T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
5. Şərqi Türküstanda avropalılarm, rus m issioner və tədqiqatçılarm, cb-
cə də çinlilərin tiirk əlyazm a kitablarma XIX əsrin əvvəllərindən göstordiklori
maraq, nadir nüsxələrin almması, qarəti, dəyişdirilməsi və s. əməliyyatlar da
kitab kütləsinin arealda azlığını səciyyələndirirdi.
6. Çin hakimiyyəti altma keçən Şərqi Türküstanda m üli m osoblər təqib
olunmağa başlamr və kitabxanalar dağıdılır. Əlyazmaların ən kiitləvi saxlayı-
cısı olan kitabxanaların dağıdılması da əlyazma kitablarmm kiitləsinin azlığını
səciyyələndirir.
16
TÜ R K X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A BX A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
YAZININ BAŞLANĞICI
Yazı, boşər ağlınm ən qiymotli məhsullarından biri. bolko də birincisidir.
Tarixin vo mədəniyyotin osasıdır.
Yazı, ağızdan çıxan sosloro, dolayısıyia sözlərə, gözlo görünon. ollo
tutulaıı işarəlor halmda
şəkil verilmosidir. Qulaq vo jestlorin vardıını
olmadan, müoyyon dəyor ifadə edəıı şəkillor vasitəsilo dilin ifadəsini mümkün
hala gotiron yeganə vasitədir. Mədəniyyotin qorunmasını vo tokmilloşdirilorok
gələcək nəsillərə ötürülməsini ancaq yazı tomin cdo bilər. Daşıdığı böyiik
doyər səbəbilə qədim dünyamn bəzi xalqları, mədoniyyotin bu on böyük
kəşfmin ilahi güclər torəfındon yaradılaraq itısanlara hodiyvo edikiiyino
inanırdılar. Misal üçiin, qodim misirlilor, yazını tanrı Totun, skandinaviyalılar
iso tnifık tanrıları Odinin icad etdiyinə inanırdılar. Çinlilərə göro yazını koşf
edon, onların imperatorları Fu-hi, ibranilorə göro isə Hııox. İbrahim vo
Musadır. Qodim meksikalılar vo peruluların etiqadına görə do yazı. ilahi bir
güc toi'ofindən icad edilmişdir.
Tiirk xalqları insan comiyyotinin kcçmiş olduğu biitüıı morholələri
yaşamış vo bu tokomülün Ibal iştirakçısı ohmışdur.
Əıı qodim yazı nümunolori e. o. dördüııcii minilliyo qodor getmokdodir.
Insanlann dalıa rahat istifadosino uyğun bir lıala golmok vo bugünkii ‘İıorf
ya/.ısı” şoklino çatmaq ü.çün yazı çox uzıın təkamül prosesi kcçmişdir. Ihı
proses, aşağıdakı morhəlolər şəklində əlo alına bilor:
1. Məqsodin ınüxtolif oşyalar vasitosiylə ifado edilmosi. Ya/.ı larixçilori
bıı morholoyə “əşya yazısı” adını vermişlər.
2. Yazının şəklə çevrilməsinin ilk pilləlori.
3. Fikri yazı (idcoqrafik ya/.ı) və ya başqa bir if'ado ilo şokli ya/.ı
(piktoqrafik yazı).
4. Fikri vazıdan lıeca yazısına keçid.
5. Heca yazısından horf ya/ısına keçid.
İtıdi do hor birinə aid bir neço niimuno göstoroıok, bıı morhololori izalı
clmoyo çahşaq:
I . Əşva yaz.ısı
İbtidai insan, ıııoqsodini anlatmaq üçtin otrafmdakı oşyalardaıı islifado
ctmişdir. Misal üçüıı, mozar yeri olaraq bilinon “dolmen’İor vo “m enhir'ior
(şaquli vo ya üfiiqi vo/.iyyotdoki böyük daşlar) “burada ölü yatmaqdadır”
likrini. xatirosini nosildon noslə ötürməkdodir.
