67
X Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B
v ə
K İT A B X A N A M Ə D Ə N İ V v a ri
N öhayət,
üçiincü
m ərhəte altı k la ssik o rəb
xəttlərinin- “altıhğın (sunmv
d ə y ifJirü m ə si. uyğurılaşdı-nlm ası
ilə
o la q ə d a rd ır.
X alqların öz cstetik mevf
bə^ii zövqü əsas göttfrölərək, milli xətt tislııbu yaradılır vo inkişat'
e t d i r i l i r d i "
Bu m ərh ələd ə əJyazm a
nəinld dil və
y az ı
cəhətdon,
hom
do xəttatlıq
f0rnıasj
iləseçilirdi. Götürək mühəkkək, reyhan, nəsx, suls, tauki- və rika adlatıan
orəb
vətt
altılığmı.,
Fars
dilli
ərəb
yazıJı ədəbi nümunolərdə türk və lars xəttatiar
ərəb xətt nümunəlorim kombinə edərək yeni xott niimunoiəri yaradırdılar ki
bu
sah ə d ə
Təbriz sənətkarları xeyli fərqionmişdilor. Yuxarıda gösiərilən
əro b
xətt iislublan bazasmda yaradılmış xətt üslubları içərisindo üçünii: təlik-bəzi
lıalla rd a
Tärkiyədə onu divani adlatıdırırlar. nostəlik
və
şikostə (şikosteyi təHk
və şikəsteyi tıəstəlik onun fonnalandır) iislubkınnı ayrıca qe-yd etmək
lazımd'r.
Özünün zərifliyi, estetik gözəlliyi, axıcılığı ilo vcriloıı nəstəlik xətt
üsi’i'a XIV əsrin sonlarından başlayaraq islam dünyasmın bodii yazı ustaları
t^rəfindən geniş istifadə olunmağa başlayır. Bu xotl üsulunu Azərbavcan
sənətkarları tətbiq və inkişaf etditmiş, tiirk diili vo fars dilli əlyazmalarıııda
geniş istifadə olunmuşdur.
XƏTT VƏ XÜTT (JSLHBl ARI
İslam m ilk əsrlərindo əcəm adlandırılaıı cjeyri oroblər tobii ki, ərəb yazısı
ilə birlikdə öz yaramşma və inkişalma görə sırl’ orob xotl iislubunu da qəbul
etmişlor. İbn Nədim “Əl-Fihristə” osərindo m əlum at vcrir ki. əcəmlər Quramn
iizünii köçürərkən özlərinin firamuz (görünür, piram uz, voni, sadə, yüngül)
xott üslubundan istifadə etmişlor. Təəssüf ki, İbn Nodimin bu məlumatmdan
başqa həmin xətt iisJubu haqqında digər molumatımız yoxdur. Çünki, o,
üslubun təsvirini verməmiş, nümunəsi isə dövriim ü/ə golib çatmamışdır. Ona
görə də XX əsrin 60-70-ci illərinin tədqiqatlarında bu xətt üslubunun
yaranması və qrafık əsasları barədo meydana golmiş fərziyyələr abstrakt.
spekulyativ və real osası olmayan lİkirlordir. (215. s. 336)
Keçən əsrin axırlarından orəb poleoqrafıyası todqiqatçıiarı arasmda belə
fıkir yaranmışdır ki, ərəb ədobiyyatında ilk vaxtlarda funksiona! vəzifələrdan
asılı olaraq bir-biri ilə yanaşı (hər biri öz yolu ilə) iki yazı növü meydana
golib, inkişaf etmişdir. Sonradan kufı
adı qazam nış birinci tip - xarici
göriinüşü küncJü və diizxəttli hərflərlo yazılan qrafık quruluşu özünds
birləşdirmişdir. Bu xarici göriiniiş təkcə hərflərin form asm dan deyil, həm d?
onlann öz aralarmda birloşmə vasitəsindən do asılı idi. İkinci növ -
əyrixattli,
yumru və kursiv formaJı hərflərlə yazıJan yazıları ohatə edirdi. Bu tipin adı
sonradan nəsxi adlandırılmışdı.
