Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

5 
ıniiəllif  və  qcyri- 
müəlüf  redaksiyasını  miioyyən  etmok  miimkün  olmuşdıır:  1)  nuiəllifın  ilkiıı 
osorlərinin  matcrialları  əsasmda  yığrna  qcyri-mtiəllif divanları  (hir  olya/ma): 
2)  birinci  miiəllif  Divanı  “ Bədai  əl-bidayə”  (“Başlanğıcm  əsas  prinsipləri”. 
dörd  əlyazma);  3)  ikinci  müəllif  Divanı  “Nəvadir  on-nihayo”  ("Axınn 
boşlıığu”,  bir olya/ma); 
4 )  
miiollifın  hoyatının  müxtolif dövrlorində yaradılmış 
dörd  divandan  ibarot  “Xəzaııi  əl-maani”  (“Mənaların  xə/inəsi” )  lirik  kiillivvat 
(43  olyazma). 
5 ) 
“ Xə/.ani  əl-maani"nin  matcrialları  osasmda  tərtib  olunmuş 
qcyri-miiollif yığma divanları  (304 olyazma) 
( 5 4 ,  
s.  3-1 
I).
Orəb  olifbasııulan  istifadə elmok  vo  oııuıı  əsas  struktuıuna  toxumnamaq 
məcbtıriyyofində  qalan  tiirklor.  larsdilli  xalqlarda  oldıığu  kimi  iıııkan  ılaxilindo 
lönctik  cəlıətdon  əsaslandırarac]  oııa  miiəyyən  vcniliklər  gətirınişlor.  Məıısur 
oğlıı  lıcsab  cdir  ki.  ərəbya/ılı  tüık  olya/.nıa  kitablarında  iki  ənəııonin  təsiıi 
ö/iinü  göstərməkdə  idi.  IJyğıır  və  orob-iran  tosirlori.  Bıı  tosirlər  tiirk  dilinin 
xüsusiyyotlori,  dilin  foııctik  imkanlarıııa  tosircdir,  todricəıı  ononəyə çc\ rilirdi.
Orob  ya/.ılı  tiirk  abidələriııdo  sözlorin  ya/ıhşında  todricon  bclə  hir  oııənə 
də  möhkomlənmişdir.  i  iirk  artıq  yazıldığı  kinıi  yox,  ontııı  dilində  Ibııctik  ııor- 
maların  toloh  cldiyi  kimi  oxııyurdıı.  Ona  görə  do  miiollifiər  və  xottatlar  orəb 
əlilbasınm  bütün  imkanlarmdan  vo  göstərilən  ənonolərdən  istifadə  cdorək  ya- 
/ılışda  çoxlu  doyişmolər  yaradaıı  miixtəlif çətiııliklorə  əl  atırdılar.  Doyişməlor 
lıəm  də  toləffü/.ün  qcyri-sabitliyi,  xottatlar  tərofindən  motniıı  təlıriti,  ii/  köçii- 
rənin  vo  ycrli  ohalinin  (")/.  dilinin  xiisuiyyətlərini  oks  ctdirmək,  xiisusılə  oıta 
əsıiərdo  müxtolif xottatlıq  məktoblərinin  “toləblərinin  tosiri.  xətt  iishıhlarımn” 
qavtlaları,  tohri flor vo s .).
TiirkdiHi  olya/.ma  kitabmııı  istclısalı  (kağı/m,  mürəkkəhin.  cildləmə 
üçiin  doriniıı  vo  kartonun  ha/ırlanınası,  ü /  köçiirmo  vo  surotçıxaran.  əlya/ma- 
ııın  tərtibatı  \ə   tərtihatçı.  cildlomo  vo  cildləyici)  iimumiyyətlə  miisolman  ol- 
ya/malarmda  xüsusilə  tlə  xaraktcrinə  və  istchsai  tcxnikasma  göro  lars-tacik 
cləcodo  ərəb  əlya/.malarına  la/ım  olaıılardan  clə  do scçilınirdi.
A/.orbaycan  olva/ma  kitabmın  ha/ııianmış  tcxnologiyası  barədə  A.Oa- 
zıycv  do  gcııiş  məlıımat  \ crir  (130).  Konkrct  arcalııı  icmalmtla  tiirktlilli  ə l\a /- 
ıııa  kitabınm  təsvirimlə  bir  sıra  xüsusiyyotlori  tjcytl  ctmək  iiçün  hu  monhodon 
istilatlo cdəcoyik.