I lal-lıazırda Şimali Amerikanın şimal-şorqindo vaşayaıı \o ibtidai bir
comiyvət olaıı Abııaki yerliləri getdiklori yolıı vo istiqamoli. torpağa
sapladıqları doyonoklərlə göstərməkdədiıior. Misal üçiin, maili bir doyonoklo
17
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə P Ə N İY Y Ə T İ
gedilən istiqamət göstərilməkdə, maili dəyənəyin yanında ycrə saplanan şaquli
bir dəyənək “uzağa getmədim”, maili dəyənəyin ucunda yerə saplanan şaqııli
dəyənək “ uzağa getdim ”, maili dəyənəyə şaquli vəziyyətdə saplanan beş dəyə-
nək “bcş günlük yola getdim” mənasına gəlməkdədir.
Yeno əşya yazısı növlərindən biri olaraq “düyün yazısı” var. Qodim
Peruda buna “kipu” deyilirdi. Bu sistem, bir budaq və ya çubııq iizərinə
bağlanan m iixtəlif rəngli iplərdən və iplərin üzərində müəyyən mosafələrlo
atılan düyünlərdən ibarotdir. Peru və Boliviyada çobanlar bu gün do kipudan
istifadə edir, sürülərindəki inəkbrin, kəsiləıı heyvanlarm sayını, işlədibn
duzun, istehsal olunan kərə yağmın və pendirin miqdarmı onunla göstorirbr.
Qədim Tiirk xalqlarınm köçəri heyvandarhqla məşğul olduğunu nozərə
alsaq yazı elementlərindən istifadə etmiş olmaları haqqmda ehtimal yüriitmək
olar. Türk xalqlarmın mifologiyasında bunu təsdiq edən çox sayda faktlar
mövcuddur. Məsələn, “Dədə Qorqud” dastanmda Ağ çadır və ya qara çadır
məhfum ları, yandırılan tonqalların sayma görə ifadə etdiyi fikir vo bir sıra
digər sim vollar lıaqqmda məlumat verilir.
M üxtəlif əşyalar yollamaqla bir məqsədi çatdırmaq üsulu da bütün
diinyada geniş yayılmışdır. Buııa “əşya m əktubu” deyilir. M üxtəlil güllərə
müəyyən mənalar verilməsini və bunları birinə göndərərək müoyyon bir fıkri
çatdırmaq istəyini buna misal göstərmək olar.
2. Yazının şəkilə çevrilməsinin ilk pillələri
Fransada, Şimali İspaniyada və İngiltərədə paleolit dövriində, digor adı
ilə qədiın daş dövriində düzəldilmiş bəzi rəngli və həndəsi işarəli çınqıllar
tapılmışdır. Q ayalann üzərində, bəzi dolmenlərdə də m üəyyən işarəloro rast
gəlimnəkdədir. Belə nüm unələr Anadoluda da var. Bunlara petroqlif deyilir.
Bunların ibtidai bir şəkil yazısımı, insanm təbiətində var olan sənət
qabiliyyətinin məhsullarımı, yoxsa cadu və sehrlə, dini etiqadlarla əlaqəli
işarələrmi olduqları qəti surətdə aydınlaşdırılmamışdır. Q obustan qayaüstü
yazılarıda bu qəbildəndir. Bu mövzuda m übahisələr davam etməkdədir. Nə
olursa olsun, .həqiqi mənada yazı olmasa da, bunlar, qədim insanlann sənət
anlayışmı və görüşünii əks etdirməsi baxımından əlıəmiyyət daşıyır və
ideoqrafık yazıya keçiddə bir pillədir.
3. Füo-i yazı (ideoqrafık yazı) və ya şəkli yazı (piktoqrafık yazı)
Bu mərhələdə insan, dilşüncələrini şəkil və ya biçimlərlə ifadə etməyə
çalışmışdır. 1911-ci ildə Şimali İspaniyada Pasieqa m ağarasmda tapılan bir
qaya rəsm i, ideoqrafık yazının ən ibtidai nümunəsi sayılmaqdadır. Bu
rəsm də
yuxarıda solda m ağaranın iki gözünü təmsil edən iki oyuq, solda iki ayaq rıı
şəkli,
ən sağda kiçik bir dairə və tiç şaquli qısa xətt yer almaqdadır.
