-ci illonio Maııas dastammıı ıniixiolif epi/odlarının vaP
edilınosiııo baxınavaraq osorin taııı versiyası yox idi. l05X-l% 0-eı illordo
500 000 misralıq osori ixtisar edorok 80 000 misradaıı ibarot ixtisar edilıııiş
\ersiyasım 4 eilddo ilk dof'o Qırcji/ıslan elınlor akademiyası çap etdirdi.
Maııas eposıınıın ilk ya/ılı nümıınosi Q a/ax etııoqral' alııni Çokaıı
Volixanov 18()(>-et ildo ya/.ıya köçürdüyü nüsxodir. Olbotto bıı qorunub
saxlarnlnnş nüsxo hesab edilo bilor. Ç.Valixanov qeyd edir ki. Manas biitüıı
qırğız
ınil'ologiyasınm,
nağıllarmm
rovayotlorinin
toplanmış
ensiklopediyasıdır.
O/bok ‘'Alpamış” dastanının klassik variantım ö/bok aliıni l'a/il
Yoldaşov (1873-1953) 1928-ci iido yazıya köçiirmüşdiir. fiıı da.stan 14 000
sotrdon ibarotdir. 1939-cu ildo oııun tam variantı X.Əlimcanovun redaktosi ilo
Çap edilmişdi: Ikı noşrin osasında L.M.Pcnkovski onun rııs dilino torcümosini
hazırlayır vo 1943-cii ildə Moskvada çap etdirir.
“Alpamış” dastanınm oğuz versiyası “Bamsı Bcyrək" lıaqqında dastan
adlanır. Todqiqatçılar hom sujetinə həm do digor olamotlorino göro onıı
"Alpamış” dastanınm anadolu versiyası kimi qobul edir. (117. s. 155)
Dastanın aşağıdakı versiyaları mövcuddur.
Kunqrat vcrsiyası
- “ Alpamış” dastanmın ö/.bok. Qarakalpak. Qa/ax
redaktosi ilə.
O ğuz vcrsiyası -
“ Kitabi - Dodo Qorqud” da Bamsı Bcyrok vo müasir
Anadoluda xalq nağdları formasında.
Qıpçaq vcrsiyası
- Başqırd xalq nağılı “Alpamış vo Barsınulu" vo
Kazan tatarlarınm “Alpamşa” dastam.
Altay versiyası
- Altay qəhronıanlıq nağılı “AIıp - Manaş”
Tədqiqatçılar hesab edir ki, bu dastamn on qodim versiyası altay
oğu/larına VI
VIII osrlordo Türk xacjanları dövrüno aiddir.
Qohromanlıq dastanlarmı araşdıran V.Jirmunski “Koroğlu” dastamnın
Qırğız. O/bok, Tiirkınon, Azorbaycan folklorıında rast goliııdiyini cjeyd
etmoklo yaııaşı oııun tacik vcrsiyasmın da olduğunıı qcyd cdir. (117. s. 117)
Tiirkınon folklorunda “ Yusil'vo Qhmod”, “Koroğlu”, “(Üil vo biilbül".
"(Üil vo Sonubor”, ‘‘Şahsonom vo Qorib” (Aşıq Qoribin türkınon versiyası,
I illisdo l.ermentovıın 1831-ci ildo taııış oldıığu). “Tahir vo /öhro", “Seyl'ol
Molik”, “ Xıırnnıkca vo Xonıro”, "Sayat vo Xomro”, “Osli vo Korom" vo başqa
dastanları
ya/.ıya
köçiiriilmüşdü.
Bu dastanların oksoriyvoti miixtolif
wrsiyalarda biitiin tiirk xalqlarmda mo.şlıur olnıuşdur. Bu dastanlarm kilab
variantı Oıta Asiyaya. əvvolco Xaro/.ıno. sonra iso Qa/axıstan vo Qırğı/.ıstana
yııyılnıışdı.
53
TÜJRK X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Başqırdıstanda və Volqasahili tü rk b rin qəhrəmanlıq dastanlan xalq
nağılları şoklindo şifahi qorunub saxlanılmışdı. Bunlar A.Kireyev tərəftndən
Ufada, X .Y arm uxam m edov tərəfindən Kazanda çap edilmişdir.