9

T Ü R K   X A L Q L A R L N IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Tiirkdilli  əiya/m aların  ləxminən  yüzdo  bir  hissəsinin  axırm da  əsərbrin 
siyahısı,  üzköçüronin  adı,  tarix,  az  hallarda  onlarm  surətlərinin  çıxanldığı .ycr 
yazılır.  Bu,  yalnız  kalliqrafik  tərtibatlı  deyil,  həm  də  sıravi  xəttatlar,  xüsusilə 
də  adi  savadh  adam lar  tərəfmdən  üzü  köçtirülmüş  kitablara  da  aiddir.  Qədim 
abidolər  saxlanılan  böyiik  mərkəzlərdə bir xəttatm  iki  əlyazmasm a  az  hallarda 
(üç  və  ya daha ııadir  halda)  rast  gəlmək olur.  Adətən  hər xəttat  bir  əiyazma  ib 
təmsil  olutıur.  Yüksək  xəttathq  nümunələri  isə  200-250-yə  qədərdir.  1'əəssiif 
ki,  çap  kataloqlan  və  bilavasitə  əlyazmalarm  özləri  barədə  üzköçürənlərin  ad- 
larının,  onların  üzlərini  köçürdükləri  əsərlərin  dairəsinin,  imkan  daxilində 
onlarm həyatlarının və  yaradıcıhqlarınm üzə çıxarılması  işi  ilə  hələlik  hcç  kim 
məşğul  olmamışdır,  bu  həm  türk,  həm  də  başqa  dillərdə  olyazmalara  aiddir. 
Belə  bir  tədqiqat  əlyazma  kitabı  və  ümumiyyətlə,  türk  və  ərəb  yazısmdan 
istifadə  edən  başqa  şərq  xalqlarmm  mədəniyyəti  tarixi  iiçün  vacib  materiallar 
verə bilərdi.
Türk  əlyazmaları  arasında  bədii  tərtibatlı  əlyazm alar  əsasən  qədim  niis- 
xələrdir.  Onlar  hökmdarların,  əyanların,  digər  m əşhur  şoxslərin  sifarişi  ilə  ya- 
xud,  onlara hədiyyə  məqsədilə hazırlanmışdılar.  Kataloqlar üzrə belə əlyazma- 
lann  sayı  azdır,  güman ki,  150-200-dən,  bədii  m iniatürlülər  iso  50-80-dən  çox 
deyildir.  M iniatürlərlə  bəzədilmiş,  ümumiyyətlə,  bodii  illüstrasiyalı  nüsxələrin 
çoxu tiirk,  özbok  (xiisusən, köhnə özbək), bir hissəsi.  Azərbaycan  əlyazmaları- 
nın  paym a  diişür.  Başqa türkdilli əlyazmalar arasm da bədii  tərtibatlı  nüsxələrə 
rast  gəlinmir.  Türk  əlyazma  kitabmm  yayıldığı  ərazilərdə  yaşayan  xalqlarm 
mədəniyyət  və  incəsənət  tarixinin xüsusiyyətləri,  geosiyasi  problem ləri  və  in- 
teqrasiya prosesləri  əlyazm a kitablarımn qorunub  saxlam lm asına  və  ya nüsxə- 
lərin  ümumi kiitləsinə öz təsirini qoymuşdur.
Dem ək olar ki,  dünyamn  əlyazmalar  saxlamlan  mərkəzlərində  cəmləşən 
dil  və  tem atik cəhətdən bütün türk əlyazmaları  qrupları  arasmda unikal  yaxud, 
nadir,  nisbətən  dəqiq  və tam yerinə yetirilmiş bir neçə  m üəllif orjinah  saxlam- 
lır.  Müəlliflərin,  tərcüməçilərin,  şərhçilərin  avtoqrafları,  homçinin  tanmmış  və 
ya  az  tanmmış,  ancaq  yüksək  səviyyəli  usta  xəttatlar  tərəiindən  köçürülmüş 
niisxələr  də  var.  Lakin  bədii  tərtibatlı  əlyazmalardaıı  avtoqrafların  sayı  azdır, 
və  adi  xəttatlar  tərəfındən köçürülmüşlərin  sayı  nəfıs  nüsxələrin  saymdan  çox- 
dur.  Rusiya  Federasiyası  FA   Şərqşünaslıq  İnstitutunda avtoqraflann  sayı  baş- 
qa kitab  saxlayıcılara nisbətən daha çoxdur.  Bunlar əsasən türk  avtoqraflarıdır. 