R əsm dəkı
işarələr m üəyyən bir ardıcıllığa sahibdir, m üxtəlif yerlərə səpələnmiş
ş ə k ilb r
18
TÜ R K X A L Q L A R tN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
yoxdur. Bıı şəkillər, ola bilsin ki, müəyyən bir qadağanı. ya da giriş ica/osini
mağaraya giron adamın nozərinə çatdırmaq üçiin çəkilmişdir.
İdeoqrafik yazıdan XIX əsrdə xüsusilə Şimali Amcrika yerlilori istifado
etmişdiı. 1800-cii ildon 1870-ci ilə qədər, hər ilin qış mövsümünüıı on önəmli
hadisəsini hir rəsnılə göstərən və dəri üzərino rongli olaraq çəkilən taıixi
qcydlor buna bir nümunədir. Yenə XIX osrdə Ameıika yerlibrindon hir
qobilonin. o dövriin Amerika prczidentinə göndərdiyi məktııb da bclə bir şəkli
yazı ilə yazılnuşdı.
Fikri yazı hər hansı bir məqsədi izah cdir, lakin insanın ağzmdan çıxan
səsləri miioyyonloşdirə bilmir, başqa bir ifadə ib , sözlori və ciimloləri vcro
hilmir. hikri yazı, ancaq miiəyyon düşüncə qəlibbrini göstərə bilir.
İnsan cəm iyyətbrində sosial və dini qurıımlar inkişaf etdikco, bo/.i
ənənəbrin, dualann. müqəddos xatirəbrin əslini, olduğu kimi, heç bir
dəvişikliyə moruz qalmadan nəsildən nəslə ölürmə ehtiyacı hasil olmuşdur.
Bu ehtiyacın, məhdud saydakı şəkil vo işa rəb rb qarşdanması mümkün
dcyildi. Qodim dünyanm insanları, nüsal iiçiin qədim mesopotamiyalılar və
misirlilər ilk olaraq işarobrin sayını çoxaltdılar. Misal üçün "gö/"ü bir uöz,
"əF’i bir ol, “ayağ”ı bir ayaq şəkli ib iiado ctmoyə başladılar. Bu bir kəlnıolik
işarolor, bir fikir bildirdikləri i'rçün yazı tarixində “ likri işarə (idcoqram)” və
ya ınəfhumun şəklini gösfordiyi üçün “şəkli işarə (pikfoqram)’" admı alınışdır.
Fəqət bir dil ııə qodor ibtidai olursa olsun, miicərrəd molhumlara da
sahibdir. İıısanlar, bu miicərrəd məfhumları ifadə ctmək üçiin hclə bir çarə
tapmışdı: bəzi konkrct idcoqramlardan mücərrod məfhıımlan ifadə elmək
iiçiin do istifadə edilmişdir. Misal üçiin, “göz” ideoqramı, eyııi /aınanda
“görmək”, “qulaq” ideoqramı “eşitmək* qulaq asmaq”, “ayaq” idcoqramı
“ycrimok, getmək, addımlamaq” mənasım da vcrmişdir.
4. Fikri ya/ıdaıı hcca yazısına keçid
I b r dildo şoklinin çəkilməsi çotin olan və şəkillərb iliıtlo cdilə bilınəyən
çox sayda sö/. var. Misal iiçiin, sadoco ağac dcyil, “cöko ağ acf' və ya “palıd’"
ya/.maq kızım gəldiyindo, buııu şəkillə göslərmək həqiqotən də çox çətiıulir.
Digər fərəfdoıı, “istəmək”. "ummaq”. “yenibmok" kinıi fclləri. “gözəl'".