Cənubi sibir tü rk b ri, yeni Tobolsk latarları, Ob və İrtış çayı vadisindo
yaşayan altayhlar, Şorlar, Xakaslar və Tuvalılar, Yeniseyin sahilindo yaşayan
Yakutlar son dövrə qodor köçəri və yarım köçəri yaşamış, ovçuluq və heyvan-
darlıqla məşğul olm uş və geniş Türk sivilizaiyasmdan qismon uzağa diişmüş
və miisəlm an mədəniyyəti təsirlərindən kənarda qalmışlar. Odur ki, onlar daha
orjinal mifologiyasını qoruyub saxlamışdır. Bu dastanları Peterbuıq Elmlər
A kadem iyasm ın üzvü A nton Antonoviç Şifner (1817 - 1879) “Sibir
tatarlarının qəhrəm anlıq dastanlan” adı ilə poetik tərcüməsini almandilirtdo
1859-cu ildə çap etmişdi.
A ltay folklor nüm unələrini Rusiyada ilk toplayanı V.İ.Verbidski (1828-
1890) olmuşdu. O rus əlifbası əsasında ilk Altay əlifbasınm da yaradıcısı ıdi.
A ltay dilinin qram m atikasm ıda V.İ.Verbidski tərtib edir. Bundan bir qəcbr
sonra N .Y .N ikiforov (altayh) altay qəhrəmanlıq nağıllarımn rus tərcüməsini
çap etdirir. 1935-ci ildə N.K.Dim itriyevanın çapa hazırladığı “Koqutay”
dastanınm da rus dilində tərcüməsi işıq üzü görür.
II
düııya m üharibəsinin başlanmasma az qalmış SSRİ -- Elmbr
A kadem iyasm ın elmi əsərlərinin etnoqrafıya seriyasında “Şorların epik dastan
və nəğm ələri” N .P.D irenkov tərəfindən tərcümələri ilə birlikdə çap edilir. Hal-
hazırda bu tədqiqatlar Altayda, Abakanda (Xakasiyada), K ızılda (Tuvada)
davam etdirilir.
Yakutiya Rusiya imperiyasında siyasi sürgünlər yeri ıdi. İlk tədqiqat-
çılarda sürgünə gələnlər olmuşdur. İ.A.Xudakov “Cöğrafıya cəmiyyətinin”
dərgisində Q.N.Potaninin redaktəsi ilə yakut qəhrəm anhq nağıllarım rus
dilində tərcüm əsini çap etdirdi. Polyak E.Pekarski yakut - rus lüğətinin zəngin
folklor nüm unələrinə istinadlarla hazırlayıb çap etdirmişdir. Eləcə də
sürgündə olmuş polyak S.B.Yastremski yakut m ətnb rinin dəqiq tərciiməbrini
hazırlam ış və yalnız türkoloq S.E.Malovun redaktəsi ilə 1929-cu ildə çap
etdırm işdi. “Olonxo” geniş həcmli poetik form ada deyilmiş, şamanizmin
təsirilə m ifologiyaya söykənən qəhrəmanlıq dastanlarıdır. Rusiya Elmlər
A kadem iyası Sibir Şöbəsinin Yakutiya fılialımn Dil, Ədəbiyyat və Tarix
İnstitutunda bu dastanın çoxsaylı qədim və yeni yazıya köçürülm üş müxtəlit
versiyaları mövcuddur.
1890-1900-ci illərdə Daşkənd tədqiqatçısı, m illiyyətcə Başqır olan
Ə bubəkir Divayev (1856-1932) uzun m üddət qazaxlar arasmda yaşamış vo
toplam ış olduğu nadir əlyazmalardan əldə etdiyi qəhrəm anlıq
d astan larm m
böyük bir müntəxabatım hazırlamışdır. Ə.Divayev Alpamış dastamn
qarakalpaq versiyasım , “İdiqe - batır", Kazamn işğalından bəhs edən “Şora -
54
T İ H K X A L Q L A U IM N K İI AB VO K İTA BX A N A MƏDƏNİY'YƏTİ
b.ılır" \o XIX osıo aid ol;ın dİL’or osoıloıi ha/ıtia\ ıh ç;ıp cklinııişdi. (117. s.