A mma  bu  bədii  miniatürlərlə  və  cildlərlə  bəzədilm iş  əlyazm alar  nisbətən 
azdır.
Əlyazmalarm  əvvəlinci  və  sonuncu  vərəqlorində  (bəzon  ağ  yerlərdə) 
olunan  qeydlər  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir,  çünki  onlar  əlyazm anın  sahiblərı, 
qiymoti,  bəzi hallarda  məzmunu,  müəllifı,  hətta,  konkret  əlyazm am n yayıidıgı 
əyalətlərdə  əhalinin tarixi,  sosial-iqtisadi  mtinasibətləri  haqqm da məlumatlarla
10
T Ü R K   XALQLARLNIN  K İT A B   VƏ  K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
zəngindir.  Xəttatlar  kitabın  kolofonıında  özləri,  üzköçiirmə  yerləri.  yazılma 
sobəbləri,  yazıhna  tarixi.  bəzən  kıtabııı  tarixi  vo  s.  barədo  məlumat  vero 
büərdi.  Ancaq  türkdilli  əlyazmalardakı  göstərilən  qeydlər  vo  kolofonlar  kata- 
loqlarda və digər noşıiordə  nadir hallarda qcyd  edilir.  Onların  öyrənilməsi  həlo 
də  qaneedici  deyil.  Ona  görə  də  türkdilli  kitabın  yayılma  icmalında  bu  cıir 
qcydlərdən  və  kololbnlardan  alınan  natamam  məlumatları  ycri  goldikcə  tədqi- 
qata  cəlb  cdəcəyik.
Tiirkdilli  olyazmaların  yayım  ərazilərinin  araşdırılmasına  todqiqatçı 
L.Dmitriycvanın  tətbiq  etdiyi  qruplaşmaya  əsaslanaraq  diqqot  cdək.  Onların 
hər  birinə  hosr  olunmuş  icmalda  biz  hər  arealda  inkişafm  mənbəyiııi,  tarixini. 
ənonoləri,  əlaqələri,  iistünlük  təşkil  edən  Uirk  dilini  (yaxııd  dillərini),  reperlııa- 
rın  rəngarəngliyini,  əlyazmaların  tərtibatı  xüsusiyyotləri,  bir  sözlə.  arcalların 
bir-birindən  no  ilo  fərqbndiyini  göstormoyo  çalışacağıq.  Əlbəttə,  gətirilon  do- 
lilbr  tamhqdan  uzaq,  hətta  ilkin  vo  iirnumidir.  Bu,  onunla  izah  ohınur  ki,  qar- 
?>ya  qoyulmuş  vozifə  böyiik  və  miirəkkəbdir  və  belo  işo  uzunmiiddətli  vo  do- 
rin  todqiqatlar gərəkdir.  Bıırada Şərqi  Ttirkistan  arealı  tcmatik  planda,  digəıiə- 
ri  isə  xronoloji  qaydada  araşdırılır.  Bıı  onunla  olaqədardır  ki.  birinci  arcalda 
orəbyazılı  ədəbiyyatın  iııkişafı  XII  osrdə  qırılır  və  ancaq  XVIII  osrdə  bərpa 
olunıır.  Bunıın  sobobi  bir  tədqiqalın  mövzusudıır.  Digər  regionlarda  bclə  qırıl- 
malar ıınişahidə  edilmir.  Hər arcalda orəbyazılı  olyazma  məhsullamım  mənbo- 
vini  vo  tarixini  göstormok  vo/.ifəsi  ona  göro  qarşıya  qoyulmuşdur  ki,  torəli- 
mizdon  gotirilon  dolillor  tarixi-ctnik  və  tarixi-linqivistik  xaraktcr  daşıyır. 
Orəbyazıh  tiirkdilli  olyazma  kitabımn  yayıldığı  ərazilərin  miioyyən  edilmosi 
böyiik  bir  mədoniyyətin  üınurni  monzərəsini  yaratmaq  kimi  vacib  bir  vozifo 
daşıyır.  Konkret  arcallarda  Tiirk  xalqlarımn  kitab  və  kitabxana  mədəniyyoti 
araşdırılarkon  Rusiya  Fedcrasiyası  FA  Şərqşiinashq  İnslitutu  türkdilli  əlyaz- 
malar  niisxolərinə  daha  çox  istinad  edilir.  Bu,  hazırkı  toplunu  tiirk  dilloıi  tc- 
matik  qruplarmı  öyrənmək.  osorbriıı  və  onların  əlyazmalarınm  xronoloji  və 
coğrali  əhatəliliyi,  ıınikallığı  və  nadirliyi,  avtoqrafların  bolluğıı  cəhətdən 
əhomiyyətli  bir mənbədir.