"'yaxşı ’, “pis’" kimi sifətlori, “indi”, “sabah" kiıni zərfləri şokillərlə göslormək
imkaıu yoxdıır. Bu sobobdən. belə bir çaro tapılmışdır: şəkillo göstəriInıəsi
asaıı olan, xiisııson do bir lıecalı sözlərin səs dəyorlori, o səsin ycr aldığı başqa
sö/.brdo do monaya baxmadan, sadocə vcrdikləri səs ııozordə lutularaq
işbdilmişdir. Bıınıı belo bir misalla izah ctmək mümkündiir: qol şəkli çokihniş
və “qol ’ dcyo oxunmuş. ay şəkli çəkiimiş vo “ay” dcyə oxunmuşdur: “qolay”
sö/.ünü yazınaq üçiiıı isə qol və ay şəkiibri çəkilmişdir. Ya/.ı larixiııdə bu
hadisəyo “akrofbniy;ı" deyilir. Qədim Şumer. qodim Misir vo qədim saıııi
ya/ılarında bunun çox sayda nünuınosi vardır. Hoqiqi bir nıisal L’östərnıək
19
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
lazım olsa, qədinı Şumer dilində “su” axar suyu andıran bir işaro ilo
göstərilirdi. “A” su mənasım verirdi. “AA” isə ata m ənasına gəlirdi. Su ilə bir
əlaqəsi olm asa da, “ata” sözünü yazmaq üçün yan-yana ikı su ışarosmdən
istifadə edilirdi. Yeno Şuıner dilində “AAA” isə “baba” mənasına gnlirdi. Bu
söz, “su” işarosinin üç dəfə təkrarlanması ilə yazılırdı.
Akrofoniyamn köməyi ilə sözbrin bu şəkildə yazıhnası. soslonn
bildirilməsinə də kömək etmişdir. Yazımn bu mərhələsinə “fonetizm ”. başqa
bir ifadə ilə “səsləşınə mərhələsi” deyilir. Bu təcrübə hecalarla başladıgından,
buna “heca yazısı” adı verilmişdir.
Heca yazısı sistemində dörd cür heca var:
1. Saitlor: a, u,
ı, o.
2. A çıq hecalar: ba, ha, la v.s.
3. Qapah hecalar: ab, ah, al v.s.
4. M ürəkkəb hecalar: bar, nam, qur v.s.
Heca yazısı sistem i ideoqramlardan, heca işarələrindən vo sö zb rin bəzon
əvvəlinə, bəzən də axırına əlavə edilən təyinedicilərdən (detcrm ınatıvbrdən)
təşkil olunmuşdu. Təyinedicilər, yazılan sözün nə ciir, hansı saho ıb olaqolı
olduğunu göstərməkdə idi. Qədim M esopotamiya mixi yazısı, ondan oməlo
gələn başqa mixi yazılar və qədim M isir heroqlifləri belə lıeca yazısı
sistemləridir.
5. Heca yazısm dan h ərf yazısma keçid
H ərf yazısma iki yolla keçilmişdir: biri akrofoniya, digərı ıso açıq
hecalarda saitin zam anla düşərək bir səs işarəsi halım alması yoludur.
Bir hecanın saitini itirərək tək səsə çevrilməsi prosesinə qodnn^Mısır
yazısında rast gəlirik. M əsələn, ağız şəklində çəkilərək göstəııiən və “ağız
m ənasına verən “re” hecası zamanla saitini itirərək yalnızca “r’^kınn
məyə başlanmışdır. Qapı siirgüsü “se” zamanla saitini itirmış və “s” hərh kımı
işlədilmişdir. Bayquş “me” zamanla ‘ m , çörək tc zamanla t səsını ı a
etmişdir.
A krofoniya yolu ilə hərf yazısına keçidə gəlincə, bunun ən yaxş
nüm unəsi qədim Finikiya yazısındakı “a” hərfidir. Bu hərf öküz
b a ş ı
şəklmdə
idi. “A le f ’ öküz detnəkdir. Bu işarə əvvəlco öküzü ifadə etmək üçün ortaya
çıxmış, sonra get-gedə “a le f ’ sözünün ilk hərfınin qarşılıgı ^ olaraq
işbdilm işdir. Bu h ə rf fınikiyalılardan yunan əlifbasm a keçm iş və “alfa olaraq
əlifbanın ilk hərfı kim i günümüzə qədər gəhnişdir.