68
l İ HK W l Q l.A K İ.M N Kİ I AB VƏ KİTABXANA MƏDƏNİV V Ə I İ
( iösi.ırmək la/m ulır ki, uıxarıda qeyd oluııaıı tcrnıinlorin lıər biri lərdı
\əlt iisulu əsasııula mcytlana şolmişdir. Ila/ırda nuitəxəssislərin ço \u K*lə bir
ın>qtc>i-nə/ərə (ycrli ənənələrlə iist-iistə düşəıı) mcyllidirlər ki. luı iki
dü/xəttli \ə əMİxəttli Ibrma ilkiıı kökləri və yaranması ctibarı ilə eynidir.
Aııcaq ömərilər dö\riiııün ovvəliıulə (VII əsrin 40-cı illəri) istiladədə olan
xəiıləriıı lərtliləşınəsi ba.şhıyır. Mıı. .xətlləriıı llınksional istifadəsinin dəqiq
nuiəwən ('lunınasmdan iıəli gəlirdi. lləmin proscs soııradaıı iki tip əsasmda
\a /ı üslublarımıı bir-biriıuləıı lərqlənməsinə gətirib çıxartdı.
llicri tarıxiııin 1 əsrində ( VII-VIII əsrlər ) ərəb bölgə idarəçiliyinin
ləalisyəti ilə əlaqədar Misirdə əklə cdilıniş ço.xlıı sayda maraqlı sənədlər bu
luiqtcyi-nə/.əri
möhkəmləndirir.
İlkin
sənodlər 22/643-cü
il
tari.xdə
ya/ılmışdır. Şiibhəsi/ ki, bu sənədləri ərəblər ya/.mışlar. (,'üııki. göstərilən
dövıxlə bölgələrdo ərəb qrafikasını aııcaq orəblər bılirdi. Bu sənədlər göstərir
ki. lıərllərin ölçiiləri vo kiincvariliyi ilə seçilən müxləlif xəttlor valinin rəsmi
hcsabatlannda. ya/ışmalarında, vergilərin miqdarını bildirəıı rcyestrlərdə.
oıılarm \ ığılınası /aınanı tərtib cdilən siyalularda istifadə olımmuşdıır.
Maraqlıdır ki, biriııci iki səııəd daha iri və kiincvari xəttlərlə. axırıııcı iki
sənətl isə kiçik. ktırsi\' xəitlərlə ya/ılmışdır. Ya/.ının tipi dcməvə əsas vcrir ki,
Inı xətılər Mokkə-Məditıo və Kıılə-Bəsrə təcrübəsi ilə əlacıədardır.
t)ıta əsrlər miisəlman ənəııəsi ya/.ının meydana gəlməsinə ilahi hadisə
kinn baxırdı və bu səbəbdən də Quranm əl ilə ya/.ıldığmı inkar cdərok, oıuın
Vləlıəmməd peyğəmbərə Allah tərəfındən göndərildiyini. ləbii ki. ilahi
tərəlindən ya/.ıldığını iddia cdinii. Ovvəlki Quranların ya/ıldığı kııli xəlti
dördiincii xolifə 01 i ibn Obu ialib torəfındən təkmilləşdirilmişdir. Digor xott
iislubları kufı xottinin osasında yaramb inkişaf ctmiş və gctdikcə təkmiüəş-
mışlər.
Bcləliklə, kulidon yaranmış xəttlordon istifadə etmək ənəııəsi yaramrdı.
Bclə və/.iyyət diııi nöqteyi-nə/ərdon də Quranın iizüııii köçiirərkən kursiv
icxnikadaıı islifadə etməyə iıııkan yaradırdı. Miisəlman Şər([ində sö/ə və
>a/ıya belə nıistik baxış Qııranın ya/.ılma.sı prosesiiıin ü/ündən doğurdu. Bu,
i'ünahlann bağışlaımıasma apanın savab bir əmoldir.
(,)əbnI oJunmuş və geniş yayılmış likrə görə, belə lıcsab edilir ki. ərəb
ya/ısmı Obıı Oli Məlıəınməd b. Oli b. Mukla (272-3?.X/XX(ı-940) islahat yolıı
ilə dəyişılirmişdir. (). Abbasilər dövriiıulə iiç xəlifəııin və/.iri oiımış. kııfı
iislubu əsasmda al(ı məşiıur klassik xətt, mühəkkək, sııls. rika, nəsx. laııki və
rcyhaııi \^1
1
üslublarını miiəyyən ctmişdi. Sonralar İbn Muklanııı sisleıııim
olınavan xəllat. ləqəbi İbıı Bavvab (1031-ci iidə vəfat etnıişdir.) olaıı Oli
lv llilal )cniləşdirilınişdi. (). Siıa/ şəiıərındəki ınə.şlmr ümtımi kitabxaııada
!əıuişdir.Sonralar axjviııcı Abbasi hakiıııinin xəttalı olnıu.ş Yaqul Mııstasimi
((>•!<) o;>(ı/| ?.4.M 2()K) bu xəlt iislubıımı tam miikəmməlləşdirnü.ştlir.