Şərqi  i'ürkistan,  orta  əsrbrin  ilkiıı  dövrlərindo  isə Q araxanibr dövlətiniıı 
şərq  rayonları  olmıışdıır.  Arcalm  abidolori  dilinə  göro  uyğur,  ilkiıı  orta  əsıiər 
üçün  türkdillidir.  O  dövrdə  Qaraxanilor  dövlətinin  göstorilən  ərazilərində  tiirk 
dilləıi  işləııirdi.  Qorunııb  saxlamlmış  tək-tək  abidəlor  içərisində,  ııvüur 
əlyazmaları  təxminən  300  nüsxə  müxtəlif kitablar  təşkil  cdir.
Ilaqqında  söhbət  açdığımız  arealın  müsəlman  əlyazma  kitahınm.  xiisusi 
olaraq  tiirk  əlyazmasınm  öyrənilməsi  çox  vacibdir.  (,’iinki,  Orta  Asivanm  ö/.ii- 
nəmoxsus  darva/ası  rolunıı  ovııayan  Şərc|i  Türkistan.  Hindistaıı,  (,'iıı.  Yaxm 
Şərq  mocbniyyətlərinin  qarşılaşdığı  əra/.iyə  çcvrilmişdir.  Uvğıır  və  Orta  Asi- 
yada  işlənən  digor dillərdə  olan  olya/ma  matcriallan  bııııu  avdın  göstərir.  Are-

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
alm ərəbyazılı tiirkdilli  əlyazmaları  Şərqi Türküstan  mədəniyyətində müqayisə 
etsək bir qədər  sonrakı  mərhələni təşkil edir.
X-XII  osrlərdə  onun  ərazisi  etnik  əsası  karluk  türk  qəbilə  ittifaqı  olan 
Q araxanilər  dövlətinin  tərkibinə  daxil  idi.  X  əsrin  axırında  bu  rayoıılarda  İs- 
lam  bərqərar oldu.  O  dövr  üçün  inkişaf ctmiş  iki  Türk  xalqınm  mədəniyyətlori 
şərqdə  uyğur,  qərbdə  isə orta Asiya türkləri  birləşdi.  Birincinin  mərkəzləri  Ba- 
lasaqun  və  Kaşqar,  ikincininki-Sırdərya  üstündə  Ü/.gcnd  idi.  Bu  əra/idə  İran 
dilli  ədəbiyyat  inkişaf  cdir  və  İran  dilləri  tədricən  böyük  təsir  giicü  və  yazı 
imkanları  qazanmağa başladı.
K uçaradan  Şərqdə,  Şərqi  Türkistanm  Şərq hissəsində,  'l’yanşanın  ətəyin- 
də artıq  IX  əsrdə  budizmi  və budizm mədəniyyətini  qəbul  etmiş  Uyğur dövləti 
yerləşirdi.  Öziinün  şifahı  xalq  ədəbiyyatmdan  başqa  burada  budda-tiirk  yazıh 
tərcüm ə  ədəbiyyatı  da  vardı.  XIV  əsrin  sonuna,  Uyğur  və  Qaraxanilər 
dövlətləri  Caqataylar  tərəfindən  zəbt  edilənədək  onlarda  miistəqil  etnik  və 
mədəni  inkişaf  mövcud  olması  haqqmda  m ənbələrdə  m əlum atlar  verilir, 
Caqataylar  bu  dövlətlərin  ərazisində  paytaxtı  Y arkənd  olm aqla  və  sonradan 
Şərq  tarixçiləri  tərəfmdən  “Monqolustan”  adlandırılan  ö/.  dövlətlərini 
qurdular.  Onun bütiin  ərazisində  İslam  hakim  din  oldu.  Daxili  miqrasiya  güc- 
ləndi.  XV  əsrdə  bu  torpaqlarda  valıid  mədəniyyət  və  timumi  adətlər  bərqərar 
oldu.  O ıla  Asiya  ilə  əlaqələr  gücləndi.  M onqolustanın  siyasi  tarixində  uzun 
m üddətli  feodal çəkişm ələri başladı.