20
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Q Ə D İM DÜNYANIN ƏSAS YAZI SİSTEM LƏRİ
MİXİ YAZI
Bızo məlum ən qədim yazı sistemi mixi yazıdır. Cənubi Meso-
potamıyada bugünkü Bağdadın cənubunda qədim Urukda apanlan qazıntılar
zamanı c. o. 3400-3000-ci ilbrə aid şəkli yazı ilə yazılmış lövhələr
tapılmışdır. Mıxı yazı şum erbrin bu yazını təkmilləşdirərək əmələ gətirdikləri
bzr yazı sıstcmıdır. Şıımerlər, akkadlılar, babilliiər, assuriyalılar, hettlər və son
olaraq eramızdan əvvəl iran padşahları tərəfındən işlədilmiş, bir sıra dəyişiklik
və təkamüllərə məruz qalmış, qədim Ön Asiyanm ticarət və siyasi həyatında
çox böyiik rof oynamtşdır. 3000 il boyunca istifado edilən bu yazıdan
günümüzə 500 000 ədəd irili-xırdah lövhə və aynca çox sayda daş kitabo vo
abıdə gəlıb çatmışdır. Qədim dünyanm tarixi, sosial-siyasi sistcmi və
ümumiyyotlə qədim dünyanm həyatı barəsində əlimizdə mövcud olan
materıallann hər biri bir sənəd dəyəri ehtiva etməkdədir, lakin mixi yazının ən
onəmlı abıdələri e. ə. 1700-cü ildə yazılan Hammurapi qanuııları və e. ə.
2000-cı ıldə yazıya köçürülən bir qədim dünya dastamna aid lövhəbrdir Bu
qədım dünya dastanı “Gilqameş” dastamdır.
1 Iammurapi qanunları Suz şəhərində bir fransız heyəti tərəhndən tapılan
sılmdr şəklində tikilmiş daş sütunun üstünə yazılnnşdır.
Hammurapi, Sami sülaləsinin altıncı kralı olaraq Babildə c. o. 1730-
1686-cı illər arasında yaşamışdır. Qonşulanyla 30 il müharibə aparmış, Şumer
vo Akkad ölkəbrini, Assuriya və Nincviyanı və ya Heynəva zəbt etmişdir.
Cəsur bir sərkordodən çox, bir diplomat xarakterinə sahib olmuşdur. Daşın
üzərındə
Günəş tanrısı
Şamaşın və onun dediklərini
yazıya alan
Hammurapının rclyefi də ycr almaqdadır. Hammurapi qanunlan 282
maddədən ıbarətdir. Bu qanunlar gündəlik adətlər haqqında deyil; məntiqli,
qoti və açıq bir şəkildə hiiququn əsas prinsipbrini dilə gətirmokdodir. tmpera-
torluğun lorkibino daxil olan müxtəlif xalqların bir-birindən fərqli adətlərinin
sintezini oınolo gotirmok məqsədilə hazırlanmışdır. Akkadca yazılmışdır və öz
dövrünün klassik bir abidəsi hökmündədir.
“GiJqamcş” dastanında Cıilqameş adlı bir hökmdarın macəralarından
bəhs cdilmokdədir. H. o. 3000-ci illərdə xalq arasında şifahi olaıaq yayılmış,
2000-ci ilbrdə isə şumcrcə yazıya köçürülmüşdür. R ə. 600-cü illordə Aşşur-
banipal tərəfındən akkad-saıni dillərinə tərcümə ctdirilmişdir. İlk dəfə
“ lö v ra f’da bəiıs ed ib n Nuh tufanı, “T övraf’dan xeyli qədim dövrləro aid olan
bu dastanda detalh olaraq təsvir edilmişdir. Dastanın lövhələrə yazılmış böyük
bir qismi hal-hazırda Britaniya muzeyində saxlamlmaqdadır.