69
jhn Muklanın sistcmi ciddi proporsionaldır və aydm riyazi xaraktc,-
dnsıvır.
Oıuııı osasmı kvadratın içərisinə çəkılmış daırə beşguşə dıametri olii'
olan dairəvə çəkilmiş iki ronıb təşkil edır. Modulu
qələmı bır dətə basmaqla
qo\u!an romb görünüşlü nöqtədir.
. . . .
.. , ,-«■ •
BeWiklə. bütün hərflorin yazılışı nöqtələrm say muxtohrlıyı lornıasuıı
alıı- Bütün lıərHər dairənin diametri olan və^ nöqtələnn sayına dəqiq
bərabərləsən əlifin hündürlüyünə uygun gəlməlidir. Bu sıstemdə hərflor
nöqlələrin ətrafla nisbəti sonunda ölçülürdü. Nəticədə bütıin altı xətt üslubu
bir-biri ilə daim dəqiq proporsiyada olan hərflərin birləşməsi i!ə ifadə
olunurdıı.
Hərflər üçiin dairənin diametri hər xətt üslubunda m iixtəlif idj. Məsələn.
dairənin diamctri, yəni əlif mühəkkək xəttində səkkiz, suls xəttindo yeddi:
tauki xəttindo altı nöqtəyə bərabərdir. Cim, əyn və onlara oxşar olan hərflərin
dəyirmi hissəsi ətrafm yarı hissəsinə uyğun olmalıdır. M əsələn, bu hissə
miihokkok iislubunda doqquz, suls üslubunda on yarım, tauki iislubunda isə on
bir nöqtəyə bərabərdir. Mərkəzi hissəsi böyük uzunluga nıalik olan ba, ta, sa.
horfləri müvafiq dairənin daha böyük sahəsində uyğun yazılır. Ba hərfınin
u/.unlıığu miihəkkəklə yeddi, sulsda altı, taukidə beş nöqtəyə bərabərdir. Uzun
ortalı hərilərin lıündürlüyü bir nöqtəyə borabər ohnalıdır. Uyğun dairəyə
çəkilmiş kvadrat lam və kaf hərflərinin həıxı formasmı. həm də böyiiklüyünü
nıüəyyən cdir. İki diametrin kəsişməsindən əm əb gəlmiş, daxilinə çəkilmiş
iiçbucaqlının borabər küncləri dal hərfınin formasını, həmçiniıı kaf, mim və
vav horflərinin tac xarakterlərini müəyyən
edir.
Dairəyə
çəkilmiş
bcşbucaqlının torəflori ra və vav hərflərinin alt hissəsinin formasmı vo
böyükiüyiinü, homçinin cim və ona oxşar hərflərin tacını göstərir.
Qeyd etmək lazımdır ki, ərəb qrafıkasında hər bir h ərf adətən, səth
yaxud modət adtanan düz (üfiqi yaxud şaquli) və daıır yaxud dairə adlanan
əyri xəttdən ibarətdir. Altıhq xəttləri bir-birindən təkcə hərflərdə olan
nöqtolərin sayı ilo deyil, həm də göstərilən bu tiplərin yazılışı ilə də fərqlənir.
Bııııdan başqa xətt üslublarım bir-birindən sözdə hərflərin birləşdinnə
xüsusiyyətləri, cəld yazı və kursiv xəttlərində isə öz aralarında birbşmiş
sözloıiıı xaraktcrİ və sayıdır, Bədii yazı sənətkarhğı üzro bütün ərəb və qeyri
əıəb yazılı abidəlorindo altılığın nəsx və suls üslublarından başqa mühəkkək-
tcyhani və tauki- rika cütlükləri də seçilir.Birinci və ikinci komponentlərin
lərqı ancaq nöqtolorin say proporsiyasmdadır. Hər iki cütlükdə düzxəttli və
əyrixəttli elemcntlər eynidir. Doğrudur, bu üslublarla yazı vaxtı müəyyon
ça aıldi, kənara çıxma halları baş verir. Bu kənara çıxm alaıı ərəb yazı xəttinin
xiisusıyyətınə və xəttatların fərdiyyətino bağlamaq lazımdır.