Hakim iyyət  XVIII  əsrin  50-ci 
illərində 
Şərqi 
Türkistan  Çinə 
birləşdirildikdən  və  burada  Sintszyan  əyaləti  yarandıqdan  sonra  da  öz  təsirini 
saxiam ış  m üsəlm an  xocalarım n  əlinə  keçdi.  X IX   əsrin  60-70-ci  illərində 
əyaləti  ölkədəki  siyasi  qarışıqlıqdan  istifadə  edən,  əslən  Kokand  xanlığmdan 
olan Yaqub bəy idarə edirdi.
B u  arealm  bizə  gəlib  çatan  abidələri  içərisində  ikisi  daha  qədimdir.  Yu- 
suf  Balasaqunskinin  462/1069-70-ci  ildə  yazdığı  (Çu  çayı  üstündə,  indiki 
Tokm ak  şəhərinin  yaxm lığında)  və  yuxanda  qeyd  etdiyim iz  “Kutadqu  bilik ’ 
poem ası;  birinci  türk  fıloloqu  Mahmud  Kaşqari  466/1073-74-cü  ildə  tərtib 
etdiyi  “Divani  lüğat  it-türk”  (“Türk  dillərinin  lüğəti”)  əsəridir.  Birinci  əsərin 
üç əlyazması qorunub saxlanılmışdı.
M ahm ud  Kaşqari  “Lüğəti”  çərşənbə  25  yanvaı*  1072-ci  ildə  yazmaqa 
başlam ış,  “düzəlişlərdən,  redaktədən,  və  dörd  dəfə  üzünü  köçürdükdən  sonra
10  fevral  1074-cii  ildə  qurtarmışdır.  Öz  əsərini  xəlifəyə  bağışlam aq  tiçün 
m ü əllif  aprel  1075-ci  ildə  əl-Müqadi  xəlifə  elan  olunanda  Bağdada  gəlməli 
idi,  Ə gər  Dimiski  öz  kitabım  müəllifin  avtoqrafından  köçürmiişsə,  həmm 
avtoqraf (məhz  xəlifəyə  bağışlandığma  görə  əla  vəziyyətdə  hazırlanm ış  olan 
bu  nüsxə)  Kaşqarda  yaxud  Şərqi  Türkistanm  başqa  bir  şəhərində  deyıl, 
B ağdadda olmalı  idi.
12
T Ü R K   X A L Q L A R fN IN   K İTA B  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə I İ
Bu  dövı  Şərqi  1 ürkistanm  islam  mədəniyyəti  coğrafıyasına  sürətli 
inteqrasiyası  dövrii  idi.  Heç  təsədüfi  dcyil  ki,  Misirdə,  Qıpçaq  çölündə.  Şərqi 
Türkistanda  Türk  xalqları  lüğətlər  vasitəsi  ilə  özlərini  ifadə  edirdilər. 
Uindistanda  Moğol  mədoniyyoti  dövriində də türk  dilli  lüğətbrin  vazılması  və 
iizünün köçüriilməsi  ənənələri  mövcud  idi.
Əsərlərin  qorunub  saxlamlmış  nüsxələrinə  görə  Şərqi  Türkistan  arcab- 
nın  ərazisində  X Il-XVl  əsrlərdə  yazılmış  əsərlər,  həmçinin  XI-XVl  əsrlərdə 
köçürülmüş  əlya/m alar  yoxdur.  Bu  arealın  əsərləri  əsasən  XI  və  XVIU-XX 
əsrin  başlanğıcına  aiddir.  Qaraxodca şəhərindən olan  Dila Umbulınehdinin  av- 
toqrah 
1909-cu 
ildə 
tərtib 
edilmişdir. 
Yeni 
əlyazmaların 
ü/.ünün 
köçürülməsiniıı  larixi  XVIII-XX əsrin əvvəJIərinə təsadiif edir.
Biitiin  molum  uyğur  əlyazmalannm  tematik  tərkibi  kifayət  qədər  rənga- 
rəngdir.  Tarixi  xronika,  poetik,  dini,  aqroqrafik  əsərlər,  falçılıq,  zovvarların 
marşurutu,  sonətkarların  rəsmləri,  həmçinin  təbabət,  mineralogiya.  ovçııluq; 
dini  və  az  miqdarda  ədəbi-bədii  əsərlər,  İran  dillərindən  torçümələrdə  var. 