14)
Rus todi|iqatçıları Qa/.ax lolklorıı vo odobiyyatı ilo dalıa erkoıı \o ı>cnis
nıaraqlanmağa ba.şlamışlar. Miioyyon olunmıışdur ki. Puşkin cja/ax lolkloııı
iIo maraqlanmış vo oııuıı ya/ıları içorisindo "Ko/ı
Ktırpeş \o Hayaıı
Sıılu"
cpik dastaııının ya/ılım ş adı miioyyon edilmişıli. I’htimal oltınur ki. Pu.şkin
IKoo-cii ildo Oıvnbtırq solbrindo bu osorlo tanış olur. 1812-ci ildo adı çokilon
luı dastaııı Timofey Ikiyayev Ka/axıstamıı L'Romeya vo ('ülveUa’'sı
adlandırmışdır.
1820-ci ildo Q.İ.Spaskinin təreiimosi ilo “İdeqe" osori rus dilindo "Sibir
xoboıiori” mocmııosindo çap edilir.
Qazax eposunda qohromaıılıq dastanlan ib yanaşı tarixi dastanlarda
geniş yayılmışdır ki, bunlara “Kombard - Batır” və mohobbot dastanları
"Kozu - Korpeş”, “ Kız - Jibek” dastanları aiddir. Silsilo dastanlardan "Qırx
bahadur” eposıı 1942-ci ildə yazıya köçürülmüşdür.
Morkozi Asiya vo Sibirin görkomli tədqiqatçısı Q.N.Potanin (1835-
1920) Iblklor abidoloıini öyronorək onıı dünya folklor sujellorini müqaviso
etmiş vo Qorbi Avropa vo Rusiya eposunun moııboyinin Şərqo moxsus
oldıığtmu iddia efmişdir.
Türkologiyanın Rusiyada görkomli niimayondoləri prof. P.M.Meleraııski
(1868-1906), onuıı tobbəsi akademik A.N.Samoyloviç (1880-1938). fiirkmon
eposuııun ilk todqiqatçısı İ.A.Bclyayev do bu istiqamotdo xeyli işlər
gömuişlor. Macar todqiqalçısı Qerman Vamberi (1831-1913) 1863-cii ildo
dorviş paltarı geyinərək Orta Asiya və Çiıı türküstanım gozmiş, XVI - XVII
ors türk qohrəmanlıq dastanlarını öyrəııərək alman dilində “Yıısif vo Ohmod”
dastaııını çap etdirmişdir. (117. s. 13)
Rusiyada türk xalqlarıııın şifahi xalq yaradıcılığmm sistemli öyronihnosi
V.V.Radlovıın (1837-1918) adı ilo olaqobndirilir.
Olbotto liirkoloqların
todqiqat arealı Rusiya imperiyası daxilində mohdudlaşır vo lodqiqalçılar
xalqlarııı
mifoloji
tofokküründo
ümıımi
olanı
deyil,
forqlondirici
xiisusiyyotbri, ayıraıı elementlori axtarıb aramaqda dalıa ç o \ maraqlı
olınuşd ıılar.
V.V.Radrovuıı
şagirdi
Nikolay
bederoviç
Katanov
(1862-1922)
milliyyoteo xakas olınuş vo V.M.Jirmuııskiniıı tjeyd etdiyi kiıııi ö / xalqınııı ilk
savadlı dastaiı söyloyoııi olmuşdur. (), Peterburq uııiversitctinin tiirkologiya
lakultosini bitimıiş vo sonralar Kazaıı universitetiııiıı professoru olıııtışdur.
Btı gıi'm elıııi dövriyyodo olaıı Türkiyyoli todqiqatçıların osorlori
A/orhaycaıı alimloıinin bn sahodo apardıqları araşdırmalar, eloco do sovet
ittilaqmdan qalnıış elnıi irsi iinnımibşdiribrok fündamental biblioqralik
55
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
vəsaitin əldə olunması mümkündür. O zam an qədim və orta osr türk
xalqlarınm yazdı və şifahi ədəbiyyatınm zəngin repertuarı qarşıya çıxardı..