Orəb monşəh xottlorin ilkin inkişafindan danışarkən, qeyd olumrtahdır
ı. a tı ıq yazı üslublarının (mühəkkok istisna olunmaqla) dəyirmi və
əyrixəttü
v a i n i A R I N I N
K
İ T A
B
V Ə K İ T A B X A N A M Ə D Ə N İ Y Y
Ə
^
70
t ü r k
X A L Q L A R IN IN K İTAB V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə Iİ
formalarda gündəlik həvata gcniş tətbiq olunmasmda ərəb yazısı Tiirk
xəttatlarına borcludur. Sonralar Quranın iizü köçüriilən zaman bu təcriibədən
geniş istifadə edilmişdir. Bununla b eb . düzxəttli vo küncvari xəttbrin yazıda
qanuniləşdirilməsi barədə
ilahiyyatçılarm dəfələrb ctdikiəri tələb kcçərli
olınadı. Onlar əsaslaııırdılar ki, ilk Quranlar bu xəttlərb yazıklığındaıı həmiıı
təcrübə qanuniləşməlidir. İlahiyyatçıların bu nıəğlubiyyəti xətt tislublarının
inkişafına və təkmilloşdirilməsinə gcniş mcydan açdı. Əgər qcyd olunan xətlər
qanunlaşdırılsaydı, inkişaf vo modifikasiya prosesi baş vcrməzdi. Bu tələb
Quran mətinlərinin kodlaşdırıhnasından, onun oxunuşunun qanııniləşdiril-
məsindotı sonra iroli sürülmüşdiir. Qcyd edok ki, haztrda bizə məlum olan ən
ilkin Quran nüsxəsi kursiv xətti ilə 427/1036-cı ildə yazılmışdır.
Ayrı-ayrı hərflərin öz aralarmda dəqiq proporsia sistemi, onların lıər
birində diizxotli vo oyri xətli elementlərin və hissəbrin müəyyən qanuna
uyğunluğu, sözdəki yerindən asılı olaraq onların birləşdirilməsi texnikası
VIII-IX əsrbrdə Abbasi xəlifələrinin sarayında kalliqraflartn və karğiizar-
katibbrin iiç nəsli tərəfindən işbnm iş hazırlanmış və buna görə də bütün
altıhq xətt sistemi "İraq'’ sistcmi adlandırtlmışdır. ilk baxışdan göriinə bilərdi
ki, bu sistem yaztda elə bir unifikasiyaya gətirib çıxaracaq ki. həmin xətt
üslııblari o zamanki ərəb nıiisəlman dünyastmn bütiin əy ab tb rin d ə cvni
qaydada tətbiq oiunacaqdır.
Lakin b e b olmadı. Sözsüz ki, İbn Muklanm islahatının kökiiııdə bu
məqsəd dururdu. Ahnmadı ona görə ki, islannn mərkəzindən uzaqda yaşayıb
işbyən çox sayiı xəttatlar və katibbr ərəb yazısmın dəqiq yazı tcxnikası
qaydalarına psixoloji baxımdan özbrinin yerli xüsusiyyətbrini olavə etməyə
başladtlar. Onlar sistcmin əsasına toxunmadan onıın göriinüşünü bir qədər
(bəzon gözə çarpmayan dərəcədə) dəyişir, ona elə regional, sonradan milli
cizgilor əlavə edirdilər ki, indiki dövrdə həm in cizgibr bıı və ya digər
olyazmanın harada vo no zaman yaztldığtnı müoyyənbşdirməyə imkan versin.
Xəttbrin tarixi göslərir ki, onlar daim hərəkətdə olmuşlar. X əttb r konkret
dövrün sosial, mədəni və siyasi şəraitindən asılı olaraq dainı inkşaf etmiş,
dəyişmiş, dəqiqləşmiş və miikəm molbşmişbr. Proses başqa cür gcdo
bilməzdi, çiinki yazı ustalarmm hor nəsli ictimai inkişafm onların qaışıstnda
qoyduğu tələblərə öz mövqelərindən cavab verirdi. Çoxsaylı xəttatların və
siravi katiblərin təcriibəsi bədii yazt ustaları tərəfindon inkar edilmir, oksiııə,
kifayət qədər nəzəro alınır və istifado olunurdu. Xronoloji qaydada yerləşən
kalliqraf ustalığma dair çox saylı əsərlərdə əks olunan məsləhət və əlavələrin
sadə müqayisəsi yuxarıda deyibnləri əyani şəkildə əks ctdirir.