Rusiya  Federasiyası  HA  Şərqşünaslıq  İnstitutunda  saxlanılan  Şərqi  Tıirkistan 
tiirk  əlyazmalarınm  tematik  torkibi  məhz  belədir.  Şərqi  Türkistanda  köçiirül- 
ıııiiş  uyğur  və  öz.bək  əlyazmalarmm  iiz.  köçiirənin  yerinə  görə  ilk 
"ixtisaslaşdırılmış"  təsvirini  A.-M.Muqinov  ycrino  yctirilmişdir.  M.IIartmanın 
kolleksiyasmda  həmin  tərkib  cyni  ilə  təkrar  olunur.  133  kitabdan  bir  ııcçəsi 
özbək,  homçiııin  Urumçi  mu/eyinin  toplusunda  74  kitabm  dövrdə  bir  hissosi 
özbək  nüsxələridir.  Araşdırdığımız  arcalın  əlyazmaları  arasında  coğrafi.  kos- 
moqrafik,  filoloji  (lcksikoqrafiya,  qramatika,  məktııb  niimunələri  məcmuosi) 
ensiklopcdiyalar,  biblioqrafıyalar  şairlərin  antalogiyası,  aktlar  və  rəsmi 
yazışmalar,  riyaziyyat əsərləri,  hərbi və dərs vəsaitləri  çox  a/.dır.
Repcrtuarda  poeziyanı  aşağıdaki  müəllifiərin  əsərləri  təmsil  cdir.  Zəlili- 
ııin 
(XVII-XVm 
əsrlər,  Yarkənd)  və  onun  müasiri  Nəbatinin  (Ilolan)  pocma- 
lan;  lirşiniıı 
(XVIII 
əsr,  Kaşğar),  Məhəmınəd  Sadiq  Kaşqariııin  (XVIII  əsıin 
sonu  XIX  əsrin  I  yarısı),  Nizannin  (1770-1849  Kaşqar),  Qəribiııiıı  ( 1841 -ci 
ildo  o,  32  m üxtəlif sənəl  sahibinin  mübahisəsi  haqqında  “Kitab-qərib'’  (“Oca- 
iblər  haqqında  kilab’’) pocmasını  yazmışdır,  Ziyainin  (XIX  əsr)  Bilal  Nazimin 
(1824-1899,  Gülcə).  Molla  Şairin 
(XIX 
əsr.  IJc  turl'an),  Məhomməd  Salih 
Yarkendinin  (1866-ci  ildə  onun  60  yaşı  olaııda  Xan-Xocam  padişahın  şərəfimə 
“Risaləyi-məktub”  (“Əsər-məktub”) pocmasını  yazmışdır.
Agioqrafik  əsərlər  XVIII  əsrin  sonu  -   XIX  əsrin  əvvəllərində  yazılmış 
14  məcmuədə  toplanmışdır.  Onlar  peyğəmbərin,  I ’atimənin,  “mağara  dostları- 
nın”,  “doğranmış  dörd  imamın”,  imatnlar  /e y n   Əl-Abidin,  Məhəmməd  Baki- 
riıı,  Cəfər  Sadiqin,  Zəbihiıı,  Miihaşirin,  Əbul  Kcys  Ilicazinin,  Aftahin,  Yusu- 
fun,  Ilakim   atanın,  Obu  Nəsr  Samaninin,  Əbul  l'əttahın.  Bahəddinin,  Nııman 
b.  Sabihin,  Setuk  Boqra  xanın  və  başqalarınm  torciimeyi-halmı,  tə.şkil  edir.
13

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Sənətkarların  ənənəiəri  (dəm irçibr,  bənnalar,  toxucular,  çəkməçilor, 
qəssablar,  ticarətçib r  və  s.)  haqqında  əlyazmalarda  hər  bir  sənətin  meydana 
gəlməsi  barədə  rəv ay ətb r  damşır,  sənətlərin  hər  birində  yüksok  tutulan  pir- 
m üəllim lər häqqında qısa m əlumat verilir.
Təbabət  haqqm da  əlyazmaları  arasmda  xaiq  təbabəti  ü/ro  anonim 
əsərlər  daha  çoxdur.  Burada  qiymətli  daşlar,  onların  çıxarıldığı  ycrlor  vo 
qiym ətbri  təsvir  c d ib n   nadir  bir  əsər  “Cavahirnamə”  ("Qiymətli  daşlar 
haqqında  kitab")  vardır.  Ovçuluq  (XIX  əsr)  marşrutları  haqqında  tok-tək 
əsərlər  var.  Məlik,  Şahqərib,  Yusif  və  Əlıməd,  Hurlıq  haqqında  otsanolər,
S.F.Oldenburqun  xahişi  ilə  1909-cu  ildə  yazılmış  uyğur mahm  və  nağıllarınm 
toplusu da burada ö zb rin ə yer almışlar.