TİJRK XALQLARININ KİTAB VƏ KİTABXAıNA
M ƏDƏNİYYƏTİNDƏ LÜĞƏTÇİLİK ƏNƏNƏLƏRİ
Milli irsin öyrənilməsi istiqamətində apardan tədqiqatlar təkrar-təkrar
zəngin m ədəniyyətin varisliyini iizə çıxarır, xüsusdə də orta əsrlərdə Türk
xalqlarınm kitab və kitabxana tarixinin açdan hər bir səhifəsi etnik
coğrafiyanın üm um i mənzərəsində
xalqım ızm
əhəmiyyotli
mətləbləri
qarşım ıza çıxarır.
Tədqiqatlar
göstərir
ki,
Azərbaycan
ınədəniyyətinin
bir çox
xüsusiyətləri erkən orta əsrlərdə demək olar ki, bütün türk xaiqlarına da xas
olm uşdur. Təəsüflə qeyd etməliyik ki, XX əsrin əksər tədqiqatçıları tiirkoloji
axtarışlarm ı türk xalqlarmın fərqləndirici olamətləıini öyrənib üzə çıxarmağa
həsr etmişlər. Bu Rus todqiqatçdarı ilə yanaşı A vropa mütəxəssislərinə də aid
oluna bilər. Ümumi cəhətlərin, tarixi köklərin və nüiştərək ənənəbrin
araşdırdm asm da maraqlı tərəfləri miiəyyənloşdirmək türk tədqiqatçılann
qarşısm da duran vəzifələrdir.
Əvvəlki tədqiqatlarda ifadə olunduğu kim i ilk kitablar müqəddəs
kitablar olm uşdur ki, kitabxana fondlarının repcrtuarını böyiik tarixi dövrdə
məhz m üqəddəs kitablar müəyyənləşdirilmişdi. Sonrakı mərhələdə dastan və
əsatirlər geniş yaydm ış, m üxtəlif
coğrafı areallarda miixtəlifliyi ilə
fərqlənmişdi. M əsələn, Zərdüştliyin m üqəddəs kitabı olan ''Avcsta"' eramızdan
ə w ə l III yüzillikdə artıq Romada od və ailə ocağm ın ilahəsi Vesta əsatirinə
çevrilir. V esta rahibələri erkən yaşlanndan otuz il miiddətinə bakirəliyini
qorum alı və saflıq simvolu olaraq Roma im peratorlarmın yaxın əhatəsində
olmalı idilər.
Ə n qədim türk əsatirlərində də Şam anizm dən, Atəşpərəstlikdən və
daha qədim olan yaranışın Şumer dövrü qavram lanndan doğan elementbr
mövcuddur.
Eləcədə dini dünyagöriişünün form alaşdırılm asında da ilahiyyatçı
m ütəxəssislər qədim şumer əsatirlərindən xeyli faydalanm ışddar ki, Avropa
bibliyaşünas alimlərinin verdiyi məlumata görə eram ızdan əvvəl VI yüzillikdə
yəhudilər “T ö v raf’ın bir sıra hekayətlərini m əhz
“Q ilqam eş” dastamndan
götürm üşlər.
Q ədim
və
orta
əsr
kitabxanalarınm
repertuannda
lüğətçiük
m ədəniyyəti də mühüm yer tutur. Təsadüfi deyil ki. bir çox tədqiqatçdar
Xətib Təbrizinin Təbrizdən Bağdada getməyini onutı oxuduğu kitablarda başa
diişm ədiyi sözləri öyrənmək məqsədilə olduğunu əsaslandırırlar. XI - XII
56
lİ'R K X A L Q L A R IM N K İTAB VƏ KİTABXANA M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
əsrləı.lə İslam cənıiyyətiııin tədridə lihcrallaşnıası. clıni ədəbiyyatm çcşidinin
gcnişlənlənməsi, əyalətlərdə insanların ərəh və fars dilli ıııənbələrdəıı islifadə
ctməsiııə şərait yaradırdı ki, bu /anıan məzmunlıı liiğətlərə chti}ac duyulurdu.