Bu sobəbbrdəndir ki, biz kalliqrafik
xəttə işarələr sistcminin
proporsional
reqlamentləşdirilməsi,
iimumi
istiladəyə
daha
uyğun
slandartlaşdırılmış. konkrct tarixi şoraitdə yazının praktik forması kimi
71
rÜRK vA I ,OLARtNIN KİTAB VƏ H T A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
baxırıq. Mütoxossislər
36 ayrı-ayrı xətt növü müəyyən etinişlər. Aşağıda biz
onlardan boziləri: birincisi, yazı ustalan arasmda gem ş yayılm ış vo poptılyar
olan; ikinci, hər bir profısional xəttat üçün vacib olan, dəqiq müəyyən
oluıımuş xottə müxtəlif kitabların eyni raüvəffəqiyyətlə üzlərini köçürtnoyo
imkan vcron'üslublardan bəhs edəcəyik. Qeyd edək ki, İslanım qəbul
olu nm asm dan
sonra yayılmış ərəb mənşəli xətt
f o r m a l a ı ı
ılk vaxtlaıda türk və
fars ustaları torafındon iraq məktəbində hazırlanmış qaydalara tam uyğun
Ibrınada
istifadə edilmişdilər. Lakin, IX əsrin sonu - X
osr do
ya/.ılnuş Quran
ntisxələri, XI- XII əsrlərin dünyavi əsərlərinin əlyazmaları göstərir ki, sonralar
hənıin yazı ustaları yerli mədəni ənənələrin və estetik baxışların təsiri
altında
sözdə hərflərin yerindən və birləşməsindən asılı olaraq onların
l o r m a s m ı
vo
yazılışını müəyyən qədər transformasiya edərək həmin xəttlərə bir sıra
yeniliklər gətirmişlər. Xəttatlıq ustalığımn nəzəriyyəçiləri yeniliklərə dərhal
reaksiya verərək xəttin adma irani ( iranca) sözünü əlavə ctmişlər. Bu proses
orta əsrlordo İranda, xüsusilə də Azərbaycanda işlonon ərəb xəttlərinin
istisnasız hamısmı əhatə ctmişdir. Aşağıda bu barədə danışılacaq.
KUFIX ƏTT USLUBU
Artıq qeyd olunduğu kimi bu termin Kufə şəhərinin adı ilə bağhdır və
ayrıca işlənən xüsusi xətt formasına aiddir. Çünki bu xətt həm in şəhərdə
iııkişal edıb formalaşmışdır. VIII əsriıı ortalarından başlayaraq kufı xoU
üslubunun ro!u ancaq Quramn üzünün köçürülmosi olmuş, künclü və
düzxəttli, aydın nizamnamə xarakterlı yazı növü hesab edılmişdir. Sonralar bu
yazı növü öz inkişafından qalmış, kufınin də tətbiqində dəyişikliklər baş
vermışdır. Onun istifadə əhatəsi çox daralmış, artıq XII əsrdə Suriya - İrak -
Iran rcgionlarmda Quranlann üzünün köçürülroəsində onun yerini kursiv və
əyıi xottli (muhəkkək, reyhan, süls, nosx) xətt üslubları tutmuşdur. Yalmz
ərəb dünyasının uzaq qərb rayonları olan Məqrib və M ərakeşdə kufınin əsas
pn sıyası
IV əsrə qədor qalmışdır. Ancaq o, istifadədən tarnamilə
çıxmanuş ıı.