O rta  Asiyada  populyar  olan  fars-tacik  tarixi  əsəriəriıı  XVIU-XIX 
əsrlərdə  hakim  dairələrin  tanmmış  şəxsbrinin  yaxud  əyanlarm  təşəbbüsü  ilə 
üzü  köçürülmüşdür.  Bunlar:  “Tarixi  xəzanəçi”  (“Xəzanəçinin  tarixi”)-“'I’arixi 
Benakəti”  (“Benakətinin  tarixi”,  XIV  əsr)  əsərinin  tərcümosi  1117/1706-cı 
ildə  yerinə  yetirilmişdir;  Mirhondun  (XV  əsr)  “Raüzət  os-səia”  (“Sevinc  ba- 
ğı”)  əsərinin  I  cildi  1150/1737-ci  ildə  M ir  Fazil  tərofındon  tərcümo  edilib; 
M əhəmm əd  Haydarm  (XVI  əsr)  “Tarixi-Rəşidi”  (“ Rəşidin  tarixi” )  əsorinin  iiç 
tərcüməsi:  Biri  -  1160/1747-ci  ildə  naməlum  tərcüməçi  torofindon,  digori- 
1253/1837-38-ci  ildə  M əhəmməd  Niyaz  tərəfindən,  üçüncüsü  -  1265/1849-cu 
ilə qəcbr M əhəmməd  Sadiq Kaşqari tərəfmdən  icra olunmuşdur.
Ədəbi  ə sərb r  də  tərcümə  olunurdu:  “K əlib   vo  Dimİnə”,  “Daıabnamə” 
(“Dara  haqqtnda  kitab”)  moemuələri,  “Kırk  tuti”  (“Qırx  tutuquşu”)  nağılı, 
Firdovsinin  “Şahnam ə” ,  Caminin  “Y usif və  Züleyxa”  poemaları  və  s.  Misal 
göstərm ək o la r .
Şərhlərə  çox  az  hallarda rast  gəlmək  olur.  O nların birini  -   özbək  Babu- 
run “M übayyin” (“İzah edən”) etik poemasına Əbül-baki Aksunun  üyğur şərhi 
əlyazmasını  misal  göstərm ək olar.  Tərtib  olunduğu vaxt məlum   deyil,  Urumçi 
muzeyindo əlyazması  saxlamhr.
Şərqi  Türkistan  əlyazmaları  bu  arealın  m üxtəlif şəhərbrində  və  yaşayış 
yerlərində  yaradılmış  vo  üzü  köçürülmüşdür.  Kaşğarda,  Hotonda,  Yarkənddə, 
Aksuda,  Qaradaşda,  Yangixisarda,  Tüküzkənddə,  Fuskamada,  Təşimlikdə  v. 
b.  Ə lyazm aların  üzünü  m üxtəlif xəttatlar  köçürülm üş,  ancaq  onlarm   arasmda 
elələri  də  var  ki,  bir  neçə  kitabın  tətibatçısı  olm uşdu  (ikidən  dördədək): 
M əhəm m əd  Y usif xoca  (4  kitabın),  M əhəmməd  Yaqub  (3),  Əyyub  axund  və 
Əbul  M öm in  axund  (3),  Əhməd  Mişkin  Gəday  (2),  Turduş  m olla  (2)  Zakir 
iman A ksun (2) və  s.
R usiya Federasiyası EA  Şərqşünaslıq İnstitutu türk əlyazm alartm n təsvı- 
ri  zam anı  diqqəti  cəlb  edir ki,  Şərqi  Türkistandaıı  olan  uyğur  və  özbək  əlyaz- 
m alannın  çoxu  adi  və  müqayisədə  nadir  həndəsi  basm anaxişh  (qızil  suyuna
14
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   KİTAI3  V Ə   K İTA BX A N A   M Ə D Ə N İY Y ;)T İ
çokilmomiş)  tünd-palıdı  kobud  dəriyo  bükülmüş  karton  cildlərdodir.  kağız 
qalın,  kobud,  bozıımtul,  üziino  Iazımınca  işlənməmiş  liflor  çıxır.  xott  iridir. 
soliqosizdir,  clo  bil  motn  təlosik,  pis  yonulmuş qolomlo yazılmışdır.