( ’əıniyyət məlıımat clıtiyacını yaratdığı kimi. onlarm ödənilnıəsinə də şərait
>aradır və biz XI əsrdəıı ba.şlayaraq bclə liiğətlərin ıııcşdana gəlməsini
ııüişayət cdirik.
Qorunub saxlanılmış ən qədim tiirk kitabınm Malımud Kasiqariııin
"Divani lüğəti tiirk” olınası da bu fikriınizi təstiq edir. Bu kitab ümumtürk
mədəni abidəsidir. Şərqi Türküstanda yazılmasına və Bağdad xəlifəsinə
ləc]dim edilmək üçtin ha/.ırlanmasına baxmayaraq liiğət bütiin tiirk xalqalrının
dilini, ləlıcə və şivəsini əlıatə ctmiş, eləcə də bu dillərin tanıdılması məq.sədini
daşımışdır.
fədqiqatçı S.İ.Bayevski Bədrəddin ibrahimin ‘Tərhəııgi zəfəıquya və
cahannuya” əsərini araşdıraraq onu fars dilinin izahlı lüğəti kimi təqdim cdir.
l.akin qorununb saxlanmış ən qədim lüğətin Əsədi Tıısivə mənsub olan
"I.üğəti furs” olduğunu qeyd cdir və bu lüğətin həqiqi müəllifinin Qətran
Təbrizi olduğunu ortaya atır. Məlumdur ki, Qətran Təbrizi Osədi Tusinin
ıniiəllimi olmuşdur və 1959-cu ildə Tchran universitetinin clmi jurnalında çap
ohınan Osgər Hiiquqinin məqaləsində də bu təsdiq ohınur. Məlum olur ki,
Tchran univcrsitetində hətta bu kitabın nüsxəsi belə mövcuddur. I.akin 1966-
cı ildə Tehranda keçirilən iranistlərin Beynəlxalq Konfransında M.Muyin
çıxış edir və iddia cdir ki, belə bir nüsxə yoxdur və Qətran fəbrizinin lüğəti
əslində Osədi Tusinin ltiğətinin ixtisar olunmuş variantıdır. Şərqşünas və
mətnşünas tədqiqatçılar bu barədə öz sözlərini dcyiblər və yəqin ki, bundan
sonra da bıı likrin qərəzli olmasını elan edəcəklər. Biz isə kitabxanaşünaslıq
baxımından c>nlann hər birini kitab vahidi olaraq öz biblioqrafik siyahımıza
daxil ctməyi düzgiin hcsab edirik.
Bodrəddin İbrahimin “Forhənge zəfərquyam” liiğətinin quruluşu
göstərir ki, bu liiğət heç də S.Bayeviskinin dediyi kimi fars dilinin izalılı lüğəti
deyildir. I.üğətin daxilində faıs lcksik vahidləri, tüık və ərəb lcksik valıidləri
kiıııi
rniistəqil
fəsillordə
ümumiləşib
və
müəllif
etimologiyasım
miiəyyənləşdirə bilmədiyi sö/.ləri fars - ərəb və ya fars tiirk sö/.ləri kiıni ayrıca
fəsildə toplayıb, Uiğətin adından da gördüyiimüz kimi fars dilinin i/.ahlı
lüğətinə hcç bi dəxli yoxdur.
Fars diliniıı izahlı liiğətini Pəhləvi İramııda Dehxoda adlı görkəmli
alim tərtib etmiş və “Liiğətnameyi Dchxoda” adı ilə 48 cilddə çap ctdirmişdi.
Liiğətə fars. tiirk, ərəb söz.ləri ilə yaııaşı Pəhləvi ckhriindən qalan xeyli arxaiq
sö/.ləri toplayaraq oıııı praktik liiğətdən dalıa çox “pan iraııist” ideyaların
illixar ınənbəyi olaraq Ibrmalaşdırmışdı. Yuxarıda adı çəkiləıı M.Mmiıı 4
cildlik “ Liiğəlnamcyi Moiıı” kilabını XX əsrin 60
cı illərdə tərtib cdir və
57
|