undan başqa həmin xətt növü müsəlman naxışlarınm əsas
cızgıı ərındən olmuşdur. Xətt əhəmiyyətli dərəcədə stilləşdirilmişdir. Bir
«rə əıı ona e oratıv element əlavə olunmuş, hər'fləri m üxtəlif görünüşlü
cjc.nçələr, gullər yə yarpaqlar fonunda təqdim olunmuşdu. Çiçəklənən kufı adı
'
a n ,^leyr ^ S ^ i ş d i r , digər tərəfdən, onda yazının həndəsi əsaslannı
uM hnısdı^M ^VrV
q
yazıhşmı küncvari və düzxəttli
g
Ä
J t S
f T * ,h ! * * * * * , binaiann tikintisində bszək-nax.ş
" S l s
f 3 °h
^
" ^ y y j ş i f o r i b e b kufini m * ili,
ın.uısırbr ,,n k.,l.y, tanna (“ükinti kufisi”) adland.r.riar
72
T Ü R K X A L Q L A R IN IN KİTAB VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Bundan başqa, qəbirüstii epilafiyaların, sikkələrin. şəxsi və dövlot
möhiirlərinin tərtibatında həmin yazıdan istifadə olunurdu. XV osrə qodor
kufıdəıı basmalı, əsəıiərin adlannda, fəsil və başlıqlar yazmaq üçiin istifadə
olunmuşdur. Quranın 198 / 813 -cü ildə yazılmış bir fraqmenti. onun axırıncı
hissosi bizə gəlib çatmışdır. Bu, kufı xətti ilə üzii köçürülmüş ən qədim Quran
fraqmcntidir. Ciüman cdiıiər ki, o, Abbasi xəlifəsi Ə1 - Məmurı iiçiin tərlib
olunmuşdur. Kitabxanalarda toplanmış zəugin material IX-X əsrbrdə Quramn
üzünün köçürülməsində işlənən İran kufisinin inkişafı barədə kifayət qədər
dəqiq bsəvvtir yaradır. Qcyd edək ki, Quranm mövcud olan m üxtəlif əlyazma
nüsxəJərinin xətt üslubları biitiin mlisəlman xalqlarınm, o cümlədən, türk
xalqlarımn nailiyyəti və müvəffəqiyyəti kimi qeyd olunmahdır.
MİJHƏKKƏK XƏTTİ
İbn Nədimin ‘’Kitab Əl-Fihrist” də Quramn üziinün köçiirülməsindo
istifadə olunan xəttlər içərisində mülıəkkə xətt növünün də olduğunu göstərir.
Elə həmin miiəllif qeyd edir ki, bu xətt üslubu A bbasibrin hakimiyyətinin
başlanğıcmda (VIII əsrin ikinci yarısı) formalaşmış və iraki adını ahnışdır.
Xəttatlar arasmda populyar olduğundan, bəzən ona vərraki də dcmişlər.
Bıı iislubda əyrixəttli elemcntlər düzxəttlilərə nisbətən mətnin üçdə
bırini təşkil cdirdi. Mühəkkək iri xəttlər qrupuna daxil olduğundan, böyük
forınatlı Quranların üzü köçüriilərkən işlədilirdi. Orta əsr m üəllifbri belə
hcsab edirdilət' ki, mühəkkəkdə hərflər ən mükəmməl formada yazılır. XIV
əsr xəttatı Abdallah Seyrafiyə görə altılıqda bu üslub daha düzxəttlidir və
başqalarına nisbətən kufiyə daha yaxındır. Əlyazma mətninə (Quran, hədislər
toplusu, Əlinin kəlamları) nizami vahidlik, dəqiqlik, aydınlıq və təmtəraq
verən qrafika tələb olunduğu hallarda diqqətlə yazılmış mühəkkək tətbiq
edilirdi. Hesab ediliıdi ki, bu xətt tiçün qələmin ucu uzunluğuna görə ölçüsü
orta, suls üçiin olandan daha nazik olmalı, yüngülcə çəp kəsilməlidir. Ucluğun
(dilin) uzunluğu orta barmağm dırnağıııa uyğun gəlməlidir. Burada qcyd edək
ki, qəbrnin yonulmasında, onun uzunu və cni, qalmhğı, nazikliyi. dilin sağ və
sol tərəllərinin nisbətİ və s. hər bir xətt üçün müxtəlil olurdu. Ancaq bıı
qaydalara boləd olunmuş lıəm ərəb, həm də digər traktatlarda sonuncular bu
və ya digər xəttin m üxtəlif mütənasibliyindən çıxış cdilərək mətn
Ibımaİaşdırıhrdı. Bıı ci'ır fərqliliyi bclə izah ctmək olar ki, əvvəla müəlliflər
başqa-başqa m əktəbbrin, o cümlədən milli ə y a b tb rin niimayəndələri idilər.