E b   əlyazmalar  da  var  ki,  Orta  Asiya  nümunəli,  daha  nazik.  parıldayan. 
açıq  kağ ı/a  yazılmışdır.  Belo  olyazmalarm  hamısı  tərtibatı  baxımındaıı  Orta 
Asiya  niimunosinə  yaxındır.  Lakin  bu  cür  nüsxolorin  sayı  azdır  vo  adoton 
poctik,  ədobi-bədii,  bəziləri  diııi  vo tərciimə osərloridir.
Şorqi  Tiirkistan  şəhorlərinin  yerli  hakimlərinin  saraylarında  şoxsi  kitab- 
xanaları  loaliyyot  göstərirdi.  “Tarixi  Roşidi”  əsorinin  tərcümoçisi  MoJıommod 
Niyazın  molumatına  göro  XIX  əsrin  30-40-cı  illərindo  Xotan  lıökmdarı 
Məhomməd  Əziz  -  Vanqın  bclə  kitabxanası  foaliyyot  göstorirdi.  Orada 
tortibatına  vo  qorunub  saxlanmasına  göro  diqqoti  colb  edən  nadir  olyazmalan 
saxianüırdı.
Uyğur  olyazmaları  Sankt-Peterburqda  (Rusiya  Fedcrasiyası  l;,A  Şorqşü- 
naslıq  İnstitutu),  Daşkonddə  (Özbəkistan  EA  Şorqşünaslıq  İnstitutıı).  iri  xarici 
kitab  saxlayıcüarında  mühafizo  edilir.  Urumçi  və  Berlin  (M.IIarlmamn  kol- 
leksiyası)  muzeylorində  onlardan  ibarot  kolleksiyalar  nümayiş  etdirilir. 
NT.Pelrovski,  Y.Y.Lıitşa  (onlarm  ikisi  do  Şorqi  Tiirkistanda  konsıılhıqda.  li- 
carot  tnissiyalarmda  vo  s.  işlomişlor).  S.F.Okienburq  uyğur  dilindo  ixtisaslaş- 
mış  ııyğıır olyazmalarını  toplamaqla moşğul  o lm uşlar.
Şərqi  i ’ürkiistan  ərazisindo  kitab  vo  kitabxana  modoııiyyotinin  miikom- 
mol  bir  monzorosini  yaratmaq  son  doroco  çotindir.  Buını  aşağıdakı  problemlor 
sociyyobııdirir.
1.  Şorqi  Türküstan  arealı  tarix  boyu  miirəkkob  geosiyasi  məntoqo  ol- 
ınıış,  ardı  kəsilmoyən  nuiharibəlor  kitab  sərvotiniıı  və  kitabxaıuı  modoniyvoti- 
nin  dağümasına  səbob olmuşdur.
2.  Şorqi  i ’iirküstan  islam  vo  buddist  modəniyyotlorinin  qovşağmda  oldıı- 
ğuııdan  tiirk  xalqlarının  bütün  dinlərə  vo  millotloro  toleyrantlığı  digor  toroldon 
evniylo  qarşılanmamış,  tiirk  ya/.ılı  abidolori  yanğınlara,  qarotloro,  bir  sııa  lıal- 
larda  vandali/mo  b e b  moruz qalımşdır.
3.  Orta  əsr  tiirk  olyazma  kitablarınm  böyüık  bir  hissosindo  no  zaınaıı  vo 
haratia  yazüınası  hat]qında  qcydlor  yoxdur.  Bu  ııöv  olyazma  niisxolori  hazırtla 
dünyanm  nnixtəlif kitabxanalarında  saxlanılır.  Bu  nüsxolərin  Şort|i  Tiirküstan 
arealma  aid  olnıası  lıaqtjinda  Iıeç  bir todqiqatçı  qoti  likiryiirüdo  bilmir.
4.  i ’iirk  xalqları,  clocə  do  Şorqi  Türkiistanda  erkon  orta  osrlərdoıı  iıısan- 
larııı  diinyavilik  idcyalan  onları  daim  qonşıı  xalqlarm  dillorino  maraq  yaradır. 
alim  vo  ziyalüar  iki  və  va  üç  dıidə  yazıb  oxıımaq  vordişlorino  yivolonmiştlilor. 
Şərt|i  i  urküstanda  türk  dili  ilo  yaııaşı  çin,  orob  vo  hətta  fars  dilindo  va/ıb 
oxııyan  ziyaılar  olnuışdur.  Bıı  xüsusiyyot  tlə  tiirk  dilli  əlya/malarm  kiitləsino 
tosir göstərmoyo  bilmə/di.
15