Mixi yazı yazıda işlədilən işarələr mıxa oxşadığından bu adı almışdır.
Dörd əsas şəkli vardır: şaquli, üfüqi, yuxarı maili və aşağı ınaili. Mixi yazımn
21
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ilk nümunoləri Avropaya 1621-ci ildə Persepolis sarayındakı iki kitabədon
köçlirübrək, İtalyan səyyahı Pietro Della Valle tərəfmdən göndorilmişdir. Bu
iki kitabə İranın Ə həm ənibr sülabsindən Dara və Kserks adm a yazılmışdı.
Daş kitabələrdəki işarələrin yazı, yoxsa adi naxışlar olduğu belə əvvəlcə
bilinrairdi. İlk olaraq Danimarkalı səyyah Niebuhr, bu kitabəiərin iiç ayrı diidə
yazılrrıış eyni m ətn olduğunu başa düşmüşdiir. Dalıa sonra teoloq və arxeoloq
Miinter kitabəbrin Əhəməni hökmdarlarmdan qaldığım təyin etmişdir.
Kitabələr Babil, Elam və qədim İran diiləri ilə yazılmışdı. Yazını çözməyə və
oxumağa A lm an filologiya müəllimi Q.Qrotefend 1802-ci ildə miivəffəq
olmuşdur. Dilini və yazı işarələrini bilmədiyimiz bir nıətni oxumaq son dərəcə
çətin və böyük zəhmət, məntiq yiirütmə, əlavə olaraq geniş bir tarix bilgisi
tələb edən bir işdir.
ŞÜ M E R Y A Z IL A R l
“i ’arix şumerdən başlayır” deyən alim brin və tətqiqatçılarm miixalifəti
yoxdur. Bu fikri demək olar ki, bu problemlə məşğul olan bütiin mütoxəssislər
iddia edir.
Şumerlərin kimliyi, onlarm dili, mədəniyyəti barədə dünya elmində fikir
bebdir: Şum eıiər m üasir türk xalqlarımn əcdadlarıdır. Ş u m erb r ən qədim
türklərdir, şumer dili prototürk dilidir. Bu fikir görkəmli şumeroloqlarm -
S.N.Kramer, L.Vulli, S.Lloyd, Q.Çarl, Z.Kosidovski, Q.Vinqler, E.Reklü,
M.Belitski, D.Reder, A.Cavat, E.Əlibəyzadə və b. gəldikbri fıkir və ııəticədir.
(70, s. 5.)
Qədim Şum eriərin mixi yazılarla başlamış olduqları kitab və kitabxana
mədəniyyəti 5 m inillik bir inkişaf yolu keçərək dünya mədəniyyətinə xidmət
etmişdir. Türk xalqlarmın əcdadları olmuş
Ş um erbr
insan cəmiyyətinə
vcrmiş olduğu biitün töhfolərdə dünyaya açıq olmuş, yaratm ış olduğunu
qonşuları ilə paylaşm ış, öz böyilklüyünü hərn fiziki, həm do mənəvi oiaraq
m in illik b r boyu qoruyub saxlamışdır.
İlk yazı, ilk kitab, ilk kitabxana və ilk məktəbi yaratmış xalq olaraq
Qədim T iirk b r dünyanm çox böyiik coğrafiyasma yayılmış, yaşadığı arealdan
asılı olm ayaraq, insan cəmiyyətinə yeni-yeni nailiyyotbr bəxş ctmiş, dar
m ilbtçilik kom pleksbrindən uzaq olmuş, bəşəri ideyalarla XXI əsrə qədər
golib çatmışdır.
Keçm iş olduğum uz möhtəşəm tarixi yolu tədqiq edən mütəxəssisləri
əsasən üç qrupa bölmək olar:
1.
1 arixdə milli və siyasi bərabəıiik vo balanslaşdırma istəyi ib aparılan
tədqiqatlar.