İkincisi, onlar m üxtəlif vaxtlarda yazıb yaratmışlar. Xəttlər təkmilləşdikcə
qoləmin forması da təkmilləşirdi. İJçüncüsii, çoxu bədii yazı ustalıqı ilə
tanmmış mtiəllifiər özlərinin zəngin çoxillik təcrübəsini bir-biri ilə bölüşiir-
dülər. Müqayisə iiçiin: XIV-XVII əsrbrin müxtəlif xəttatları tamamilə əksiııə
73
v . m t A R I N ' "
V 3 KİTABXANA M Ə D O N İY V Ə T İ
dcviulil.'1'- tı.^l.^niıı ııcu düz knsilməlidir, çspülik 45 dəraca ( m t o r r a i) orta-
(■,7,5
olmalıdır (ınrtstəvi, əvsat). A.Y.Kazıyeviıı kltabmda beb-qeyd
olc.aır. (130, s. 38-40)
Tiirk kalliqrailarının bu xott üslubu ilə yazaıqları Quran nüsxəbri
nwşhur idi. Tcymurun novəsi mirzə Baysunqur nohəng Quran tərtib etmişdir.
Oıum hor vornqi 170xl01sm ölçüdo idi. Mühəkkəkin istifado dairəsi geniş
dcyildi. Oııdan Quranın Lizünün köçüriilməsi, kalliqrafık yazı nümunəlon,
mcmarlıq abidoloriıı divarlarında bəzək üçiin, Quıan ayələri yazmac] üçiin
istifadə olunurdu. XVII əsrin ortalarında o, öz yerini kursiv xətti-sulsə verir.
Ondan iso bütöv Quranm deyil, onuıı ayrı-ayrı surəbrinin üzünü köçürərkən
istifadə cdirdilor.
REYHANİXƏTTİ
Türk xoltatları arasıııda bu xətt üslubunun geniş yayılrnası iiə əlaqədar
vahid rəy yaranmamışdır. Belə bir rəy yekdil olmuşdur ki, reyiıani
ınühokkokdən yaranmışdır, əyri və düzxəttli elernentlərin nisbəti, sözdə
horllərin tonasübiüyü burada da eynidir. Ona görə də bu iki xətt üslubu
arasında köklii fərq yoxdur, ancaq reyhaninin xəttlərİ daha ineə və zərifdir.
Qoləmin yonulmasına gəldikdə isə, burada onun ucluğu mühəkkəkdəkinə
nisbətən daha naxik kəsilir. Bəziləri ona mühəkkəkin xırda variantı kimi
baxırdı'ar, yəni reyhani düzgün və nisbəti ciddi qorumaqla nəsx ölçülərirıdə
ya/.ılırsa, bu reyhani üslubudur. Digərləri hesab edirdilər ki, miihəkkəkdə
dairə çokilərkon kvadrata yaxınlaşır, uzadılan elementlər düzxəttli, sola əyil-
məklə birlikdə demək olar ki, daha yumru-düzkünclüdürlər. Reyhanidə isə
birincilər daha yastı, ikincilər isə əyilməsi zəif və az yumrudur. Bu xətt də
miihəkkəkin Lstifadə olunduğu məqsəd üçün işlənirdi. Özünün prototipi kimi
artıq XVII əsrin ortalarmda istifadədən çıxaraq, yenni kursiv xətti o!an nəsx
xəttinə verdi. XIV-XV əsrlərdə bir çox türk xəttatlan özlərinin yazmış
olduqları nlyazmalannın kolofonunda istifadə edirdilər.
SULS XƏTTİ
v/| ul
,uı xo11 bütiin müsəlman dünyäsinda ən geniş yayıimış
iislubiardan
biri
olmuşdur. Ibn Nadim sulsu dövlət dəftərxanasmda işlənən
oı ta 6!yiilü xott kimi müəyyənləşdırmişdir. Əgər təmtəraqiı tərtibatda
inuhəkkək xəttı uyğun goimirsə, suls enerjililiyi, qrafikəya axıcı
k eçid i
ilə
ərqlomr. O, yumru, əyrı xottli və kursiv xəttdir. Burada hərflərin üçdə bir
ııssəsı ux-xr’1^1
ona görə də suis-“üçdə bir, üçüncü hissə” adlamr. 0 , orta
və
ırı
o çu oı o ış əmrdi. Onono sulsu, adətən, rəsmi sərəncamSar,
fərm an lar
Dostları ilə paylaş: |