22
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İTAB V Ə K İT A BX A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
2. ia rix i saxtalaşdırmaqla qərəzli və ambisiyalı mövqedən aparılan
tədqiqatlar.
3. i'arixi həqiqətbri hissə-lıissə üzə çıxararaq yaradılacaq tarixi
mən/.əroniıı maksimum düzgiin ifadəsinə xidmət cdənlər.
Şumerdə yazının kəşfi. yaranmas!. inkişafı zəııgin mədəniyyətin
yaranması və inkişalina səbob oldu. Mədəniyyotin müxtəlif sahələrinə aid
yazılı gil lövhələr dtinya tarixini ycnidən yazmaq zərurətini doğurdu. Dünya
ədəbiyyatının şah əsərlori sırasında duran "‘Bilqamıs’’ dastanı, habclə digor
Şumer dastanları vo böyüklü - kiçikli minbrlə kitabəbr bu salıədə giiclü vo
etibarh mənbobrdir. “Bilqamıs” dastanı c. ə. III minillikdə Şumer dilində
yaranmış, min il sonra akkad dilinə torcümə edilmiş və gil lövhəbrə həkk
cdiimişdi.
Qədim Şumerlər bilikbri yaymaq, təhlil etmək, şifahi yaratdıqları dastan
və nəğmələri “ Kitaba” köçürmək
üçün gil lövhəbrdən istifadə etmişdir.
“Eıımergar vo Aratta hökmdarı”, “İrik vo Aratta”, “Luqalbanda və ermerkar”,
“Bilqamıs və Aqa”. “Bilqamıs” və başqa dünya ədəbiyyatının ilk bədii
məhsulları sayılan osərlər-dastan və rəvayətbr, çoxlu mifik vo dini osorlor,
hckayəlor, təmsillər və b. gil lövholər üzərindo gəlib müasir dövrə çatıbdır.
Şumer moktəbi mixi ya/.ının meydana gəlməsi nəticəsində təzahiir
etmişdi. Mixi yazmm koşli və onun təkmilbşdirilm əsi isə Şumerin bəşor
tarixinə ən Önəmli töhfosi oldu. İlk yazılı abidəbr Qədim Şumer şəhəri
Urukun xarabalıqlart arasttıda aşkar edildi. Orada üzlori şəkilli yazı ilo
örtiılmüş mindən artıq gil lövhəcik tapıldı. Onlar osasən təsərrülat və
inzibatçılıq yazılarındatı ibarət idi. Onların arastnda bir neçə tədris mətnbrinin
də olduğu miioyyon cdildi. Bu onu sübut edir ki, Şumerdo miladdan əvvəl ən
azt 3000 il öncə təlim məsəbləri ib moşğul olunmuşlar. (70. s.20)
“Bilqamıs” dastanı Doclə və Fərat çayları hövzəsində 5
6 min il
bundan qabaq yaranmışdır. Bu qəhrəmanlıq dastanı bizo yaxın qədim
ümumtiirk dastanlan ilo, məsolon “Alp-Ər-Tonqa” dastanı və “Naməlum ’
qohromanın ölünninə ağılar (er. əv. IV əsr) “Şu xaqan” dastanı (cr. əv. VII-VI
əsr), “ Dədo Qorqııd” dastanı (VI-VIl əsr) “Orxatı Yeniscy” kitabları (V-VIIl
əsr) maraqlı paralcllər, idcva - fikir yaxmhğı. bu osərbrdə tanrıçıhq, tanrıya
inatıı. Iıotta yazılış torzi vo üslub yaxınlığı göstorir. Bu kitabolərin cyııi
qaynaqlardan qidalandtğı, onənəvi davam cdib gəbn mənəvi tcllərə bağlılığı
açıq aşkar göstərir. (70. s.10)
Bu k()k, toməl vo qaynaqlann birliyini vo ortaq cohətlərini biz qodim
dövrlorin odobi
bədii mohsıılları olan “IJralbatır”, “ Alpamıs”, “ Manas” kimi
dünya şöhrotli dastanlarda da miişahidə cdirik.
VI-VII osrlor türk odobi dünyasmın böyük şəxsiyyəti olan Dodo Qorqud
Qorqııd Ata ö/, “ Kitabım” - “Oğuztıamoni” formalaşdırarkon, şifahi
23
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İ Y V .n r
ədəbiyyatm qədirn və zəngin qaynaqları oııa ilham verm iş, Qorqud Ata xalcın
monəvi variığını. ağlım, zəkasmı, xəlqi və milli təfəkkiirünii, adət - ənənə
ədob - ərkan, ailə məhəbbəti və s. keyfiyyətlərini yığcam və bədii şəkildə ifach
edən inciləriə kitabını yazmışdt. VI - VII əsrlərə qədorki xalq yaradıcıhğ'ı
niimunəlorini, xüsusilə do onun frazeoloji ifadə və vahidlər kimi çox qiymodi
qatlarını iizə çıxarmışdı.
H E R O Q L İF
Qədim misirlilərin, dillərini ifadə etmək üçün işlətdikiəri yazıdır. Ən
qədim nümunələri e. ə. 3000-ci ilə qədər gedir. Ən qədim nümıınəbri şakii
yazıdır. Ə şyalar və mücərrəd mofhumlar üçün evni işarələrdən istifadə
cdilmişdir. M isirşünaslar bu yazıda 3000 işarə müəyyon etm işdir ki, bunlardan
600-ii çox işlodilən işarəlordir. Klassik dövrdə yunanlar, yalnız nıəbədlərdə və
məzar daşlarında rast gəldikləri üçün bu yazıya “müqəddos vazı - hcroqlif’
adını vcrmişdilər. H eroqlif məbədlərdə və ınozar daşlarıııda işlədilən bir
mərasim yazıst idi. Misirli rahiblər gündolik işlorindo, çox sadoloşdirilmiş və
papirus iistünə fırçaila yazıldığı üçün xətləri yuvaıiaq hala gəJmiş, axıcı bir
şokildo yazılan heratık yazıdan ıstifado edirdilor. h.o. VII osrdo bıı ol vazısı
bir daha sadələşdirildi və “dem otik’' yazı şokli ortaya çıxdı. üem əli Misir
yazısı heroqlif (daş üstüno qazılaraq yazılan), heratik (rahibbrin işlətdiyi
müqoddəs yazı) və demotik (camaatın gündolik işlordə islotdiyi vazı) olmaq
üzrə üç növdür.
M akedoniyalı İsgəndərin yürüşlərindən sonra qədim Misir, ellinistik
m ədəniyyət əhatəsinə daxil olmuş və qədim əlifbalar sürətlə itib getmişdir.
Artıq bizim eranm 3-eü əsrində misirlilər demotik yazıdan aldıqları 6 işarəni
ciə əlavə edərək, qədim yunan əlifbasından istifadə cdirdilər.
Heroqliflor klassik dövrdo do bir sirr idi. Yalm z m isirlilərin işlətdikləri
bir yazı idi. H eroqliflərin oxunması 1798-ci ildə N apoleonun Misirə vürüşü
əsnasm da biı; əsgəriıı Nil yaxm hğmda, bu gün “ Rəşid” adlanan bölgədə
tapdığı Rozetta daşı sayəsində mümkün olmuşdur. Bu qara daşm üstündə üç
fərqli yazı ilə yazılmış bir mətn var idi. Heroqliflə, dem otik yazıyla və qədim
yunanca yazılmtşdı, Qodim yunanca mətn dorhal tərcümo edilərək, bunun e. ə.
196-cı ildə V Ptolcm ey üçün yazılmış bir ithaf yazısı olduğıı aşkara çıxanldı.
Fransız F.ŞampoIyon, dairə içino alınmış hökmdar adlarm dan başlayaraq,
heroqlifləri çözməyə və oxumağa müvəffəq oldu. Qodim Misir haqqında
nıəlumatları bu daşa və onu oxuyana borcluyuq.
Dostları ilə paylaş: |